Ólmestiń sózi...
Meıli, tarıhqa qalam tartsyn, meıli, bolashaqty boljasyn... Odan keıingi jazýshy ataýlynyń basty mindeti - óz zamanynyń sýretin bolashaqqa oqylatyndaı qylyp qaldyryp kete alýymen ólshenýge tıis. Keıingiler adamdar beınesin qoǵamnyń syqpytmen qosa baǵamdaı alý úshin tek tarıhı derekterge ıek artý azdyq etedi. Ádebıettiń qudireti men qasıetin de osy tustan izdegen jón. Máselen, meniń ózim osydan otyz-qyryq jyl burynǵy Almatyny kóz aldyma keltire alam. Joq, sýret albomdaryna qaraý jetkiliksiz. Sol kezdegi adamdardyń oı-qııaly, ustanym, senim, arman, maqsat-múddesi etene tanys. Eńbektegen balasynan eńkeıgen kárisine deıin qaǵys qaldyrmaı sýretteı bilgen jazýshylar eńbeginiń nátıjesi bul. Keńes úkimeti kezeńiniń jarqyrap sýrettelgeni sonshalyq, oqyp otyryp, sol zamanda ómir súrgiń kelip ketetini bar. Ótkenniń bárin tárk etken Táýelsizdikten bergi kezeńde ómirge kelgen shyǵarmalarǵa jolyqsań, búgingi kúnińe táýbe deısiń. «Ol kez ondaı da, mundaı...» degen lepte kók esekke teris mingize jazylǵan týyndylardyń kóbi Odaqtyń saıasatyn jazǵyrýdan bastalady. Jáne sol baǵytymen sońyna jetedi. «Máńgilik týy jyǵylmaıtyn komýnızmge» qudaıdaı sengen kóptegen belgili, beldi tulǵalar ózderin aqtaýǵa jan dármen kirisip ketkendeı kórinip ketedi keıde. Óz jazǵanynyń ishinde zamanyn qattyraq maqtap ketken tustaryna erekshe toqtala kelip, zaman talabyn alǵa tarta otyryp, «Ótkizý úshin shyndyqty, Ótirik qostym azdaǵan» degenniń tóńireginde órbitedi. Óz eńbekterine ózderi baǵa berýge talpynǵan qalam ustaǵan qaýym el erkindiginiń alǵashqy jyldary memýarlyq shyǵarmalarǵa kóptep den qoıýynyń ózin naýqan dep qalaı atamassyń? Demek, ádebıet te belgili naýqandardan turady eken-aý degen oı keledi. Anadaı qubylys, mynadaı qubylys dep aýzymyzdan tastamaıtyn ádebıettegi tyń baǵyttar da osy naýqandar tizbeginde dúnıege kelip jatady eken.
Keıbir aqsaqaldarymyz ótkenge oı kózimen qarap otyryp: «Sábetti jóni joq jamandaı bermeýimiz kerek, onyń da tıimdi tustary boldy», - dep, terezeden syrtqa, alysqa kóz tastaı otyryp, yńyrana túsip sóılegende daýsynan saǵynyshtyń lebi esip turmaýshy ma edi?! Memýarlardy oqyp, Keńesten maı ishkendeı jerip otyrǵanyńda qaıta oılantyp tastaıtyn mundaı sózder «oqýǵa jaramaıdy» dep, janazasy shyǵarylyp qoıǵan shyǵarmalardy taǵy bir paraqtap shyǵýǵa jeteleıdi. «Qaıtalaý - oqý anasy» degendi mektepte jıi aıtýshy edi muǵalimder. Sol taptaýrynnyń shyndyǵyna den qoıatyn tus ta - osy. Ústirt ótken tustary men sezim jetegine erip, baıqamaı qalǵan astarlardy ańǵarýǵa tyrysasyń. Aqyl toqtatqan shaǵyńda aqyl kózimen oqydym dep esepteısiń. Báribir, bala kezdegi nemese osydan úsh-tórt jyl burynǵy jastyq shaǵyńdaǵy sezim qursaı bastaǵanyn ańǵarasyń. Al, sen odan qashýǵa tyrysasyń. Sebebi, ol zamannyń tozǵan estelikteri bizge kerek emes. Kerek emes! Seniń qazirgi maqsatyń ótkennen min tabý tóńireginde. Sonda da, qazir «naýqandyq shyǵarma ǵoı» dep, at ústi qaraýǵa tyrysyp baǵatyn «zamany ótken klassıkanyń» ystyq tartyp, jyly ushyraı beretini nesi eken?..
Stýdent kezimizde óz aramyzda kútpegen jerden tutap ketetin «Oqylmaıtyn jazýshylar» atty tirkeýsiz dóńgelek ústelden keıin, bir apta ótken soń qaıtalap bir qarap shyǵyp: «E, Sábıtiń (Muqanov) bári bir klassık-eı», - dep edi bir dosym. Sirá, «óńsheń bilgishtiń» sózi ótip ketken bolýy kerek, erekshe zeıinmen taǵy oqyǵany baıqalady. Soǵan qaraǵanda jazýshy qaı taqyrypty qaýzamasyn sheberlikpen jetkize bilse, qaı kezde de oqylymnan qala qoımaıtyny ras. Shyǵarma jelisi bir kúnniń sýretin bergenimen, oqıǵalardyń negizi qaı kezeńde de kezdesetin bolsa kerek. Qoǵam túrli bolǵanmen adam bireý ǵoı, sondyqtan onyń qansha ózgerdi degenmen, minez-qulqyndaǵy negizgi ustyn saqtalady. Adamzattyq qundylyqtar, ádildik, adaldyq, sezim, mahabbat sııaqty máńgilik taqyryptar qaı shyǵarmada bolmasyn basty ról atqarady. Jazýshynyń sheberligi sol, osy qasıetterdi jazbaǵyna arqaý etkende ózi kórgen, ómir súrgen qoǵammen jymdastyryp jiberýi. Baıaǵy ótken zamanǵa saıahat jasap qana qaıtpaısyz, jan dúnıeńiz qajet etken rýhanı suranysty qanaǵattandyrasyz.
Mine, osy oıdan týǵan suraqtar aınalasynda ádebıette bite qaınasyp júrgen áriptesterimiz ben aqylshy aǵamyzben ortaq áńgime ótkizdik. Eshqandaı ǵylymı zertteýsiz-aq, árkimniń jeke kózqarasy negizinde arǵy-bergini bir sholyp shyǵyp, nátıjesin aldaryńyzǵa usynyp otyrmyz.
Aldymen áńgimemizge taǵylǵan aıdarǵa saı bolaıyq dep, dóńgelene otyrdyq. Aldymen, inileriniń ortasyna túsip qalǵan Kádirbek aǵamyzdyń aýzyn baǵatynymyz aıtpasa da túsinikti. Degenmen, osy basqosýǵa sebepshi bolǵan biz ǵoı, demek, ortaǵa oı tastaý bizdiń enshimizdegi dúnıe.
- Alǵashqy másele, - deımin, daýsymdy meılinshe resmılendirip. Bul áreketim úlkenimizge qalaı áser etkenin bilmeımin, qulyn-taıdaı tebispesek te, qatar qurby esepteler zamandastarymdy bir tańdandyrdy ǵoı deımin. Áıtse de, jazǵan qulda sharshaý bar ma, uıymdastyrýshy retinde osy qarqynymnan, qalpymnan taımaý kerek ekenin túısigim túsindirip úlgerdi. - Bir paraqtap shyqqan soń, qaıtara ashýǵa qulshyndyra qoımaıtyn shyǵarmalar bolady. Bolmasa, kerisinshe, qansha oqysań da ózine tarta beretin, ózińizge tanys sýretter men keıipkerlerdiń taǵy da qaýyshýǵa asyqtyryp turatyny nesi?
Kádirbek QUNYPIıAULY:
- Osyndaıda proza men poezııany eriksiz salystyrýǵa týra keledi. Óleń oqý - jeńildeý. Meıli ballada, meıli poema bolsyn, basyn bastaısyń. Qandaı dúnıe ekeni alǵashqy eki-úsh shýmaqtan-aq ańǵarylady. Tipti qolyńdaǵy dúnıe avtorynyń ataǵy men shataǵy da shart emes. Tartyp áketse - taban astynda aıaǵyna deıin oqyp shyǵýyń múmkin. Tartpasa - tastaı sal. Qaǵaz ben boıaýdyń obaly - jazǵan miskinge.
Qara sóz - qıyndaý. Qolyńdaǵy qalyń kitaptyń qadir-qasıetin baǵalaý úshin biraz shydam kerek. Qomaqty dúnıeniń qatparly oqıǵalaryna qanyǵý úshin oǵan boılaı enýge tıissiń. Bularǵa qosa shyǵarma tiliniń shuraıy men boıaýynyń qanyqtyǵy, qalamger sheberligi de nazardan tys qalmaıtyny belgili. Keıde táp-táýir bastalǵan dúnıeniń bel ortasyna jetkende turalap tynasyń. Zaıaǵa ketken qaıran ýaqytyńa ishiń ýdaı ashıdy. Endi qaıtpek kerek? Dárııanyń ortasynda tursyń. Amalsyzdan maltyǵyp arǵy betke ólip-talyp shyǵasyń, áıteýir.
Mundaıdan úırener nárse bireý-aq: nashar jazýdyń qasiret ekeni!
Nurbek TÚSІPHAN:
- Óz basym naqtylyqty unatam. Sondyqtan, tarıhı shyǵarmalardy oqı bergim keledi. S.Smataevtyń «Elim-aıy» men І.Esenberlınniń «Kóshpendilerin» birneshe ret paraqtadym. «Elim-aıdyń» sheshen tili qyzyqtyrady, aǵyndy sý sııaqty tógilgen tirkesterine tántimin. Al, «Kóshpendilerdegi» ishki monologtar óte áserli, rýhtandyra túsedi.
Qumar JUMAHAN:
- Bul endi jazýshynyń sheberligine baılanysty, kez-kelgen shyǵarmany bastap oqı bastaǵanda eki túrli sezim bolady, birinshisi, bitip ketpese eken dap alańdap otyrsyń, bitse, araǵa ýaqyt salyp qaıta qolǵa alasyń. Ekinshisi, sońǵy betin jabýǵa asyǵasyń. Qazaq ádebıetinde ár oqyǵan saıyn bir keremetke kýá bolatyn, qaıta-qaıta oqylatyn shyǵarmalar jetkilikti, keı shyǵarmalardy bala kúnimizde oqydyq, keıipkerleri áli de kóz aldymyzda, búgin qaıta paraqtasaq, buryn baıqamaǵan bir qupııany ashamyz, olardyń negizinen tili jatyq, ómirdiń boıamasyz beınesin túsinikti tilmen beredi. Mundaı shyǵarmalardyń oqyrmany negizinen qarapaıym halyq. Beıimbettiń áńgimeleri, Ǵ.Músirepovtyń Ulpany, Áýezovtyń Abaıy, Berdibektiń balalyq shaǵy, Oralhannyń Altaı týraly jazǵandary t.b kóptegen shyǵarmalardaǵy oqıǵalar kóz aldymyzda júrip jatqandaı áser beredi. Olardyń shaǵarmalaryndaǵy basty qudiret túsiniktilik pen qarapaıymdylyq jáne ómirge jaqyndyǵy.
Al, kitaby qaıta-qaıta oqylmasa da óte joǵary suranysqa ıe avtorlar bar. Kóbinese olardyń oqyrmany ádebıetshi qaýym bolyp keledi. Olardyń shyǵarmashylyǵyndaǵy basty erekshelik oıǵa asa mán beredi, keıipkerlerdiń ishki jan-dúnıesiniń bulqynysy, rýhanı álemniń jaı-kúıin, qoǵamnyń dertin jazýǵa asa basymdylyq beredi. Baıandaýda túrli-túrli qadamdarǵa barady. Bul shyǵarmalardy ár oqyrman qaıtalap oqymasa da, bolashaqta árbir urpaq qolyna alary anyq.
Sosyn taǵy bir aıta ketetin bir másele bar, kitap az oqylatyn búgingi kúnniń óz oqý mádenıeti bar, aqparat tasqyny ádebıettiń oqylýyna áser etýde. Jeke basyna, minez-qulqyna baılanysty BAQ-taǵy shyǵatyn aqparattardy kórgen jurt shyǵarmashylyǵyn jazýshynyń ózimen shatastyryp júr. «Maǵaýın elin tastap ketti, qansha myqty bolsa da oqymaımyn!» - degen kitapqumarlardy kórgenbiz.
- Bala kúnińizde oqyǵan shyǵarmalaryńyzdyń ol kezdegi áseriniń ereksheligi sózsiz. Sol bala kóńilge ornap qalǵan shyǵarmanyń es bilip, aqyl toqtatqanda nemese ádebı ortaǵa belsene aralasyp, kóleńkeli tustaryn kórgennen keıingi áseri basqasha bolýy múmkin ǵoı. Bir jazýshynyń pendeshiligin kórip ıakı estip qalasyz, bolmasa, sizdiń az ýaqyt ishinde azdy-kópti jınap úlgergen bilimińizdiń nátıjesinde qalyptasqan ustanymyńyzǵa qaıshy keletin tustaryn oqyp, «buryn osyny nege sonsha tamsanyp oqydym eken?» - dep, ezý tartýyńyz da ǵajap emes. Álde... - dep suraýly júzben bir toqtadym.
Kádirbek QUNYPIıAULY:
- Kónetóz tekemettiń ústine uzynynan tóselgen quraq kórpede etpetińnen jatyp oqyǵan kitaptardyń áseri qandaı edi, shirkin! Sol kitaptardyń keıbirin qolyń qalt etkende qaıta paraqtap shyǵýǵa ańsaryńnyń bir aýatyny bar. Munda da eki túrli jaǵdaı. Qaısybiri bas almaı qaıtalap shyǵýǵa tatıdy, endi bireýleri... Qolyńa qaıta ustaýǵa qorqasyń. Іshinde... bala kezde baıqamaı attap ketken, jarylmaǵan mına jatýy múmkin. Bala kúngi áserdiń tas-talqan bolyp qıramaı, sol móldir kúıinde qalǵanyna ne jetsin!
Osyndaı jarylystardy birneshe márte bastan keshirýge týra keledi. Álemdik klassıkadan emes, keńestik realıstik ádebıetterden jáne qazaq ádebıetinen. Kózinen tizip, atap shyǵý bul arada shart emes shyǵar. Onyń ústine talǵam shirkin, árkimde ártúrli. Men unatpaǵan bireýlerdi bireýler aspandaǵy aı sanasa, sońyma ıt qosyp qýalaýy da múmkin ǵoı.
Al, oqyǵan ústine oqı bergiń keletin shyǵarmalar da joq emes. Bir ǵana Berdibektiń ózi nege turady! «Ólgender qaıtyp kelmeıdi», «Balalyq shaqqa saıahat», «Meniń atym Qoja» tura tursyn, «Qaıdasyń, Gaýhardy» qaıyra bir oqyp kórdińiz be? Kúlip otyryp jylaısyń, jylap otyryp kúlesiń. Klassıka degenniń muhıttardyń ar jaǵynda emes, Qazaqstannyń topyraǵynda da ósip-ónip jatqanyn osyndaı shyǵarmalar táptishtep turyp dáleldep beredi.
Nurbek TÚSІPHAN:
- Mektep qabyrǵasynda júrgende tarıhı shyǵarmalarǵa qumar edim. Alaıda, stýdent atanǵan soń birinshi kýrstan bastap kenet Oralhanǵa oıysqam. Jarty jylda túgeldeı oqyp shyqtym. Sol kezde bir jazýshy aǵamyzben tanysyp, «Oralhanmen aýyryp» júrgenimdi aıtqanda ol kisi: «Munyń bári ýaqytsha ǵoı qaraǵym. Oralhan - jastardyń jazýshysy. Qııalǵa, sezimge tikeleı áser etetin bolǵandyqtan saǵan ol qazir erekshe kóriner. Biraq, eseıgen soń onyń shyǵarmalaryna ózgeshe kózqaraspen qaraıtyn bolasyń», - degen edi. Ras sııaqty. Ásirese, jastyq shaqta adam aqyldan góri sezimniń jeteginde kóp júretinin eskersek Oralhan shyǵarmalary osy qyrynan ıektep alady deýge bolady. Biraq, keıin jazýshynyń taǵdyryn bilip, jalpy ómirlik ustanymy men dúnıetanymdyq kózqarasynan biraz habardar bolǵan soń onyń shyǵarmalary qaıta qaraýdy talap etedi. Ár áńgimesinde astarly oı jatady. Mysaly, bir ǵana «Terisaqqan» áńgimesiniń ózi tunyp turǵan syr, tolyp jatqan sher deýge bolady. Onda «Aǵarys ózeniniń bir kezderi tasqyny kúshti, aǵyny qatty, arnasy keń bolǵany sýrettele kele keıingi jyldary sýy tartylyp, burynǵy kúsh-qýatynan aıyrylǵany» baıandalady. Qarap otyrsańyz bir jaı ǵana ózenniń taǵdyry. Alaıda, ózen degenimiz - halyq. Aǵarys - qazaq! Áńgimeniń sońynda: «Kóktem, aınalaıyn kóktem-aı, zaryqtyrmaı - zar juttyrmaı kelseń edi; aınalaıyn kóktem-aý, tek sen ǵana Aǵarysty muz tutqynnan qutqara alasyń...» - deıdi. Mundaǵy kóktem - eldiń erkindigi bolsa kerek. Al, muny birden oqyǵanda baıqamaǵam, keıin qaıta paraqtaǵanda baryp ańǵardym.
Qumar JUMAHAN:
- Árıne mundaı jaǵdaı kóp kezdesedi. Bala kúnde oqýshy oqıǵa qýalap oqıdy, keıipkerlerge elikteıdi, mahabbat taqyrybyndaǵy ádebıetke áýes keledi. Kele-kele talǵam ózgeredi, kemshilik kóre bastaıdy, ómirmen salystyrady, tarıhı turǵydan saralaıdy, bala kezde kýmırǵa aınalǵan beıne, ádebı ortaǵa belsene aralasqanda jek kóretin obrazǵa aınalyp shyǵa kelýi múmkin. Bul - zańdylyq.
- Naýqandyq shyǵarmalar degen sóz ádebıettegi eń kóp qoldanylatyn sóz bolyp ketkendeı. Sondaǵysy, belgili bir kezeńdi tilge tıek etken, sol kezeńniń sózin sóıleý, jamanyn jasyryp, jaqsysyn asyrý maqsatynda jazylǵan degenge saıady. Óndiristik romandar degen de bar. Sizderdiń aldaryńyzdan jıi shyǵyp júrgen suraq ekenin bilem, dese de, muny aınalyp ótý búgin de múmkin bolmaı tur. Osyndaı shyǵarmalardyń quny qanshalyq osy? Qazir oqý kerek pe solardy? Oqý kerek bolsa, qandaı maqsatta? Keıingi jas urpaqqa berer qandaı tárbıesi bar?
Kádirbek QUNYPIıAULY:
- Shynymdy aıtsam, naýqandyq shyǵarmalardy oqı almaımyn. Redaktor retinde oqý kerek bolsa, amal joq, qarap shyǵýǵa týra keledi. Al, basylym betterindegi kól-kósir kólgirsigen odasymaq dúnıelerdi tushynyp oqý - múmkin emes. Bul oqyrmandy rýhanı azaptaý. Onsyz da kitaptan jerinip bolǵan oqyrmandardy biz qazir naýqandyq dúnıelermen odan ári ıt kórgen eshkikózdendirip jatyrmyz.
Nurbek TÚSІPHAN:
- Naýqandyq shyǵarmalar deýdiń ózi qalaı bolar eken? Bir qyrynan qaraǵanda kún tártibindegi jýrnalıstıkanyń aıtyp júrgenin kórkem ádebıet janryna janastyryp jazý naýqandyq shyǵarma dep tanylatyn shyǵar. Meniń túsinigimde qaı kezde meıli qandaı sátte jazylsa da, ár shyǵarmanyń kózdegen maqsaty bolady. Qajettilikten týady. Másele osy qajettilikte. Shyǵarmanyń jazylýyna qandaı sebep túrtki boldy jáne qandaı qyzmet atqara aldy? Odan kim jylý sezindi? Mine, osy suraqtarǵa jaýap bere almasa shyǵarmanyń quny kók tıyn. Muhtar Maǵaýınniń «Jarmaǵyn» synaǵandardyń kóbi jazýshyny «pýblıtsıstıka deńgeıine túsip ketti» dep jazǵyrady. Biraq, kórkem ádebıettiń oqylýy búginde óte sırek. Jalpy adamzat ǵalamtorǵa jáne pýblıtsıstıkanyń tiline ıek artqan. Sondaıda, shyǵarmasynyń oqylymy mańyzdy bolǵan jazýshy qalaı da bir jol izdeıdi. Demek, Maǵaýınniń «Jarmaǵy» osy joldy tańdaǵan alǵashqy shyǵarma.
Qumar JUMAHAN:
- Búginde naýqyndyq shyǵarma dep keńes úkimeti kezinde jazylǵan biraz shyǵarmalardy ataýǵa bolar. Menińshe olardy oqýdyń qajeti shamaly, Táýelsizdikten keıin-osip jetilgen urpaqtyń jalpy sol kezge degen jıirkenishi, kóńilinde qyjyly bar. Olarǵa ol kezdi, naýqandyq shaǵarmalardy oqýǵa nasıhattaýdyń ózi aqymaqtyq bolyp kórinýi múmkin. Búgingi oqyrmandar oqysa, ýaqyt synyna tózgen, myqty shyǵarma ekendigi dáleldengen, jarnamasy da birazǵa ketken shyǵarmalarly oqıdy. Naýqandyq shyǵarmalarda da ómir shyndyǵy, sol kezdegi ultymyzdyń ustyny, ata-ájelerimizdiń keskin-kelbeti, tıptik obrazdar bar, biraq, jappaı halyq bilýge tıis deńgeıde emes. Jalpy kommýnıstik kezeńniń keıipkerleri, búgingi kitap oqıtyn ultshyldardyń suranysyna jaýap bere almaıdy, úlgi de bola almaıdy.
- Qumardyń sózinen shyǵady, bir búgin emes, sońǵy kezde Keńes ókimetin ór únmen jyrlap ótken jazýshylardyń shyǵarmashylyǵyn oqyp keregi joq degen pikirler jıi aıtylyp qalyp júr. Buǵan ne deýge bolady? Osy kúnge deıin klassık sanap kelgen jazýshylardyń birazyn ádebıetimizdiń tarıhynan syzyp tastaý kerek degen sóz be bul?
Kádirbek QUNYPIıAULY:
- Klassık jazýshylardyń qalamynan týǵan dúnıelerdiń barlyǵyn súırelep, keleshekke jeteleı berý shart emes. Kezinde «Sovetstandy» nasıhattap, kópe-kórneý naýqandyq maqsatta jazylǵan dúnıeler erteń túgil, búginge jaramsyz bolyp qaldy. Kórińiz de turyńyz, erteń latyn alfavıtine kóshken tusta kóptegen «klassıkalyq» dep sanalyp kelgen shyǵarmalar ózinen ózi jurtta qalady. Tipti biraz jazýshylardyń ádebıet tarıhynan da oryn taba almaı qalýy múmkin.
Nurbek TÚSІPHAN:
- Tarıhı shyndyǵy bar kez-kelgen shyǵarma eshqashan oqylmaı qalmaq emes. Mysaly, Sáken Seıfýllınniń «Tar jol taıǵaq keshýi», Sábıt Muqanovtyń «Ómir mektebi», «Syrdarııasy», Ǵabıt Músirepovtiń «Oıanǵan ólkesi» men Ǵabıden Mustafınniń «Mılloneri» qansha jerden keńes úkimetin dáriptedi desek te oqylýy tıis romandardyń aldyńǵy qatarynan túspeıdi dep bilem. Óıtkeni bul romandarda eń birinshiden - qazaqtyń kórkem ádebı tili tunyp tur, ekinshiden - qoınaýy tolǵan tarıhı derek. «Ómir mektebin» mektep qabyrǵasynda-aq oqydyq. Biraq, «Alash azamattaryn synaǵan, keıbirin jamandaǵan» degen syltaýmen qaıta ashqymyz kelmeı qalǵan bolatyn. Al, shyndyǵynda, qolyńyzǵa alyp, asyqpaı otyryp, ár taraýyn taldaı oqıtyn bolsańyz tarıhı derek retinde paıdalanar óte kóp málimet tabylady. Olardyń jazyǵy ne bir qaraǵanda? Keńes úkimetine berildi, kommýnızmge ımandaı sendi. Áıtpese, qazaq halqyn jek kórip, týǵan ultyna dushpandyq qyldy deýge aýyz barmaıdy. Sondyqtan, «Keńes ókimetiniń jalyndy jalaýgeri boldy eken dep keı aqyn-jazýshylardyń eńbekterin tarıhtan syzyp tastaý kerek» degen shala saýatty sóz. Ol eńbekter syzylmaıdy da, óshpeıdi de!
Qumar JUMAHAN:
- Mundaı pikirdiń jany bar, ol búgingi táýelsizdik pen rýhanı sanadaǵy silkinistiń áserinen týǵan oı bolsa kerek. Ulttyq qundylyqtarymyzdy temirqazyq etpegen shyǵarma báribir qunsyz. Búgingi ádebı talǵam basqa, shyǵarmadan shyndyq izdeıdi, biz úshin keńes úkimeti jalǵan, ol kezdi aqtaıtyn kez-kelgen ádemi sóz, bizdiń júregimizdi jarany jaza almaıdy. Bul tarıhty mansuqtaý emes, búgingi kúnniń, ásirese, jastardyń ishki áleminiń jaǵdaıy. Keńes úkimetine jan-tánimen berilgen, áldebir sovhozdyń basshysy bolǵan adamdy týra búgin oqý ne úshin kerek?! Ondaı shyǵarmalardyń bári «eńbeksúıgishtik» degen máseleniń aınalasyna jınaqtalǵan. Qoǵamda sanap alarlyq oqyrmany qalǵan ádebıettiń jaǵdaıymen baılanystyryp alatyn bolsaq, ol kez naýqandyq ádebıetsiz-aq aıparadaı. Odan da búgingi kúnniń byqsyǵyn jazyp, keleńsizdigin iregen shyǵarmalardy oqyǵanym paıdaly. Biz ádette aqyn men jazýshy óz dáýiriniń sýretshisi dep aıtamyz, meniń oıymsha, kez-kelgen sóz ustaǵan jan, óz dáýiriniń sýretin ulttyq talǵammen salǵany jón. Joǵaryda naýqandyq shyǵarma týraly oıdy osy suraqqa jaýap retinde aıtýǵa da bolady. Biraq, olardyń oqylmaı qalýynan ol kisiler ádebıet tarıhynan óship ketpeıdi. Sebebi, ol shyǵarmalar sol kezdegi oqyrmannyń talǵamyna saı jazyldy. Ol - bizdiń tarıhymyzdyń bir bólshegi.
- Demek, tarıhtan syzyp tastaý kerek deı qoıardaı basy artyq jazýshy da, shyǵarma da joq. Qalǵanyn ómir kórsetedi. Endi mynadaı másele týyndaıdy, qaı kezde jazǵanyna qaramastan áli kúnge oqylymnan qalmaı kele jatqan jazýshylarǵa kimderdi jatqyzamyz?
Kádirbek QUNYPIıAULY:
- Bul tizimniń bel ortasynan tabylatyn bir jazýshyny joǵaryda aıttym. Al, naǵyz shynaıy tizimdi saýatty ádebıet synshylary aıtýy kerek shyǵar.
Nurbek TÚSІPHAN:
- Álemdik klassıkany aıtpaǵanda áli kúnge oqylymnan túspeı kele jatqan avtorlardyń qataryna men Maǵjan, Muhtar, Sábıt, Ǵabıt, Ǵabıdendermen birge Іlıas Esenberlındi, Asqar Súleımenovti, Oralhan Bókeıdi, Safýan Shaımerdenovti jatqyzar edim. Kózi tiri klassıkterden Ábish Kekilbaev, Muhtar Maǵaýın, Sofy Smataı, Tólen Ábdik, Smaǵul Elýbaıdy ataımyn. Poezııada Ótejan Nurǵalıev, Muqaǵalı men Qadyr, Jumeken men Jumataılar qoldan túspeıdi. Búgingilerden Esenqul, Iran-Ǵaıyp, Aqsuńqar, Járken aǵalardyń shoqtyǵy bıik. Al, Muhtar Shahanovtyń ózi bir tóbe. Biraq, aqynnyń sońǵy jazǵandarynan góri erterekte shyqqan óleńderi áldeqaıda áserli, áldeqaıda kórkem sýretti.
Qumar JUMAHAN:
- Ár jazýshynyń turaqty oqyrmandary, aýdıtorııasy bolady. Alǵashqy shaǵarmalarymen-aq jurtty eleń etkizgen ári eshqashan oqyrmanyn joǵaltpaǵan jazýshylar bizde jetkilikti. B.Maılın, M.Áýezov, J.Aımaýytov, M.Dýlatov, O.Bókeev, Sh.Murtaza, B.Soqbaqbaev, B.Momyshuly, І.Esenberlın, M.Maǵaýın, Á.Kekilbaev, Q.Jumadilov, D.Isabekov, D.Dosjan, t.b biraz jazýshylardy osy qatarǵa jatqyzýǵa bolady.
- Men jazýshymyn delik. Tipti, qazirdiń ózinde kúni erteń tarıhta atym qalyp jatsa, sol kezdegi tyń kózqaras, jańa pikirdegi urpaq men týraly jaqsy sóz aıta ma, aıtpaı ma dep qorqa bastadym. - Bolmaǵan jazýshy retinde shyǵarmashylyǵymdy ýaıymdap otyrǵan túrim. - Endi, búgin jınalyp qalǵan ekenbiz, qalam ustap, jazýshylyqqa, aqyndyqqa beıimdelip júrgen jas býynǵa aıta júreıin, bolashaqta da oqylý úshin qazirgi jazýshylar qandaı taqyrypqa qalam tartý kerek? Qalaı jazýǵa tıis?
Kádirbek QUNYPIıAULY:
- «Shynyna kelsek, óz basym qazaq aqyn-jazýshylaryna ılana bermeımin. Kópshiliginiń qalamyn áýlıe emes, ázázil ıemdenip ketken sekildi. Ázázil júrgen jerde ádilet bolmaıdy!» - depti Qadyr Myrza Álı «Jazmysh» kitabynda. Bolashaqta oqylatyn kitap ázázildikpen, ishki eseppen emes, shynaıy adamgershilik turǵyda, taza nıetpen jazylýy tıis! Al, taqyryp... Taqyryp degen kóp. Búgingi kún, búgingi zaman deımiz. Búginniń baǵasy eshýaqytta búgin berilip kórgen emes. Ol - erteń aıtylatyn áńgime. Biz, moıyndaýymyz kerek, búgin turmaq keshegi keńestik kezeńdi tolyqqandy tanyta alatyn dúnıe bere alǵan joqpyz áli.
Nurbek TÚSІPHAN:
- Ádebıetti Eýropa ejelden tabys kózi dep qaraıdy. Sondyqtan, qarapaıym bıznes zańdylyǵy - suranys bar jerde taýar da bar. Osy kózqaras bizdiń búgingi aqyn-jazýshylarymyzdy da tolǵandyryp júrgeni anyq. Biraq, eshqashan esten shyǵarmaıtyn bir nárse bar. Ol - shyǵarmashylyq adamnyń tapsyryspen jazýy, ózin-ózi qınaýy kúshenshektikke, al, kúshenshektik jasandylyqqa uryndyrady. Tabıǵı taza talant tarıhty da, búgingi kúndi de tanı alady. Tanymy aldamaıtyn jazýshy ólmeıtin eńbek jazady. Osy jaǵynan kelgende ózin talantty sanaıtyn kez-kelgen jazýshy ónbeıtin tom-tom kitap jazǵansha, ólmeıtin bir ǵana áńgime jazǵany durys. Sonymen qatar, shyǵarmashylyq adam kún kóris qamymen ár salaǵa aýysa berse sózsiz toqyraýǵa ushyraıdy.
Qumar JUMAHAN:
- Menińshe ulttyq boıaýy qanyq shyǵarma kóp oqylatyny anyq, búgingi ádebıet ulttyń tarıhy, salt-dásturi, minezi, dini t.b. barlyq jaǵynan saýatty túrde HHІ ǵasyrdyń keıipkerinen tabylýy kerek. Búginde bizdiń qoǵamda prototıp bolatyn keıipkerler jetkilikti. Jan-jaqty bilimdi, ıntelektýaldy keıipkerlerdiń obrazyn somdaı alsa bolashaqta oqylady dep oılaımyn. Tarıhı romandar da kerek bizge. Álemdik jáne ulttyq prozanyń ótkenine kóz jibersek, óz ultynyń basynan ótkenderi arqyly adamzattyq máselelerdi tý etken shyǵarmalar kóp oqylýda. Bizdiń ótkenimizdi bir sholyp shyǵar bolsaq, búgingi jazýshylar sabaq alarlyq ádebıet tarıhy qalyptasyp úlgerdi dep oılaımyn. Bastysy, tarıhı sabaqtastyq úzilmeýi tıis.
...Qalaı oılaısyz, dóńgelek ústeldi dóńgeletip ákete aldyq pa? Aǵamyz salmaqty inilerine salyp, kóp ashylǵysy kelmeıtin syńaı tanytqandaı ma, qalaı? Al, jastar... Jastar úlkenderdi sóıletkisi keledi. Tyńdaǵysy keledi. Qarama-qaıshylyq áıteýir tunyp turǵan. Ómirdiń zańy bul. Ádebıettiń de ómir zańynan tys tirshiligi jáne joq. Demek, qarama-qaıshy pikirlerdi jymdastyrýǵa, úndestirýge tyrysyp, ortaq múdde qalyptastyra aldyq dep oılaımyn. Arnaıy bas qosý bolǵasyn, ózińiz de túsinesiz, kóldeneń qysyr keńes nemese taqyryptan syrtqary dúnıeler de aralyq joraǵa júre beredi. Degenmen, biz kerektilerin terip alyp, elshi saılap, oqyrmanǵa jóneltemiz. Búginge sizderge joldar sálemimiz osy, asa qadirmendi oqyrman! Almas NÚSІP