Observatorııadan alynǵan derekter álemdik ǵylymda suranysqa ıe
- Aleksandr, Siz osy jazda QR Qorǵanys jáne aeroǵarysh ónerkásibi mınıstrligi Aeroǵarysh komıtetiniń (QAÓM AǴK) baspasóz qyzmetimen birge, Assy-Túrgen observatorııasy teleskoptaryn qazaqstandyq BAQ qyzmetkerlerine alǵash ret kórsetken edińiz. Osy baspasóz týry kezinde jýrnalısterdi ne tańǵaldyrdy?
- Osy biregeı nysannyń bizdiń qalada bolýy jáne onyń aldaǵy mindetteri tańǵaldyrǵan bolar dep oılaımyn. Ol nysan búginde «ekinshi ómirin» bastap otyr. Mysaly, kóptegen jyldar boıy toqtap turǵan Qazaqstandaǵy eń úlken AZT-20 teleskopynan bıyl baqylaý júrgizile bastady. Teleskopty iske qosý ótken ǵasyrdyń 90-shy jyldaryna josparlanǵan edi, alaıda ekonomıkalyq jáne saıası daǵdarystar jumystardy aıaqtaýǵa múmkindik bermedi. 2016 jyly teleskop qaıta qolǵa alyndy, elektrmehanıkalyq bólshekterdi qalpyna keltirý, aınany tazalaý, zamanaýı basqarý jáne derekter taratý júıelerin beıimdeý boıynsha kúrdeli jumystar kesheni atqaryldy. 2017 jyldyń basynda teleskop testileý synaqtarynan ótti jáne onda alys ǵaryshty zertteý boıynsha jumystar bastalyp ketti.
- Observatorııany jetildirý boıynsha jumystar jalǵasyp jatyr ma?
- Iá, qazirgi ýaqytta ınstıtýttyń mamandary men ınjenerleri dıametri 1,5 metr bolatyn aınasy bar AZT-20 teleskopynyń baqylaý munarasyna kóterilý jedelsatysyn ornatýmen jáne ony iske qosýmen aınalysýda. Munaranyń teleskoptyń kúmbezimen birge alǵandaǵy bıiktigi 46 metrge jetedi. Bul jerden kóterilgen býlardyń baqylaý nátıjelerin burmalamaý úshin jasalǵan. Ǵaryshtyq nysandardy tikeleı baqylaý úshin kúndelikti teleskopqa kóterilý qajettigi bolmasa da (qazirgi zamanǵy sandyq jabdyqtar bul jumysty qashyqtyqtan oryndaýǵa múmkindik beredi), teleskoptyń ózi, asa kúrdeli protsesti tetik retinde kezekti nazardy jáne qyzmet kórsetýdi qajet etedi. Sonymen qatar, atalmysh aspapty qazaqstandyq astronomdardyń qonaqtary men áriptesterine kórsetý múmkindiginiń de mańyzy zor.
- Qazaqstan ǵarysh ǵylymy úshin observatorııanyń róli qandaı?
- «Assy- Túrgen» observatorııasy Almaty qalasynan shyǵysqa qaraı 85 shaqyrym qashyqtyqta, teńiz deńgeıinen 2750 metr bıiktiktegi attas ústirtte ornalasqan jáne ol jerdiń astroklımaty óte tamasha: onda atmosferanyń joǵary tunyqtyǵy, jaryqtyń joqtyǵy jáne óte tómen týrbýlenttik baıqalady. Mine, sondyqtan da otandyq astronomııa ǵylymnyń damý bolashaǵy osy nysanmen tyǵyz baılanysty. 2015 jyly observatorıada RC500 (aınasynyń dıametri 0,5 m) ornatyldy, ol geostatsıonar orbıtadaǵy nysandar men ǵaryshtyq qoqystardy baqylaýǵa baǵyttalǵan. Ol eki ulttyq spýtnıktik toptary bar Qazaqstan úshin óte mańyzdy. Sonymen birge, observatorııada túrli ǵylymı uıymdar men ýnıversıtetterdiń jańa teleskoptaryn ornatý josparlanǵan. Bul álemdik ilimniń ortasynda bolyp, belgili taqyryptar boıynsha jetekshi toptardyń jobalaryn tabysty biriktirýge múmkindik ashady. Tıan-Shan astronomııalyq observatorııasy teleskoptaryn jetildirý tájirıbesine súıene otyryp, derekterdi óńdeý aǵynyn toptastyrýǵa jáne jyldamdyǵyn arttyrýǵa múmkindik beretin teleskoptardy birtutas júıege biriktirý qaǵıdasy qoldanylyp jatyr. Ol óz kezeginde, jýyq arada bir ýaqytta birneshe teleskoptan baqylaý júrgizýge jáne derekter jınaqtaýǵa jol ashady.
- V.G. Fesenkov atyndaǵy astrofızıkalyq ınstıtýttyń álem ǵalymdarymen halyqaralyq yntymaqtastyǵynyń bolashaǵy qandaı?
-Astrofızıkalyq ıntıtýttyń halyqaralyq baılanystary óte keń. Sheteldik áriptestermen birlesip oryndap otyrǵan birneshe baǵarlamalary men jobalary bar. Obseovatorııada Karl Tseıs fırmasynyń 1 metrlik teleskopy sátti jumys istep tur. Ol arqyly kóp jyldardan beri Herbıg klasyndaǵy jas juldyzdarǵa, sımbıotıkalyq nysandarǵa jáne rentgen komponentti qosarly júıelerge baqylaý júrgiziledi. Aıtpaqshy, «UǴZTO» AQ jáne V.G. Fesenkov atyndaǵy astrofızıkalyq ınstıtýttyń damý strategııasynda «Assy-Túrgen» observatorııasy ashyq halyqaralyq yntymaqtastyq úshin ǵylymı hab retinde paıdalanylady. Óziniń ornalasýyna, astronomııalyq klımattyń qolaılylyǵy men lastanýdyń bolmaýyna baılanysty bul observatorııadan alynǵan derekter álemdik ǵylymda suranysqa ıe bolyp otyr. Qazirgi ýaqytta observatorııada neǵurlym iri, aınasynyń dıametri 3,6 metrlik teleskop ornatý qurylysyna ınvestıtsııalyq usynys ázirlenip jatyr. Mundaı masshtabtaǵy jobany júzege asyrý múmkindigi astronomııalyq qaýymdastyqta Qazaqstannyń óte mańyzdy orynǵa ıe bolýyna jol ashady. Ǵylymǵa jas ǵalymdardyń kelýine, sondaı-aq FAFI Qazǵarysh pen Qazaqstan Respýblıkasy Qorǵanys jáne aeroǵarysh mınıstrliginiń qoldaýyna úlken úmitpen jáne senimmen qaraıdy.
- Suhbatyńyzǵa rahmet.
Sara Qabıqyzy