Sekseýil aýyldy qum kóshinen qutqara ma
AQTAÝ. KAZINFORM – Elimizdiń shóleıt aýmaqtarynda, qum arasyn qonystanǵan halyqtyń erekshe bir máselesi bar. Ol másele qumǵa qatysty. Qysy-jazy damylsyz soǵatyn jel qumdy borata da, syrǵyta da kóshirip, eldi mekenniń mańyn qumǵa kómip tastaıdy. Qum arasynda turyp kórmegen jurt álbette onyń qıyndyǵy men saldaryn bile bermeıdi.
Al bizdiń elimizdiń Atyraý, Qyzylorda, Mańǵystaý sııaqty qumdy óńirlerindegi birqatar eldi mekenderde bul másele qaı ýaqytta da asa ózekti. Qum arasyndaǵy aýylda turatyn aǵaıynnyń jaıy árdaıym problema týdyryp jatatyny jasyryn emes.
Qum kóshkininine tosqaýyl qoıý máselesi Mańǵystaý oblysyndaǵy Úshtaǵan, Jarma, Sazdy, Saýysqan eldi mekenderinde kún tártibinen eshqashan túsken emes. Ásirese Úshtaǵan eldi mekeninin jaıyn erekshe bólip aıtýǵa bolady.
Qalyń qumda ósimdik ataýly tym sırek. Baılanatyn jeri bolmaǵandyqtan toqtaýsyz kóshetin qum mańyn basyp qalatyny óz aldyna, joldy jaýyp qalatyn sátter de bolady. Úp etken jel tursa boldy, aýyl qumdy borannyń astynda qalatyny taǵy bar.
Mańǵystaý aýdanyna qarasty osy Úshtaǵan aýylynda qum kóshkinine tosqaýyl bolýy úshin on bes jyldan astam ýaqyttan beri sekseýil tuqymdas butalar egilip keledi. Búginde aýyl mańynda aýmaǵy 600 gektardan asatyn sekseýil alqaby paıda bolǵan. Aýyl ákimi Medet Bekmýrzınniń sózinshe, butalar otyrǵyzý boıynsha keshendi jumystardyń arqasynda qum kóshýi men borannyń saldary toqsan paıyzǵa deıin kemigen.
«Úshtaǵan aýyly boıynsha boraǵan, kóshken qumǵa tosqaýyl qoıý jumystary negizinen 2007 jyly bastaldy. Almaty geografııalyq ınstıtýtynyń ókilderi zertteý jumystaryn júrgizip, sol kisilerdiń keńesimen aǵash-buta otyrǵyzý isi qolǵa alyndy. Oǵan okrýg ákimdigi 1300 gektar jer bólgen. Al 2022 jyly sol aýmaqtyń 648,8 gektary Beıneý ormandarynyń qaraýyna berilgen bolatyn. Sonymen qatar, Aqtóbe aýyldyq okrýgindegi Jarma, Sazdy, Saýysqan eldi mekenderinde de osyǵan uqsas qum toqtatý jumystary bastaldy. 2022 jyldyń qyrkúıek aıynda qolǵa alynǵan keshendi jumystar úsh eldi meken boıynsha alty jylǵa, ıaǵnı, 2027 jyldyń aıaǵyna deıin josparlanǵan. Aǵash otyrǵyzý jumystaryn «Jasyl álem» JShS júzege asyryp, Úshtaǵan aýylyndaǵy sharalar oń nátıjesin berdi. Jarma, Sazdy, Saýysqan eldi mekenderindegi jumystardy da atalǵan seriktestik júrgizip jatyr», - deıdi aýyl ákimi.
Eldi mekenderdi kóshpeli qumnan qorǵaý maqsatynda Mańǵystaý oblysynyń tabıǵı resýrstar jáne tabıǵat paıdalanýdy retteý basqarmasynyń tapsyrysymen sekseýil egý jumystary 2004 jyldan bastap júrgizilip kele jatyr. Basqarma basshysy Ásel Balmanovanyń aıtýynsha, Úshtaǵandaǵy aýqymdy jumystar 2007 jyly bastalypty. Senek, Úshtaǵan, Tuşyqudyq jáne Shebir aýyldarynyń aınalasynda osy kúnderi 3329 gektar alqapta jasyl oazıs paıda bolǵan. Úshtaǵan aýylynyń «Bostanqum №1», «Bostanqum №2» jer ýchaskeleriniń jalpy aýmaǵy 648,8 gektarǵa jetip otyr.
«Osy jumystarǵa aıtarlyqtaı qarajat bólingen. Máselen, 2019-2022 jyldar aralyǵynda 125 440 000 teńge qarastyrylyp, tolyq ıgerilgen. Naqty aıtqanda, 2019 jyly aýylda 88 244 túp qara sekseýil, 88 242 túp júzgin otyrǵyzyldy. Al 2020 jyly 80 myń qara sekseýil, 77 myńnan astam túp júzgin egildi. 2021 jyly da 22 myńnan astam qara sekseýil, 22 myń túp júzgin otyrǵyzylǵan. Al keıingi úsh jylda taǵy da 190 466 dana qara sekseýil, 188 241 dana júzgin taly egilipti. Qum kóshkininiń aldyn alý sharalary oń nátıjesin berdi», – deıdi Ásel Amanbekqyzy.
Sońǵy jyldarda qum kóshkinderi kidirip, onyń toqtaǵan jerinen aýylǵa deıingi birshama aralyqty qum almaıtyn boldy.
«Sekseýilge bólingen qarjy qumǵa sińgen sýdaı bolǵan joq pa?» degen saýalǵa qatysty basqarmasy basshysy óz jaýabyn berdi.
«Orman kodeksiniń 56-babynyń 3-tarmaǵyna sáıkes, ormandy ornalastyrý jobasy boıynsha bıyl zertteý jumystary qolǵa alynbaq. Sol zertteý jumystary aıaqtalǵannan keıin buryn otyrǵyzylǵan kóshetterdiń tamyr jaıý jaǵdaılary anyqtalady. Jalpy, sekseýil aǵashy sýarýdy qajet etpeıdi. Sondyqtan ol qum toqtatý jumystaryna keńinen paıdalanylady. Árıne, bul jerde aýyl turǵyndarynyń jaýapkershiligi de qajet. Olar óz úılerin qumnan qorǵaıtyn sekseýil aǵashtaryna qııanat jasamaı, kerisinshe qamqor bola júrýi kerek», – deıdi Ásel Balmanova.
Qum qursaýynda otyrǵan Úshtaǵan aýylynyń aınalasynda sekseýil otyrǵyzý jumystary 2021 jyly aıaqtalǵan. Al 2022 jyly Úshtaǵan, Tuşyqudyq, Shebir jáne Senek aýyldaryndaǵy barlyǵy 3328,9 gektar jasyl oazısti qorǵaý maqsatynda Mańǵystaý oblysy ákiminiń qaýlysymen «Beıneý ormandar jáne janýarlar dúnıesin qorǵaý» KMM-niń qaraýyna berilgen. Osyǵan oraı, Beıneý orman sharýashylyǵy mekemesine qosymsha 4 ormanshy (ár aýylǵa 1 ormanshydan) jáne qosymsha 8 kómekshi qyzmetker jumysqa qabyldandy. Onyń ishinde Úshtaǵan ormanyna eki jumysshy men bir ormanshy jaýapty.
Jalpy, ońaılyqpen synbaıtyn, jarylmaıtyn sekseýil qum kóshkini jıi bolatyn aımaqtarda óte paıdaly aǵash. Ár kezde qumnan qaýip týyp, mazasy qashqan jurtqa osy buta qorǵan bola alady.
Ekologter bir ǵana sekseýil úsh tonnadan asa qumǵa bóget bolatynyn aıtyp otyr. Bir qýanarlyǵy, óńirdegi barlyq eldi mekender gazben qamtamasyz etilgendikten, sekseýildi otynǵa tasıtyndar azaıǵan. Qaıbir jyly sekseýildi otaýǵa moratorıı de jarııalanǵan bolatyn. Onyń ústine, qoldan aǵash otyrǵyzý qumda otyrǵan eldiń kúpti kóńilin seıiltip, aýyldyń mamyrajaı tirshiligine úlken úmit syılady. Mańǵystaýdyń bir qıyryndaǵy aýylǵa sekseýildiń osyndaı orasan zor paıdasy bar.