Nelikten jahandyq qaqtyǵystar BUU-nyń qatysýynsyz sheshilmeıdi
ASTANA. KAZINFORM — Sońǵy jyldary álemde qaqtyǵystar men qaıshylyqtar kúrt kúsheıip, jańa daǵdarystar paıda boldy. Osyndaı jaǵdaıda halyqaralyq qoǵamdastyq turaqtylyqty saqtaý nemese eń bolmaǵanda kelissózder arqyly sheshim tabý joldaryn izdeıdi. BUU – bul protseste mańyzdy ról atqaratyn jahandyq uıym, dep jazdy Kazinform agenttiginiń menshikti tilshisi.
Pandemııa álemge aýyr tıgen kezeń
Koronavırýs pandemııasy árbir elge jáne jalpy álemdik ekonomıkaǵa úlken soqqy boldy. Ásirese saýda baılanystary men óndiristik tizbekter qatty zardap shekti. Álemdik ekonomıka birshama ýaqytqa toqtap qaldy nemese kem degende aıtarlyqtaı baıaýlap qaldy. Sońǵy 30 jyldaǵy damýdy jahandaný aıqyndap kelgenin eskersek, pandemııa óte aýyr saldarǵa ákelýi múmkin edi. Alaıda sol kezderi kóptegen elderde ústem bolǵan pessımıstik boljamdar shyndyqqa aınalmady. Soǵan qaramastan, sol jyldardaǵy daǵdarystyń saldary álemdik ekonomıkada teris úrdisterdiń damýyna sebep boldy. Bul, ásirese, AQSh prezıdenti Donald Tramptyń saıasatyna baılanysty protektsıonızmge ulasa jazdaǵan saýda soǵystaryna da qatysty.
Jalpy alǵanda, pandemııadan keıin mańyzdy ózgerister bolyp, epıdemııadan ǵana emes, ekonomıka men saıasattaǵy saldarynan da úrdister bastaldy. Barlyǵy turaqsyz boldy, onyń ishinde halyqaralyq qatynastar da. Eski konflıktter de órship ketti.
Karabah
Máselen, 2020 jyldyń qazan-qarasha aılarynda Armenııa men Ázerbaıjan arasyndaǵy óte uzaqqa sozylǵan Qarabah konflıktinde kútpegen sheshim shyqty. 44 kúndik soǵys barysynda Ázerbaıjan Ekinshi Karabah soǵysynda jeńiske jetti. 2023 jyly áskerleri sol aımaqty tolyq baqylaýǵa aldy. Ázerbaıjandardyń memleketine birigý usynysyna qaramastan, jergilikti armıan halqy aımaqtan ketýge májbúr boldy. Erekshe atap óterligi – 2023 jyldyń qyrkúıeginde Qarabahqa 30 jyldan keıin alǵash ret BUU mıssııasy barǵany. Bul konflıkt basynan óte qatań bolǵan, halyqaralyq baqylaýshylarǵa mundaı qatysý kerek bolmady.
Aýǵanstan
2021 jyldyń tamyzynda Aýǵanstanda bılik aýysty. Bul oqıǵa jaı ǵana úkimettiń aýysýymen shektelmeı, oǵan sebep bolǵan jaǵdaılar — halyqaralyq koalıtsııa kúshteriniń asyǵys shyǵarylýy men myńdaǵan adamnyń elden qashýy — búkil álemge úlken kúızelis ákeldi. Bul oqıǵanyń mańyzy bir ǵana eldiń sheńberinen shyǵyp, jahandyq deńgeıdegi saldarǵa ıe boldy, óıtkeni Aýǵanstan sońǵy 40 jyl boıy halyqaralyq qaqtyǵystar men azamattyq soǵystyń oshaǵynda boldy.
Másele tek zaıyrly respýblıkanyń qulap, onyń ornyna dinı uıymnyń bılikke kelýinde ǵana emes, sonymen qatar áıelderdiń jaǵdaıyna qatysty jańa qıyndyqtarda da boldy. Halyqaralyq koalıtsııa ketkennen keıin memleket pen halyq tabysynyń kúrt tómendeýi saldarynan elde gýmanıtarlyq apat shegine jetti. BUU derekterine súıensek, 39 mıllıon halqy bar Aýǵanstanda ashtyq qaýpi 23 mıllıon adamǵa deıin áser etýi múmkin edi.
Bul turǵyda halyqaralyq uıymdardyń, ásirese BUU-nyń róli artty. Óıtkeni burynǵy bılik qulaǵan soń, sanktsııa astynda bolǵan, valıýta rezervteri tońazytylǵan, bankter syrtqy naryqtarmen jumys istemeı qalǵan elge gýmanıtarlyq kómek jetkizýdi birden júzege asyra alatyn tek osy uıym edi.
Aıta ketý kerek, osyndaı kúrdeli jaǵdaıda Qazaqstan azyq-túlik jetkizýde BUU-men tyǵyz úılesimde úlken ról atqardy. 2025 jyly Almatyda Ortalyq Azııa men Aýǵanstanǵa arnalǵan BUU óńirlik ortalyǵy ashylady.
Sýdan
2021 jyldan bastap Sýdanda áskerı kúshter prezıdent Omar al-Bashırdi eleńdetkennen keıin ishki-saıası daǵdarys órbidi. 2023 jyly bul armııa men «Jedel áreket kúshteri» arasynda qarýly qaqtyǵysqa ulasqan. Sońǵysy «Djandjavıt» arab uıymynyń quramynda bolǵan, Darfýr provıntsııasynda qara násildi halyqqa qarsy kóterilisshilermen kúresken.
2023–2025 jyldary Sýdanda mıllıondaǵan adam zardap shekti, kópshiligi ashtyq sheginde. Mysaly, Darfýrdaǵy El-Fashır qalasy 14 aı boıy Jedel áreket kúshteriniń qorshaýynda boldy. Osyndaı jaǵdaıda tek BUU-nyń kómegi men dıplomatııalyq áreketteri ǵana syn saǵatta qalǵan halyqqa úmit beredi. 2025 jylǵy 13 tamyzda BUU adam quqyqtary jónindegi joǵarǵy komıssary Folker Tıýrk grajdandyqtarǵa El-Fashırde jasalǵan shabýyldarǵa narazylyǵyn bildirdi.
Gaza
Orta Shyǵys konflıktisi halyqaralyq qoǵamdastyq úshin eń kúrdelilerdiń biri bolyp qala beredi. 2023 jyldyń 7 qazanynda Palestınanyń «Hamas» uıymy Izraılge shabýyl jasap, shekara mańyndaǵy eldi mekenderde kóptegen ızraıldikterdi óltirdi. Budan soń Izraıl Gazada áskerı operatsııa júrgizdi, ol áli kúnge jalǵasyp keledi.
Terrorızm ádisterin álemdik qaýymdastyq qabyldamaıdy, biraq 7 qazandaǵy shabýylǵa deıin de, odan keıin de eki mıllıonǵa jýyq Gazadaǵy turǵyndardyń taǵdyry týraly gýmanıtarlyq daǵdarys týraly alańdaýshylyq bar: azyq-túlik pen dári-dármek jetkizý joldarynyń shektelýinen zardap shegip otyr. Mundaı jaǵdaıda BUU – azyq-túlik jetkizýde ǵana emes, konflıkt taraptarymen dıalog júrgizýde de úzdiksiz óz úlesin qosyp otyrǵan sanaýly halyqaralyq uıymdardyń biri.
Ýkraına
Reseı men Ýkraına arasyndaǵy soǵysta BUU-nyń róli aıtarlyqtaı baıqalmaı qalýy múmkin, sebebi jaǵdaı óte kúrdeli. Dıplomatııalyq sheshim izdestirý jumystarymen álemniń kóptegen jetekshi elderi aınalysady. Sonymen qatar, BUU alańynda jınalǵan otyrystarda qıyn suraqtar jıi talqylanady, keıde konflıktige tikeleı qatysýshylar da aralasaly. Osylaısha, osyndaı halyqaralyq qaqtyǵystarda mańyzdy máselelerdi BUU-da talqylaý — sheshim izdeýdiń qajetti sharty.
Sonymen qatar, eń qıyn sátterde BUU-ǵa qajettilik arta túsedi. Mysaly, konflıktti retteý múmkindigi retinde beıbitshilik kúshterin ornalastyrý máselesi qazirgi kúnniń mańyzdy taqyryby. Bul soǵysýshy taraptar arasyndaǵy senimsizdik joǵary bolǵandyqtan óte mańyzdy. Ýkraına «qalaǵan koalıtsııanyń» áskerlerin ornalastyrýdy qarastyrýda, keıbiri — eýropalyq memleketter, al Reseı bolsa — qytaılyq beıbitshilik kúshterin usynýda, biraq Qytaı bul usynysty joqqa shyǵarady. Sondyqtan áleýetti túrde konflıkt taraptaryn qoldamaıtyn elderden qurastyrylǵan beıbitshilik kúshterine suranys bolýy múmkin. Mundaı jaǵdaıda BUU-nyń «kók kaskalary» formaty suranysqa ıe bolýy múmkin.
BUU-yn reformalaý qajettiligi
Tıantszınde 1 qyrkúıekte ótken Shanhaı Yntymaqtastyq Uıymy (ShYU) sammıtinde BUU Bas hatshysy Antonıý Gýterrısh sóz sóılep, Ýkraınada atysty toqtatý rejıminiń ornatylýyn, jáne memleketteraralyq jarǵyǵa sáıkes ádil, jan-jaqty beıbitshilik ornatýdy talap etti.
ShYU sammıtinde qabyldanǵan Tıantszın deklaratsııasynda elder «jalpy halyqaralyq quqyq negizindegi, ádiletti, kóppolıarly álemdik tártipti» qoldaıtyndaryn jáne BUU-nyń ortalyq úılestirýshi rólin saqtaýdy bildirdi. Sonymen qatar, damýshy elderdiń osy uıymnyń basqarý organdaryna taǵaıyndalýyn qamtamasyz etý úshin reformalardy júzege asyrý talap etildi.
Qazirgi kezde BUU Qaýipsizdik Keńesiniń turaqty bes múshesi bar: Ulybrıtanııa, Qytaı, Reseı, AQSh pen Frantsııa — bular veto quqyǵyna ıe. Bul ekinshi dúnıejúzilik soǵystan keıingi kúsh balansy beınesin kórsetedi. ShYU sammıtine Qytaı men Reseıdiń basshylary kelgendikten, bul reformany qoldaý bar ekeni baıqalady.
Jahandyq jaǵdaıdyń shıelenisýi kezinde – gýmanıtarlyq kómek pen dıplomatııalyq kúsh-jiger jónindegi suranys artyp keledi, sol sebepti BUU-ǵa degen qajettilik tek ulǵaıa túsedi.
Aıta keteıik, BUU Bas assambleıasynyń mereıtoılyq sammıtinde qandaı is-sharalar ótetinin myna siltemeden oqı alasyz.