Nurtaı Ábiqaev: Qazaqstandaǵy prezıdenttik ınstıtýt jańa memleketti qurýǵa jol ashty
«Qazaqstandaǵy prezıdenttik ınstıtýttyń, onyń qurylý tarıhy men qyzmeti týraly, tuńǵysh Prezıdent - ult Kóshbasshysy Nursultan Ábishuly Nazarbaev jaıly qysqa qaıyryp pikir bildirý múmkin emes. Bul taqyrypqa buǵan deıin de kóptegen ǵylymı, saıası zertteýler men jarııalanymdar arnalǵany belgili. Sondyqtan men osy ınstıtýttyń bizdiń elimizde qalaı qalyptasqanyn túsinýge múmkindik beretin tek negizgi anyqtamalardy, tujyrymdamalar men mysaldardy ǵana keltirýge tyrysaıyn. Elbasynyń kóptegen jarııalanymynyń ishinde men 2009 jyly amerıkalyq «Gerald trıbıýn» (International Herald Tribune) halyqaralyq gazetinde jarııalanǵan «Jaýapkershiliktiń batyldyǵy» maqalasyn erekshe atap ótkim keledi (qazir ol basylym International New York Times dep atalady). Maqalada valıýtalardyń jańa klasyn qurý týraly aıtylǵanymen, shyn máninde bul álemniń jańa kontýrlaryn qurý týraly 10 jyl buryn naqty tujyrymdalǵan usynys edi. Mundaǵy negizgi sóz - «jaýapkershilik». Dál osy jaýapkershilik adamnyń, jetekshiniń, kóshbasshynyń kim ekenin kórsetedi. Qaıda nemen aınalyssa da dál osy qasıet Nursultan Ábishulymen birge keledi», - dep atap ótti N.Ábiqaev.
«Otandastar» qorynyń basshysy Prezıdent laýazymy 1990 jyly 24 sáýirde bekitilip, osy orynǵa sol tustaǵy Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesi Nursultan Ábishulynyń saılanǵanyn eske alady. Ol ýaqytta Nursultan Nazarbaev Qazaqstan Kompartııasy Ortalyq Komıtetiniń birinshi hatshysy retinde respýblıka basshysy bolǵan. Ol kezde búkil KSRO derjavasy jáne KOKP Ortalyq Komıteti basqaratyn ámirshildik basqarý júıesi halyqtyń kóz aldynda quldyrap, qulap bara jatqan edi. Búkil keńes keńistiginde, sonyń ishinde respýblıkalarda ınflıatsııa órship, kásiporyndar toqtap qaldy, adamdar kedeılikke dýshar boldy. Qatań baǵynatyn ortalyqtaǵy Gorbachev pen onyń komandasynyń is-qımyldar jospary bolmaǵanyna báriniń kózi jetti. Qatelikter geometrııalyq jyldamdyqpen órship ketti.
Nurtaı Ábiqaevtyń sózine qaraǵanda Kreml eldegi shynaıy jaǵdaıdan múlde alys qalǵan edi ol tusta. Barlyq jerde áleýmettik jarylys órship turdy. Aqyry 1991 jyldyń tamyzynda Máskeýde tamyz pýtchi burq ete tústi. Jaǵdaı odan saıyn ýshyqty. Saıası, sondaı-aq ekonomıkalyq jaǵdaı Qazaqstanda da máz emes edi. Joǵarǵy Keńes dep atalatyn parlamentter biriniń ornyn biri aýystyryp, eskirgen keńestik erejelerge saı saılanbaq boldy. Ondaǵy ór minez kóshbasshylar basqaratyn ártúrli saıası partııalar eshbir bilimsiz, ıdeıasyz edi. Halyqtyń senimine ıe bola almady.
«Kórneki mysal retinde 1994 jyldyń naýryzynda saılanǵan parlamentti taratýǵa baılanysty oqıǵalardy keltirýge bolady. Alǵashqy kúnnen bastap depýtattar men atqarýshy bılik arasynda qarama-qaıshylyq aıqyn kórinip tapqan bolatyn. Ekonomıkany órkendetý úshin halyq qabyldaýy ekitalaı birqatar zań qajet boldy. Tyń bastamalar eldiń ekonomıkalyq áleýetin arttyrý mindetterin atqarýdy kózdedi. Biraq popýlıstik sebeptermen depýtattyq korpýs ol usynystarǵa tosqaýyl qoıdy. Qysqa tarıhynda bul parlament ekinshi deńgeıli sanaýly ǵana zańdy qarastyryp, qabyldady. Bul kezde reformalar azamattyq jáne salyq kodeksteriniń, bankrottyq týraly zańdardyń, sheteldik ınvestıtsııalardyń bolmaýynan tunshyǵyp jatqan edi. Bir sózben aıtqanda, parlament toqtap qaldy. Onyń quramyn ózgertý kerek boldy. Osy kezde Abylaı han saılaý okrýgindegi saılaý naýqany kezinde saılaý zańnamasyn óreskel buzý faktisi tirkeldi. Depýtattyqqa kandıdat, jýrnalıst Tatıana Kvıatkovskaıaǵa qatysty osy faktini taldaı otyryp, Konstıtýtsııalyq Sot basqa aýdandarda da osyndaı zań buzýshylyqtardy anyqtady. Bul ózgerister barlyq saılaýdy jaramsyz dep tanyp, parlament tolyǵymen zańsyz bolyp shyqqanyn kórsetti. Osy shaqyrylymnyń depýtaty bolǵan aqyn jáne qoǵam qaıratkeri retinde Oljas Súleımenov bul týraly keıinirek qaljyńdap: «Eger Máskeýde parlamentti taratý úshin tankter qajet bolsa, ol jumysty eńserýge biz úshin bir ǵana tank jetkilikti boldy» degen edi», - dep eske alady ótken kúnderdi Nurtaı Ábiqaev.
Osydan keıin jańa saılaýǵa deıin zańsyz ýaqytty joǵaltý múmkin emestigin eskere otyryp, dál sol Konstıtýtsııalyq Sot jańa depýtattyq korpýs saılanǵanǵa deıin Prezıdentke ýaqytsha zań shyǵarýshy ókilettik berdi. Ýaqyt kórsetkendeı, bul durys qadam bolyp otyr.
«Qysqa ýaqyt ishinde Nursultan Nazarbaev ekonomıkalyq reformalardy alǵa jeteleýge baǵyttalǵan 136 jarlyq shyǵardy. Keıinnen olardyń bári de jańa Parlamentpen maquldanyp, Qazaqstan Respýblıkasynyń zańdary mártebesine ıe boldy. Olar eldiń ekonomıkalyq damýyn yntalandyrdy. Bul sonymen birge Nursultan Nazarbaevtyń ózine júktelgen úlken aýyrtpashylyq pen jaýapkershilik boldy», - dep atap ótti Nurtaı Ábiqaev.
Onyń aıtýynsha, 90-shy jyldardyń basynda daǵdarysty jáne jalpy haosty eńserýdiń qandaı da bir sanaly baǵdarlamasyn jasaý qıyn bolatyn. Ne bolyp jatqanyn muqııat taldap, ólshegennen keıin Tuńǵysh Prezıdent saıası batyldyq tanytyp, jaýapkershilikti tolyq moınyna alyp, kúıreý jaǵdaıyn eńserýdiń birden-bir durys josparyn jasady. Alǵashqy qadam retinde ol bul laýazymǵa zańdylyq beretin jáne prezıdenttik ınstıtýtqa jańa memleket pen zamanǵa saı qoǵam qurý úshin qajetti quqyqtyq fýnktsııalardy beretin búkilhalyqtyq prezıdenttik saılaý ótkizýdi talap etti. 1991 jyly 1 jeltoqsanda osyndaı saılaý ótip, onda Nursultan Ábishuly saılaýǵa kelgen daýys berýshilerdiń 88,2 paıyzynyń 98,78 paıyzdyq daýys jınap, jeńiske jetti.