On alty shýmaq óleńi úshin 18 jylyn túrmede ótkizgen akter
PAVLODAR. KAZINFORM – On alty shýmaq óleńi úshin on segiz jylyn túrmede ótkergen aqyn, akter Shahan Mýsınnyń ómir ótkeli aýyr, shyǵarmashylyq joly taýqymetti órildi. Áıgili akterdiń týǵanyna bıyl 111 jyl tolyp otyr.
Shahan Álimhanulynyń Kolymada aıdaýda bolyp, aýyr jyldardy basynan ótkizgenine qaramastan otandyq teatr salasynda teńdessiz akter bolǵanyn ataqty teatr synshysy Áshirbek Syǵaı bylaı tolǵaıdy:
«Nege ekeni belgisiz, eki kisiniń, eki keıipkerdiń nusqasyn eske alamyn. Ol — Sholohovtyń «Adam taǵdyryndaǵy» — Sokolov, ol Áýezovtiń «Qaragózindegi» — Syrym. Bul ekeýiniń ártúrli jaǵdaıda, basqadaı áreket ústindegi kórineri belgili. Biraq qarap otyrsańyz, osy ekeýinde ózara bir uqsastyq bar. Qapastan qashqan Sokolov, Qaragóz qabirinen ilbı kóterilgen, saqal-shashy úrpıe, óz súıgen rýhy aldynda ant berip, kúreske attanǵan peri. Syrymnyń keskini Shahan Álimhanulynyń ómir joldaryn eske túsirgendeı. Ásirese Syrymnyń (Shahannyń):
— Quıyl sózim, quıyl sózim, qıylmaı,
Taýdan aqqan tas bulaqtyń sýyndaı.
Ortqyp oınap, kóbikten de aspanda,
Іshin tartyp alasurǵan quıyndaı.
Jalynyndaı túndegi órttiń jalanshy,
Jansyn janym, aqsyn qanym tyıylmaı! - degen tereńnen týlap shyqqan tegeýrindi monologtary boıymyzdy shymyrlatyp, júregimizdi dir etkizbeıtin be edi? Muhtar Áýezov qana aıta alǵan sóz marjanyn, altyn oıdy Shahan Mýsındeı arqaly akter ǵana baıybyna jetkizip aıta alsa kerek».
Óner ıesi ózi jazyp qaldyrǵandaı, ol 1913 jyldyń jeltoqsan aıynda qazirgi Pavlodar oblysynyń Maı aýdany Aqjar deıtin aýylynda dúnıege kelgen. Jas shaǵynda aýyldas, atalas ári ákesiniń dosy, arqaly aqyn Nurlybek Baımuratovtyń tálimin kóp alǵan. N.Baımuratov kezinde ataqty Isamen aıtysqa túsken aqyn.
Temirbolat Arǵynbaev syndy birtýar ánshiniń de salǵan ánderi bala Shaqannyń keýdesinde saırap ósti. Semeıdegi orys-qazaq mektebinde («Qazkommýna») tuńǵysh kınorejısser Sháken Aımanovpen bir klasta bilim ala júrip, kúsh atasy Qajymuqan, ataqty ánshiler Maıra men Ámireniń ónerlerin tamashalap, shyn talanttaryna tánti bolǵan.
Taǵdyrdyń jazýymen Almatyǵa júrip, 1930 jyly Qazaq aýylsharýashylyq ınstıtýtyna oqýǵa túsedi. Sol jyly «Pıoner» gazeti men «Jańa mektep» jýrnalynda onyń «Malshy bala», «Pıoner marshy», «Birinshi maı», «Syrǵanaq» óleńderi jaryq kórgen.
Ókinishke qaraı, arada kóp ýaqyt uzamaı ákesi ómirden ótip, elge oralýǵa májbúr bolady. Semeıde biraz ýaqyt tilshi bolyp, odan soń osy kúngi Besqaraǵaı aýdanynda atqarý komıtetiniń hatshysy bolyp júrgen shaǵynda ashtyq qasiretin óz kózimen kórgen.
«Birde Maılyqaraǵa komandırovkamen bara jatyp, qaıtyp kele jatyp, taqyr joldyń birde oń jaǵynda, birde sol jaǵynda, keıde jaqyn, keıde alys, aıdalada ár jerde azyp-tozyp, ashtan ólip, irip-shirip, qarǵa-quzǵynǵa jem bolyp jatqan azamattardyń ólimtigin myna men sorly óz kózimmen kórdim. Kózde jas, kóńilde muń, kúńirenip „búıtken komandırovkasy qurysyn“ dep qaıtyp keldim. Sol kórgen-bilgenimdi aıtaıyn desem, aıtýǵa qorqamyn, aıtpasam qaıǵy-muń ishime syımaı áketip barady. Tereń tolǵanys, tuńǵysh tebirenisten birinshi óleń „Maılyqara“ osylaı týdy… Eldiń „Bul ne sumdyq, el aman, jurt tynysh, soǵys joq, oba sııaqty aýrý joq, al halqymyz ashtan ólip jatyr. Ne isteý kerek, qaıda baryp, kimge aıtý kerek? Oblıspolkom qaıda, Obkom qaıda? Narkom qaıda? Kraıkom qaıda? Aryz jazsaq pa eken, álde jaı hat jazsaq pa eken“ degen ashýly áńgimelerin qudaıdyń qutty kúni estidim. Osy ashýly áńgimelerdiń áseri bolýy kerek, „Narkomǵa hat“ deıtin óleń jazyppyn. Sonda ózim narkomnyń kim ekenin de bilmeımin. Al Goloşekındi bárimiz jaqsy biletinbiz. Sebebi astyq daıyndaý naýqany kezeńinde Goloşekın atynan „qyzyl kerýen“ deıtin astyq tasıtyn kerýender uıymdastyrylatyn. Sol kerýenniń sholaq belsendileri ár kolhozshynyń eski kebejesiniń túbindegi eki-úsh kese tarysyn tintip, tartyp alyp, astyq daıyndap, jospar oryndaıtyn», - dep eske alady bul zobalańdy aqyn.
Semeı oblystyq qazaq drama teatrynyń shańyraǵyn kóterýge atsalysyp, óner álemine birjola bet burýdy aldyna maqsat etken tusta aıaq astynan qara quıynǵa uryndy. 1937 jyldyń qýǵyn-súrgininde «Narkomǵa hat» óleńi úshin 18 jylǵa bas bostandyǵynan aırylyp, alystaǵy Kolymaǵa jer aýdaryldy. Onyń qapasta júrip jazǵan óleńderi keıin «Qapasta jazylǵan hattar» atty jınaqqa engen.
Óner ıesi aıdaýdan elge 1946 jyly oralǵanymen, 1948 jyly qaıtadan abaqtyǵa qamalady. Aqyry 1954 jyly túpkilikti bosap shyqty. Almatydaǵy Memlekettik balalar men jasóspirimder teatryna, keıin M.Áýezov atyndaǵy memlekettik akademııalyq drama teatryna ornalasyp, akterlik qyzmetin tabysty jalǵastyrdy.
Sóıtip júrgende belgili kınorejısser Májıt Begalınmen tanysyp, onyń «Bul Shuǵylada bolǵan edi» kartınasyna túsken. Keıin Sháken Aımanovtyń «Biz osynda turamyz», Ázirbaıjan Mámbetovtiń «Jaýshy» fılmderinde mańyzdy rólderdi oınady.
Budan basqa «Án qanatynda» — aqyn, «Sarshatamyzda» — brıgadır, «Alataýdyń kúmis múıizderinde» — brakoner, «Ulanda» professor rolderinde sheberligin tanytty. Іlııas Jansúgirovtiń ataqty «Qulager» poemasy jelisimen 70-shi jyldary túsirilgen kınotýyndyda Aqan seriniń roline laıyqty akterler qatarynda Shaqan aǵanyń da esimi qatar atalǵan eken.
Alaıda kezindegi «halyq jaýy» kúıesi onyń jolyn kesti. Sóıtip bul fılmde ol Saldyń rólin asqan sheberlikpen somdady. Atap óterligi, bul tarıhı kartınada ataqty Kúreńbaı synshynyń rolin taǵy bir kerekýlik akter, Ertis aýdanynyń týmasy Baıten Omarov oınap shyqqan edi.
Teatr sahnalarynda Shahan Mýsın Aqan serini, Syrym men Motsartty, Sákendi, Jaıaý Musa men Mahambetti somdap, teatr salasyndaǵy elden erek darynyn moıyndatty.
Katorgaǵa aıdalyp, aıdaý qajytsa da ol ónerden qol úzbedi. Túrmeden sońǵy barlyq rýhanı kúshin teatrǵa arnady. Rýhy tirilip, mártebesi ósti. 1956 jyly jazyqsyz jaladan birjola aqtalǵanda:
— Aspanda temir qazyqsyz,
Aýysyp ońym solymmen.
Jazǵyrylyp jazyqsyz
Jıyrma jyl júrdim sonymen, - degen óleń joldaryn aq paraqqa túsirgen eken.
Ataqty jerlesimiz, sahna sańlaǵy Shahan Mýsınge 1966 jyly Qazaqstannyń Halyq artısi degen qurmetti ataq berildi.
Akter Sh. Mýsın týraly derekter búginde Pavlodardaǵy Buqar jyraý atyndaǵy ádebıet jáne óner mýzeıinde saqtalyp tur.
