NURALY HAN
Bastapқyda sheshesi Bopaı hanymnyң aқylymen әreket jasap, әkesiniң saıasatyn jalғastyrýғa tyrysty. Ol Reseı әkimshiliginiң Jaıyқ boıyn otarlaýyna barynsha қarsylyқ kөrsetti. Orys patshaıymy Elızaveta Petrovnaғa birneshe ret elshi jiberip, қazaқ dalasyn otarlaýdyң negizsizdigin dәleldeýge, ony toқtatýғa talpyndy.
Orynbordyң tұңғysh gýbernatory Neplıýevtiң kөmegimen Kishi jүzdiң tұtastyғyn saқtap қalýғa tyrysyp, Aral boıyna өzin «han» jarııalaғan Batyr sұltanmen kүresti.
1750 jyly әkesi Әbilhaıyrғa kesene salғyzdy. Alaıda ortalyқ bılikti kүsheıtý қamymen қol astyndaғy halyқtyң bir bөligin өzine қarsy қoıyp aldy. Әsirese қaıshylyқty ahýal Syrym Datұlynyң kөterilisi kezinde tym shıelenisip ketti. 1773-1775 jyldary sharýalar soғysynda E.Pýgachevtiң kөterilisine қoldaý kөrsetkenimen biraқ ony tolyқ қoldamady.
1783 jyly Jaıyқ kazaktary Syrym men Nұraly han aýyldaryn tonaý joryқtaryn bastady. Nұraly han Syrymnyң el arasynda bedeli joғary ekenin bilgendikten, ony orystardyң tүrmesinen bosatyp alady.
Syrym temir tordan shyққan soң halyқ kөterilisiniң қarқyny үdeı tүsti. Bұl ýaқytta patshaғa қarsy bas kөterýden қoryққan Nұraly han Syrymғa қarsy shyғyp, Reseıdi kөmek berýge shaқyrady. Osy kezden bastap Syrym batyrғa eki jaýmen birdeı shaıқasýғa týra keledi.
1784 jyly Syrym Saғyz өzeniniң boıynda Nұraly hanғa shabýyl jasaғanda, ol orys-kazak bekinisterine қashyp құtyldy. 1785 jyly Syrymnyң үzeңgilesteri ornalasқan aýdandarda - Oral bekinisiniң tөmengi jaғynda iri shaıқastar boldy. 1783-1785 jyldary қazaқtyң baıbaқty, tabyn jәne tama rýlarynyң jaıylymdyқ jerlerin kazaktar basyp alғan soң, қııan-keski ұrystar bolyp өtedi. Bұl kezeңde Kishi jүzdiң batys aýdandarynda kөterilister bastalyp, olar Jaıyқ pen Embi өzenderi arasynda kөship-қonyp jүrgen rýlardy da қamtydy. Қalyptasқan jaғdaıdy paıdalana otyryp, patsha өkimeti tikeleı rý starshyndarymen kelissөzder jүrgize bastady.
Bir jaғynan, bұl saıasat қazaқ dalasyndaғy handyқty joıý maқsatynda jүrgizildi. Nұraly hannyң өz yқtııarymen Reseı bıligine kөnbeıtindigine әbden kөzi jetken Ekaterına II 1786 jyly maýsymda arnaıy jarlyғymen Nұraly handy taқtan tүsiredi. Alғashynda Jaıyқ bekinisindegi abaқtyғa қamalyp, keıin Ýfaғa jer aýdaryldy. 1790 jyly kөktemde osy қalada dүnıede saldy. 1790 jyly kүzde қazaқtar Esim sұltannyң ұly Sәmekeni handyққa ұsynady, biraқ patsha әkimshiligi bұl ұsynysty қabyldamaıdy. 1792 jyly Patsha үkimeti Nұraly hannyң inisi Eralyny handyққa bekitip, Eraly han taғyna otyrady.
Nұraly han týraly A.Pýshkınniң «Pýgachev tarıhy» atty mұraғattyқ daıyndamalary men қoljazbalarynda, P.Rychkovtyң «Jylnamalarynda» atalyp өtilgen.
Derek kөzi:
Қazaқstanұlttyқ entsıklopedııasy, 7 tom
