Nildiń boıyndaǵy saılaý: Mysyrdyń jańa basshysy kim bolady
Jeksenbi kúni Mysyrda prezıdent saılaýy ótedi. Ol úsh kúnge sozylady. Saılaýǵa tórt kandıdat qatyspaq, onyń ishinde qazirgi prezıdent Ábdel-Fattah as-Sısı da bar. Arab respýblıkasyndaǵy basty saıası oqıǵa qarsańynda sarapshylar qandaı boljam jasap otyr, jalpy elde ne bolyp jatyr, osy jóninde Kazinform menshikti tilshisiniń materıalynan oqı alasyzdar.
Mysyrdaǵy prezıdent saılaýy 10-12 jeltoqsan aralyǵynda ótedi
2013 jyly memlekettik tóńkeristen keıin bılikke kelgen Ábdel Fattah as-Sısı óziniń úshinshi prezıdenttik saılaýyna túskeli otyr. Aıta keteıik, 2019 jyly el konstıtýtsııasyna ózgeris engizilip, memleket basshysynyń ókilettigi 4 jyldan 6 jylǵa deıin uzartylǵannan keıin as-Sısıdiń qaıta saılanýǵa quqyǵy bar.
Osydan eki aı buryn qazanda ol jańa prezıdent saılaýyna óz kandıdatýrasyn usynatynyn jarııalaǵan bolatyn.
Saılaý úsh kúnge sozylady, 10-12 jeltoqsan aralyǵynda ótedi. Shetelde turatyn mysyrlyqtar Egıpettiń elshilikteri men konsýldyqtarynda 1-3 jeltoqsanda daýys berip qoıdy. Negizi saılaý 2024 jyldyń sáýirinde ótýi tıis bolatyn, alaıda as-Sısı ýaqytyn bıylǵy jeltoqsanǵa belgileýdi jón kórdi.
El prezıdenti laýazymynan kimder úmitti?
Qazirgi prezıdent as-Sısı 2018 jyly úshinshi márte saılaýǵa túspeımin degen ýádesine qaramastan, bıylǵy básekege táýelsiz kandıdat retinde tirkelip otyr.
Ol 2010 jyldan beri áskerı barlaý qyzmetiniń dırektory boldy. 2012-2014 jyldary Egıpettiń qorǵanys mınıstri, keıin premer-mınıstrdiń orynbasary boldy. As-Sısı 2014 jyly prezıdent saılaýyna qatysý úshin armııadan ketti.
As-Sısıden bólek saılaýǵa taǵy úsh kandıdat túsip jatyr.
Birinshisi — 71 jastaǵy zańger, halyqaralyq quqyq professory Ábdel Sanad ıAmama. Ol Mysyrdyń «Vafd» lıberaldyq partııasynyń jetekshisi, saılaýǵa «Mysyrdy qutqaryńdar» degen uranmen qatysyp jatyr.
ıAmama prezıdent 4 jyldan eki ret qana saılana alatyndaı shekteý engizemin dep otyr.
«Mysyr sekildi problemasy kóp elde 16 jyl boıy bılik basynda otyrý múmkin emes», - degen edi saıasatker.
ıAmama sondaı-aq konstıtýtsııaǵa adam quqyǵy men erkindigi, ekonomıkalyq reformalarǵa negizdelgen túzetýler engizýdi usynyp otyr.
Ekinshi kandıdat - Hazem Omar. 59 jastaǵy saıasatker saılaýǵa túsip jatqandar arasynda eń jasy. Ol Halyq-respýblıkalyq partııasynyń jetekshisi, buryn Mysyr senatynyń syrtqy ister jónindegi komıtetiniń basshysy bolǵan.
Saıasatqa qadam basqan bıznesmen basymdyq beretin salalar retinde densaýlyq saqtaý men bilim berýdegi reformalar dep kórsetip otyr.
Alaıda birqatar synshylar Omardy prezıdent as-Sısıdiń jaqtasy dep sanaıdy. Sebebi 10 jylda ol memleket basshysyn birde bir ret synamaǵan.
Taǵy bir kandıdat — Sotsıal-demokratııalyq partııanyń basshysy Farıd Zahran. Zahran eldiń saıası ómirine 1970-shi jyldardan beri aralasyp keledi.
Al-Jazeera-nyń jazýynsha, Zahrannyń as-Sısı men qaýipsizdik qyzmetterimen baılanysy bar. 2013 jyly burynǵy prezıdent Muhamad Mýrsıdi bılikten taıdyrǵannan keıin, ol as-Sısıge mınıstrler kabınetin qurýǵa kómektesken.
Conymen qatar oppozıtsııalyq kandıdat Ahmed Tantavı da saılaýǵa qatysatynyn málimdegenimen qajetti daýys jınaı almaı, saıası básekeden bas tartýǵa májbúr boldy.
Kandıdattardyń qaısy jeńiske jetýi múmkin?
Saıasattanýshylar men sarapshylar bir aýyzdan Ábdel Fattah as-Sısı jeńiske jetedi degen pikirde, óıtkeni qalǵan kandıdattardy kópshilik tanymaıdy.
Aldaǵy saılaýda jeńiske jetse, as-Sısı jańa konstıtýtsııaǵa sáıkes, taǵy 6 jyl bılik basynda otyra alady, osylaısha onyń prezıdenttik ókilettiginiń jalpy merzimi 16 jylǵa sozylmaq.
The New Arab-tyń jazýynsha, Mysyr úshin asa mańyzdy saıası oqıǵa bolǵanymen, kimniń jeńetini aldyn ala belgili bolǵannan soń, egıpettikter bul saılaýǵa belsendi qatyspaıdy.
Mysyrlyq saıasattanýshy Sherıf Mohaıeldınniń pikirinshe, saılaýǵa daýys berý quqyǵy bar halyqtyń 50%-dan azy keledi.
Saıasattanýshylardyń aıtýynsha, 2011 jylǵy «arab kókteminen» keıin elde saılaýǵa degen qyzyǵýshylyq tómendep ketken.
Mysyr Ulttyq saılaý komıssııasynyń málimeti boıynsha, 2018 jylǵy saılaýda as-Sısı 97% daýys jınaǵan, ol saılaýǵa egıpettikterdiń 41%-y ǵana qatysqan edi.
Gaza sektoryndaǵy ahýal da saılaýǵa halyqtyń az barýyna yqpal etedi degen joramal bar.
Mysyr aldynda turǵan syn-qaterler
Sarapshylar 2024 jyly Egıpette qarjy daǵdarysy bolady dep boljap otyr. Kaır rekordtyq 29 mlrd dollar syrtqy qaryzdy tóleýi kerek. Al ınflıatsııa 30% shamasyna jetti.
Saılaý qorytyndysy eshkimdi tańǵaldyrmaıtyn bolǵan soń, sarapshylar eń qyzyǵy saılaýdan keıin bastalady deıdi. Bundaı pikirdi Halyqaralyq qatynastardy zertteý ortalyǵynyń Taıaý Shyǵys pen Soltústik Afrıka elderi jónindegi bóliminiń jetekshisi Djýzeppe Dentıs bildirdi. Onyń oıynsha, as-Sısı basym daýysqa ıe bolyp, ekonomıkalyq jaǵdaıdy jaqsartýǵa baǵyttalǵan birqatar reforma jasaýy tıis. Halyqaralyq valıýta qory reforma talap etip, el bıligine qysym kórsetip otyr.
Gazadaǵy qaqtyǵys bastalǵan soń HVQ basshysy óńirdegi zardap shekken elderge kórsetiletin kómekti arttyratynyn, atap aıtqanda Egıpetke 3 mlrd emes, 5 mlrd dollar kóleminde qoldaý baǵdarlamasy bolýy múmkin dep aıtyp qaldy.
Biraq shetelden qarajatty artyrý úshin Mysyrdyń ulttyq banki devalvatsııa jasaýy kerek. Resmı baǵam boıynsha, qazir 1 dollar 30,8 mysyr fýntyna teń bolsa, «qara naryqta» 1 dollardyń baǵamy 45 fýntqa jetedi.
Nege saılaýdy qazir ótkizip jatyr?
«As-Sısıqatań únemdeý sharalaryna kirispeı turyp, qaıta saılanyp alǵysy keledi», - dep esepteıdi «Tahrır» Taıaý Shyǵys saıasaty ınstıtýtynyń ǵylymı qyzmetkeri Mustafaál-Asar.
Keıingi 10 jylda Egıpet Kaır mańyndaǵy jańa ákimshilik astana qurylysy sııaqty iri jobalardy júzege asyrý úshin sheteldik kredıtorlardan kóp qaryz aldy. Sonyń saldarynan eldiń syrtqy qaryzy tórt ese ósti. Ony jabý úshin tek kelesi jyldyń ózinde 28 mlrd dollar tóleýi qajet.
Gaza aımaǵyndaǵy shıelenis pen ekonomıkalyq daǵdarysty eskersek, qazir Mysyr úshin qıyn-qystaý kezeń bastaldy. Osy saılaý eldiń aldaǵy jyldarǵa saıası baǵdaryn aıqyndap bere alady.