Irandaǵy qazaqtar Amaldan bastap Naýryzdy erekshe toılaıdy
Naýryz merekesi – túrki halyqtarynda jyl basy retinde keńinen toılanatyn mereke. Jyl basy sanalatyn ataýly kún qarsańynda mańǵystaýlyq ǵalym Nııaz Tobysh Kazinform tilshisimen bolǵan suhbatta ataýly merekeni Irandaǵy etnıkalyq qazaqtardyń qalaı toılaıtyny týraly aıtyp berdi. 1995 jyly Irannan tarıhı atamekenine oralǵan aǵylshyn-parsy tiliniń bilikti mamany áńgime barysynda birqatar jaıty tilge tıek etti.
— Jyl basy Naýryz meıramy qutty bolsyn! Bul kúndi elimizden bólek, sheteldegi qazaqtar da erekshe toılaıtyny belgili. Osy oraıda Iran Islam Respýblıkasyndaǵy qandastarymyzdyń toılaý dástúri qandaı?
— Irandaǵy qazaqtardy Mańǵystaýdaǵy halyqtyń bir bóligi deýge bolady. Olar sonaý 1928-1932 jyldary osy óńirden qysyltaıań ýaqytta amalsyz kóshken qazaqtar. Irandaǵy qandastarymyz 14 naýryzda bir-biriniń úıin aralap, kórisýdi bastaıdy. Al resmı Naýryz merekesi 21 kúni bastalady. Bul kún parsy eliniń jyl basynyń alǵashqy kúni. Toı bastalyp, ol mereke eki aptaǵa jýyq ýaqytqa sozylady. Basqa aıta qoıatyndaı erekshelikteri joq. Mańǵystaý halqy naýryz merekesin qalaı toılasa, parsy elindegi etnıkalyq qazaqtar sonyń shaǵyn bóligin kórsetedi.
— Parsylardyń naýryzdyń toılaýy uzaqqa sozylatynyn aıtyp qaldyńyz. Bul kúnderi elde toı naýqany úzilissiz jalǵasa ma?
— Jalpy, Iran — ejelden kele jatqan memleket. Tarıhy myńdaǵan jyldarǵa sozylady. Bul naqty qaı kezden bastalǵanyn tap basý aıtý qıyn. Olar jyl basyn naýryz dep toılap, oǵan arnaıy ázirlenip, merekelik dastarqan jaıady. ıAǵnı, jyldyń basyn toımen bastaıdy. Iranda Naýryzdan basqa úlken toı joq. Aptaǵa sozylatyn mereke týra 13 kúnge deıin jalǵasady. Bul kúnderi Irandaǵy halyq qaladan syrtqa shyǵyp, erekshe este qalarlyqtaı ótkizedi. Biz ol jaqta turǵanda parsy halqymen etene aralasa qoıǵan joqpyz. Sol jaqta týyp, bilim aldyq. Ózimizben qatar qonystanǵan túrikpendermen jaqyn aralastyq. Parsylardy da kórdik. Biraq qazaqtyǵymyzdy buzǵan joqpyz. ıAǵnı, parsynyń saltyn qabyldamadyq. Stýdent shaǵymyzda osyndaı toılar bolatyn. Bir-birimizdiń úıimizge baramyz. Sosyn parsy aǵaıyndardyń Naýryzǵa dastarqan jaıyp, shaqyratyn usynystary bolatyn.
— Irandaǵy qazaqtardyń salt-dástúrinde ózgeris bar ma?
— Qazaqstanda Amal merekesin eldiń batystaǵy tórt oblys erekshe toılaıdy. Sol sekildi Iranda qazaqtar arasynda da osy úrdis úzilmegen. Men ǵalym retinde Irandaǵy qazaqtar týraly jazǵanym joq. Biraq etnograf ǵalymnyń kitabyn aýdarýǵa kómektestim, qasynda júrdim. «Iran qazaqtarynyń salt-dástúrleri» degen kitap bar. Muny men tolyq aýdaryp, 2013 jyly «Orhon» baspasynan jaryq kórdi. Jalpy, sol jaqtaǵy qazaq áıelderiniń kıimderi qandaı, taǵam túrleri degen máseleni etnograf ǵalym júıelep, jazyp shyqty. 2010 jyly Mańǵystaý oblysynyń arnaıy delegatsııasymen Irannyń birqatar aımaqtaryn araladyq. Sol saparda qazaqtardyń barlyǵymen kezdesý ótkizdi. Etnıkalyq qazaqtar týraly kitapty oblys ákimine usynyp, qazaq tiline aýdarýdy maǵan usyndy. Keıin elimizdiń baspa salasynyń mamandary «Iran qazaqtary týraly shyqqan derekterdi jınastyryp, taqyrypty jan-jaqty qamtyǵan kitap jazsań» dep usynys jasady. Qazir sol boıynsha barlyq derekti jınastyryp qoıdym. Mansýr Kıaı, Otynshy Kóshbaıdyń derekterin, Halıfa Altaıdyń Irandaǵy estelikterin qamtyp, 1985 jyly Iran qazaqtaryna kırıllıtsany úıretý týraly 10-20 bettik býkletti engizip, 400 bettik kitapty daıyndadym. Bul jumysty sáýir aıynda «Arys» baspasyna tapsyrmaqpyn. Kitap shyqqan soń arnaıy tusaýkeserin ótkizýdi kózdep otyrmyz.
— Sizderdiń bala kúnińizdegi Irandaǵy qazaqtardyń jaıy qandaı edi? Qandastarymyz qazir qalaı ómir súrip jatyr?
— Iranda 1957 jyly týyp, 1995 jylǵa deıin sonda turdym. Bala kezimizden salt-dástúrimizdi boıymyzǵa sińirip óstik. Berige deıin áıel adamdar óz salt-dástúrimiz boıynsha kıinip júrdi. Sońǵy kezderi Islam respýblıkasynyń sharty boıynsha shashyn jaýyp júretin boldy. Qazir onda basqa ulttar parsy áıelderi sekildi oramal tartady. Negizi ulttyq kıimdi áıel adamdar kıedi ǵoı. Jalpy, Irandaǵy qazaqtardyń mańǵystaýlyqtar asa aıyrmasy joq deýge bolady. Áý basta bizdiń atalarymyz parsy eline kóship barǵanda ulttyq geni myqty boldy. Sońǵy ýaqytqa deıin basqa ultqa qyz berý, qyz alý degen bolǵan emes. Keıin biren-sarańy aınaladyǵy túrikpen, parsy, ázirbaıjan jigitterine ketkeni bar. Bizdiń kezimizde atalardyń zamanynda kóship barǵan áıel adamdar qıyn jaǵdaıǵa tap bolyp, balaly bolýdan qalǵan eken. Sol kezderi amalsyzdan aınaladaǵy ulttardan qyz alý dástúri bolǵan. Biraq qyz berý nemese qyz alý jaıy bolmady. Atalarymyz sony qatty ustandy. Al til máselesi týraly aıtsam, ol tiri nárse ǵoı. Tildik másele turaqty túrde tıisti materıalmen qamtamasyz etilip turmasa, jaǵdaıy qıyn bolady. Qazaqstanmen baılanys bolmaı, arasy ashylsa til shubarlana túsedi. Qazir Irandaǵy qazaq jastarynyń tili parsylana bastaǵan.
— Áńgimeńizge raqmet!
