Ońtústikte azaımaı otyrǵan turmystyq zorlyq-zombylyqtyń mánisi nede
TÚRKІSTAN. KAZINFORM — Otbasyndaǵy turmystyq zorlyq-zombylyq sońǵy jyldary kúrdeli máselege aınaldy. Ásirese Túrkistan oblysynda. Kópshilik ońtústiktiń jigitterin jubaılaryna jıi qol kóteredi dep biledi. Bul másele tek quqyq qorǵaý organdaryn ǵana emes, qoǵamdy da alańdatyp otyr.
Resmı málimetke súıensek, jyl basynan beri polıtsııa organdaryna otbasynda turmystyq zorlyq-zombylyq jasaǵan 1 785 adam jetkizilip, onyń 1 286-na qorǵaý nusqamasy shyǵarylǵan.
Sonymen qatar, polıtsııanyń ótinishi boıynsha sot 294 quqyq buzýshyǵa minez-qulyqqa qatysty erekshe talaptar belgilegen. Onyń ishinde 201 azamatqa alkogoldi ishimdik ishýge tyıym salyndy.
Tyıymdy buzǵany úshin 46 «otbasy tırany» Ákimshilik quqyq buzý kodeksiniń 461-baby boıynsha jaýapkershilikke tartyldy.
Óńirde otbasyndaǵy zorlyq-zombylyq boıynsha Túrkistan qalasy kósh bastap tur. Munda 182 derek tirkelgen.
Al, keıingi orynnan Saıram 62 derek), Shardara (43 derek) jáne Jetisaı aýdandaryn (39 derek) kórýge bolady.
Zań qatańdady
2024 jyldyń 15 maýsymynan bastap áıel men bala quqyǵyn qorǵaý maqsatynda elimizde turmystyq zorlyq-zombylyqqa qatysty zańnamaǵa ózgeris engizildi.
Osynyń nátıjesinde buryn ákimshilik quqyq buzýshylyq dep qaralǵan «densaýlyqqa qasaqana jeńil zııan keltirý» men «uryp-soǵý» qylmys qataryna jatatyn boldy. Osy ózgeris arqyly Túrkistan oblysynda otbasylyq turmystyq zorlyq-zombylyqqa qatysty 69 qylmys tirkeldi.
Onyń ishinde:
- Kisi óltirý (QR QK 99-baby) — 1 derek
- Densaýlyqqa qasaqana orta zııan keltirý (QR QK 107-baby) — 4 derek
- Densaýlyqqa qasaqana jeńil zııan keltirý (QR QK 108-1-baby) — 12 derek
- Densaýlyqqa qasaqana ortasha zııan keltirý (QR QK 109-1-baby) — 45 derek tirkelgen.
Bul statıstıka óńirdegi jaǵdaıdyń qanshalyqty kúrdeli ekenin kórsetedi.
Kúıeýi áıelin kepilge alǵan
Jan túrshigerlik jaǵdaıdyń biri 2020 jyly Túrkistan oblysynyń Keles aýdanynda boldy. Munda 51 jastaǵy er adam óz kelinshegin kóshede baltamen urǵan. Asqan qatigezdikpen jasalǵan qylmystyq is boıynsha sheshim shyǵarǵan sot sottalýshyny 11 jyl 3 aıǵa bas bostandyǵynan aıyrdy. Al, kelinshek joldasynyń qolynan jarymjan bolyp qaldy.
Keıinirekte Saıram aýdanynda bolǵan oqıǵa da jurtshylyqty shoshytty. Erli-zaıyptylar arasyndaǵy janjal kezinde kúıeýi áıelin moınynan pyshaqtaǵan. Keıin ózin de jaraqattap, sýıtsıd jasamaq boldy. Qazirgi ýaqytta kúdikti qamaýda.
Sol aýdanda taǵy bir er adam burynǵy jubaıynyń úıine zańsyz kirip, ony pyshaqpen qorqytyp, kepilge alǵan. Kúdikti buǵan deıin de sotty bolǵan, lýdomanııamen aýyrǵan. Ol Shymkent qalasynda ustalyp, sot úkimimen 9 jylǵa bas bostandyǵynan aıyryldy.
Zorlyq-zombylyqpen kúres joldary
Búginde oblystaǵy barlyq aýdan-qalada otbasylyq zorlyq-zombylyqtan japa shekkenderge kómek kórsetý ortalyqtary ashylǵan — óńirde osyndaı 17 mekeme jumys istep tur. Munda psıhologtar men áleýmettik qyzmetkerler jábirlenýshilerge kómek kórsetedi.
Sondaı-aq, «Senim-Aı», «Kómek» jáne «Jigerli júrek» sekildi qoǵamdyq uıymdardyń daǵdarys ortalyqtary da jábirlenýshilerge psıhologııalyq jáne quqyqtyq qoldaý jasaıdy.
Jyl basynan beri atalǵan ortalyqtarǵa 43 adam júgingen. Onyń ishinde 19 áıel, 24 bala bar.
Túrkistan oblysynda «Quqyqtyq tártip», «Turmys», «Jasóspirim» sekildi profılaktıkalyq is-sharalar turaqty túrde ótkizilip turady.
Sonymen birge «Otbasynda zorlyq-zombylyqqa jol joq!» atty arnaıy aktsııalar da uıymdastyrylyp keledi.
— Polıtsııa departamenti otbasylyq zorlyq-zombylyqtyń aldyn alý maqsatynda aýqymdy sharalar atqaryp jatyr. Árbir fakti boıynsha tergeý júrgizilip, tıisti sharalar qabyldanýda. Bul baǵyttaǵy jumystar aldaǵy ýaqytta da jalǵasa beredi, — dedi Túrkistan oblysy polıtsııa departamenti bastyǵynyń orynbasary, polıtsııa polkovnıgi Baǵlanbek Aıtpaev.
Sarapshylar ne deıdi
Sarapshylardyń aıtýynsha, turmystyq zorlyq-zombylyqtyń negizgi sebepteri — áleýmettik teńsizdik, ekonomıkalyq qıyndyqtar jáne otbasy qundylyqtarynyń mańyzynan aıyryla bastaýy.
Túrkistan oblysynda jumyssyzdyq deńgeıi joǵary, áleýmettik jaǵdaı tómen. Alkogoldi ishimdik tutyný da turmystyq janjaldardyń jıileýine sebep bolyp otyr.
Mamandar bul máseleni sheshý úshin birneshe negizgi baǵytty atap ótti.
- Halyqtyń, ásirese áıelder men balalardyń óz quqyqtaryn bilýi jáne qorǵaı alýy mańyzdy.
- Daǵdarys ortalyqtarynyń sanyn kóbeıtip, olardyń materıaldyq-tehnıkalyq bazasyn jaqsartý.
- Qoǵamda áıelderge degen qurmetti arttyryp, otbasylyq jaýapkershilikti kúsheıtý.
- Jumyssyzdyqpen kúres, otbasylardyń tabysyn arttyrý — turmystyq daý-janjaldyń aldyn alýǵa kómektesedi.
Saıasattanýshy Amangeldi Qalybek otbasyndaǵy turmystyq zorlyq-zombylyq búgin paıda bolǵan dúnıe emes, burynnan kele jatqan jaǵdaı dep biledi.
— Bul jaǵdaıdy aqtap alýǵa nemese qalypty jaǵdaı retinde qabyldaýǵa bolmaıdy. Onyń sebepterine tereńirek úńilýimiz kerek. Eger bul máselege áleýmettik, mádenı jáne ǵylymı turǵydan qaraıtyn bolsaq, eń aldymen genderlik quqyqtarǵa basa nazar aýdarý kerek. Qoǵamda uldar men qyzdarǵa ártúrli tárbıe beriledi. Ul balalar kóbine agressııaly ortada ósedi. Bala kezinen bastap olarǵa óz múddeńdi kúshpen qorǵaý qajet degen túsinik sińgen. Álbette, mundaı tárbıeniń belgili bir jaǵymdy tustary da bar. Máselen, bul erlerdi jaýapkershilikke, ár sózi men isine esep berýge úıretedi. Al, bul kózqaras áıelder úshin bóten ári jat, — deıdi ol.
Sondaı-aq, saıasattanýshy tek erler tarapynan bolatyn fızıkalyq zorlyq-zombylyq qana emes, áıelderdiń erlerge jasaıtyn psıhologııalyq zorlyǵy da bolatynyn jetkizdi.
— Turmystyq janjal kezinde áıelder emotsııaǵa berilip, aýyr sózder aıtyp qoıady. Bul — kishkentaıynan «sózge jaýap berý» degen uǵymmen tárbıelenbegen áıelder úshin úırenshikti jaǵdaı. Psıhologııalyq zorlyq-zombylyqtyń áseri óte tereń, al erler kóbine mundaı jaǵdaıǵa shydaı almaı, kúsh qoldanýǵa barady. Taǵy bir mańyzdy aspekt — jańa tehnologııanyń damýyna baılanysty dástúrli qundylyqtardyń daǵdarysqa ushyraýy. Buryn er adam — túzdiń adamy, asyraýshy, al áıel — otbasy oshaǵynyń saqtaýshysy degen túsinik berik bolatyn. Qazir bul rólder ózgerdi. Áıelder de tabys taba bastady. Bul, árıne, qýantarlyq jaǵdaı. Olardyń ekonomıkalyq táýelsizdigi artty. Biraq eger eki jaq ta aqsha tabatyn bolsa, úı sharýasyna kim jaýapty? Qazirgi qoǵamda bul suraqtyń naqty jaýaby joq. Biz dástúrli rólderden bas tarttyq, alaıda ornyna jańa ári naqty model qalyptastyra almadyq. Bul — óte úlken problema. Sonyń saldarynan otbasylar shaıqalyp jatyr. Dástúrli qundylyqtardyń álsireýi jáne jańalaryn júıeli túrde qalyptastyra almaý — osynyń birden-bir sebebi, — deıdi sarapshy.
Amangeldi Qalybek aqparattyq keńistiktiń aýqymy artyp, jastardyń oǵan qarsy tura alatyn ımmýnıteti álsiz bolyp turǵanyna toqtaldy.
— Túrli blogerler men motıvatsııalyq trenerler qysqa kýrstar ótkizip, jeke egoǵa jaǵatyn, biraq mazmuny tereń emes aqyl-keńes beredi. Bul keńesterdiń saldaryna olar jaýapty emes, al tyńdaýshylar tolyqtaı senip qalady. Erler mundaı aralasýǵa agressıvti túrde qaraıdy, sebebi bul - olardyń otbasyna syrtqy adamnyń aralasýy. Áıelderdiń aqparattyq ımmýnıteti álsiz bolǵandyqtan otbasyna qatysty jaýapkershilikti syrtqy keńesterge súıene otyryp sheshýge tyrysady. Eger áıelderge «seniń otbasyń — seniń jaýapkershiligiń» degen túsinikti sińire alsaq, tynysh ári turaqty otbasy qurýǵa yqpal ete alar edik. Bul — ústirt qaraıtyn emes, tereń zerttep, jan-jaqty sheshim izdeıtin másele, — dedi ol.
Al, áleýmettanýshy, PhD Nurbol Baıbahov turmystyq zorlyq-zombylyq tek jazalaýmen, jazany qatańdatýmen sheshilmeıdi, ol úshin qoǵamdyq sana men mádenıettiń ózgerisi qajet degen pikirde.
— Turmystyq zorlyq-zombylyq — bul tek jeke adamnyń máselesi emes, bul — qoǵamdyq dert jáne qoǵamdaǵy qurylymdyq teńsizdiktiń aıqyn kórinisi. Áıelder men balalar kóbine ózderine eń jaqyn adamdarynan, ıaǵnı otbasy múshelerinen zorlyq-zombylyq kóredi. Bul — óte ókinishti ári qaýipti qubylys. Máseleniń tamyry tereńde jatyr. Oǵan patrıarhaldy mádenıet, genderlik stereotıpter, ekonomıkalyq teńsizdik, quqyqtyq jáne áleýmettik ınstıtýttardyń álsizdigi sebep bolyp otyr. Bul máseleni tek jazalaý nemese jaza qatańdatý arqyly sheshý múmkin emes. Qoǵamdyq sana men mádenıetti túbegeıli ózgertý qajet. Búginde qoǵam dástúrli qoǵamnan modernge ótip jatyr, ıaǵnı tereń áleýmettik transformatsııa júrýde. Bul ózgerister barlyq áleýmettik ınstıtýttarǵa áser etip otyr, ásirese otbasyna. Otbasy — eń názik, eń tereń baılanystarǵa negizdelgen qurylym. Qazir otbasyndaǵy er men áıeldiń orny men róli, qundylyqtar júıesi ózgerýde. Bul óz kezeginde erli-zaıyptylar arasyndaǵy qaqtyǵystarǵa, turmystyq zorlyq-zombylyq pen ajyrasýdyń kóbeıýine alyp kelip otyr, — dedi áleýmettanýshy.
Sondaı-aq, keıbir er adamdar otbasynda erler sózsiz ústem bolý kerek dep sanaıdy, al áıelderdiń oı-sanasy ózgerip, olar genderlik teńdikke umtylatyndyǵyn aıtyp ótti.
Onyń aıtýynsha, osy aıyrmashylyq — otbasyndaǵy janjaldardyń bir sebebi.
— Keıbir blogerler, koýchtar men motıvatsııalyq spıkerlerdiń teris yqpalyn atap ótý qajet. Olardyń kópshiligi shynaıy máseleni qozǵaýdan góri, tyńdarmandar men jazylýshylar sanyn arttyrýǵa tyrysady. Sondyqtan olar kópshilikke unaıtyn, biraq ómir shyndyǵyna sáıkes kelmeıtin keńester beredi. Al otbasyndaǵy qarym-qatynastar — óte názik, tereń ári kórinbeıtin sezimderge negizdelgen baılanystar. Mundaı baılanysty tek quqyq arqyly retteý múmkin emes. Munda jaýapkershilik, súıispenshilik, meıirimdilik sııaqty adamı qundylyqtar sheshýshi ról atqarady, — dedi ol.
Áleýmettanýshy ǵalym otbasyndaǵy zorlyq-zombylyqpen kúresý — tek zań arqyly ǵana emes, mádenı, moraldyq, psıhologııalyq deńgeıde de júrýi tıis dep biledi. Sarapshynyń paıymynsha, tek keshendi tásil ǵana bul áleýmettik derttiń aldyn alýǵa múmkindik beredi.
— Jalpy alǵanda, otbasylyq zorlyq-zombylyq — bul devıanttyq áreket, ıaǵnı qoǵamdaǵy moraldyq jáne quqyqtyq normalardan aýytqý. Mundaı aýytqýlardy boldyrmaý úshin áleýmettik baqylaý tetikteri mańyzdy, — deıdi sarapshy.
Onyń sózinshe, áleýmettik baqylaýdyń úsh túri bar:
- Ózin-ózi baqylaý — adam óz minez-qulqyn ózi retteıdi, durys pen burysty ajyrata biledi.
- Beıresmı baqylaý — ata-ana, týys-týǵan, kórshi, dos sııaqty jaqyn adamdar tarapynan kórsetiletin yqpal.
- Resmı baqylaý — zań, polıtsııa, sot sekildi memlekettik tetikter.
— Qazirgi tańda beıresmı baqylaý álsirep ketti. Buryn qoǵamda aǵaıyn-týys, kórshi-qolań, dostar otbasyndaǵy jaǵdaılarǵa beıjaı qaramaıtyn. Qazir bul baılanystardyń róli tómendep, adamdar jeke ómirge aralaspaýǵa tyrysady. Osynyń ornyn resmı baqylaý júıesi basyp keledi. Zańdardy kúsheıtý, jaza qoldaný sekildi sharalar júzege asyp jatyr. Bul — durys baǵyt, ári belgili bir deńgeıde tıimdi. Alaıda resmı baqylaý jalǵyz ózi máseleni túbegeıli sheshe almaıdy. Sondyqtan ózin-ózi baqylaý men beıresmı baqylaý júıelerin de qatar kúsheıtý qajet, — deıdi Nurbol Baıbahov.
Al, saıasattanýshy Qanat Baqbergen ıdeologııalyq turǵyda otbasylyq qundylyqtardy qalyptastyrýǵa kóp kóńil bólinbeı otyrǵann jetkizdi.
— «Jaqsy áıel er azamatynyń basyn tórge súıreıdi, jaman áıel er azamatynyń basyn kórge súıreıdi» degen sóz bar. Qazir qundylyqtar arasynda kúres júrip jatyr. Keı áıelder er azamatty basqaryp, yqpal etkisi keledi. Bul er azamattyń týystary, dostary tarapynan qaraǵanda úlken syn. Sondyqtan namystanǵan kúıeýi jubaıyna qol jumsaýy múmkin.
Biz qoǵamdy durystaǵymyz kelse, eń aldymen qyz bala tárbıesine kóp kóńil bólýimiz kerek. Durys baǵyt baǵdar berip, qundylyqtar qalyptastyrýymyz qajet. Durys qundylyq qalyptastyrý memlekettiń mindeti, bilim salasynyń mindeti. Búgingi tańda ókinishke oraı bul baǵytqa kóp kóńil bólinip jatqan joq. Sol sebepti qoǵamda agressııalyq turǵyda túrli faktorlar oryn alyp jatyr. Jalpy myqty memlekettik qundylyqtardy qalyptastyratyn ıdeologııa qajet, — dedi qoǵam belsendisi.
Máseleni sheshýge bir ǵana zańnamalyq ózgerister men quqyq qorǵaý organdarynyń jumysy jetkiliksiz. Bul ispen qoǵam bolyp kúresý qajet degenge saıady sarapshylar pikiri.