Negizgi maqsat - týberkýlezdi túbirimen joıý

ASTANA. QazAqparat - Týberkýlez tez taralatyn juqpaly aýrýlardyń biri. Búginde aýrýdyń aldyn alý úshin jańa strategııa iske asyrylýda. Dertke shaldyqqandardyń jaǵdaıy qalaı baqylanbaq? Osy jáne basqa da másele boıynsha Týberkýlez problemalary ulttyq ortalyǵynyń dırektory, professor Jumaǵalı Ismaılovty áńgimege tartqan edik, dep jazady "Aıqyn" gazeti.

- Týberkýlez problemalary ulttyq ortalyǵynyń jumysyna bıyldan bastap kirisip otyrsyz. Qandaı jumystar qolǵa alyndy? Bolashaqqa qandaı jospar bar?

- Iá, ortalyqtyń jumysyna kiriskeli 4 aıdan asty. Jalpy, týberkýlez elimizdegi kúrdeli máselelerdiń biri sanalady. Sebebi, Qazaqstan Dúnıejúzilik Densaýlyq saqtaý uıymynyń Eýropalyq aımaǵyndaǵy kóptegen dárilerge tózimdilik deńgeıi joǵary 18 memlekettiń qatarynda tur. Álemdik tájirıbe kórsetip otyrǵandaı, kóptegen elderde týberkýlezdiń aldyn alý, anyqtaý jáne emdeý medıtsınalyq-sanıtarııalyq alǵashqy kómek (MSAK) kórsetý mekemelerinde júzege asyrylady. Qazir biz «Týberkýlezdi birlesip qada­ǵalaýdyń Ulttyq strategııasyn» engizý ústindemiz. Elbasynyń «Qazaqstan-2050» strategııasy: qalyptasqan memlekettiń jańa saıası baǵyty» atty Qazaqstan halqyna Joldaýynda respýblıkamyzdyń 2050 jylǵa qaraı álemniń eń damyǵan 30 memleketiniń qataryna kirýi jóninde jańa strategııalyq maqsat qoıyldy. Osy maqsatqa sáıkes Qazaqstan Respýblıkasy jahandyq básekege qabilettik ındeksi kórsetkishterin jaqsartýy tıis. Dúnıejúzilik ekonomıkalyq forým týberkýlez aýrýyna qatysty 2 ındıkatordy baǵalaıdy: «Týberkýlezben syrqattaný­shylyq» jáne  «Bızneske týberkýlezdiń orta merzimdik áseri» ındıkatorlary. Osy ındıkatorlar boıynsha elimiz tıisti orynǵa ıe bolýy kerek. Sondyqtan osy maqsatqa jetý úshin týberkýlez aýrýymen kúresýdiń jańa strategııasy qabyldandy. Strate­gııanyń negizgi maqsaty - týberkýlez aýrýynyń epıdemııasyn joıý. Bul baǵytta vertıkaldy jáne gorızontaldy ıntegratsııa iske asyrylady. Vertıkaldy ıntegratsııa oblystardaǵy týberkýlezge qarsy kúres uıymdardy bir zańdy tulǵaǵa biriktirý arqyly oblystaǵy kadrlardy, týberkýlezge qarsy kúres uıymdarynyń materıaldy-tehnıkalyq qoryn, medıtsınalyq qural-jabdyqtardy, qarajatty tıimdi operatıvti qoldanýǵa múmkindik beredi. Sonyń nátıjesinde, naýqastarǵa medıtsınalyq kómek kórsetý, mamandardyń aýrýdy ýaqytyly anyqtaý jáne emdeýdegi jaýap­kershiligi artady, em kórsetýde jaqsy nátıjelerge qol jetkizýge degen qyzyǵý­shylyq arta túspek, týberkýlezge qarsy sharalardy baqylaý jáne baǵalaý ju­mystary da birizdendiriledi, dári-dármekterdi utymdy úılestirý máselesi sheshiledi dep otyrmyz. Gorızontaldy ıntegratsııanyń maqsaty - týberkýlez aýrýynyń aldyn alý, anyqtaý, ınfektsııa oshaǵynda júrgiziletin is-sharalar boıynsha MSAK mekemeleriniń jumysyn kúsheıtip,  jaýapkershiligin arttyrý, aýrýlardy basqarý baǵdarlamasy negizinde týber­kýlezge shaldyqqan naýqasqa mýltı­dıstsıp­lınarly proaktıvti túrde kómek kórsetý. Muny týberkýlezge qarsy kúres júrgizý qyzmetiniń MSAK-pen tyǵyz ıntegratsııasy dep bilýimiz kerek. Bul salada júrgizilip jatqan sharalarmen qatar, týberkýlez máseleleri mindetti túrde aı saıyn Týberkýlezge qarsy kúres jónindegi respýblıkalyq shtabtyń jınalysynda qaralady. Sonymen qatar selektorlyq rejımde barlyq aımaq ákimderiniń orynbasarlarymen, densaýlyq saqtaý departamentteriniń basshylarymen kezdesýler ótkiziledi. Osy oraıda, bıyl qyrkúıek aıynyń sońynda Almatyda Reseı, AQSh, Ońtústik Koreıa, Qytaı, Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymy (DDU) sarapshylary, halyqaralyq uıymdardyń ókilderi, Ortalyq Azııadaǵy bes eldiń Densaýlyq saqtaý mınıstr­likteriniń qatysýymen Týberkýlezdi birlesip qadaǵalaý strategııasy jóninde halyqaralyq ǵylymı-tájirıbelik  kon­ferentsııa ótkizýdi josparlap otyrmyz. Týberkýlezdi birlesip qadaǵalaýdyń Ulttyq strategııasynyń negizgi qaǵıdalary Shyǵys Eýropa men Ortalyq Azııadaǵy týber­kýlezdiń aldyn alý jáne emdeýdi jaqsartý maqsatynda kóktemde Kopengagende (Danııa) ótken Densaýlyq saqtaý júıesin nyǵaıtý jónindegi úkimetaralyq jınalysta usynyldy jáne de EýroDDU (EvroVOZ) men Júre paıda bolǵan ımmýndyq tapshylyq sındromy (JITS), týberkýlez jáne bezgek aýrýlarymen kúresýge baǵyttalǵan Jahandyq qordyń basshy­larymen maquldandy. Sondaı-aq, búginde biz sheteldik áriptestermen yntymaq­tasýdamyz. Mamyr aıynda Reseıden Novosibir ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń jetekshi ǵylymı qyzmetkerleri kelip, professor A.Levın operatsııa jasap, sheberlik synyptaryn ótkizdi. Dárilerge keń aýqymdy tózimdi týberkýlezi bar naýqastardy týberkýlezge qarsy qolda­nylatyn jańa dárilermen qamtamasyz etý maqsatynda halyqaralyq «endTB» uıy­mymen yntymaqtastyq ornatýdamyz. Sonyń arqasynda elimizde týberkýlezge qarsy qoldanylatyn jańa dárilerdi paıdalanýǵa, aýrýdyń  dárilerge keń aýqymdy tózimdi túrimen kúresýge, so­zylmaly týberkýlez ınfektsııasynyń qoryn azaıtýǵa múmkindik bolady. Aýrýdyń eń aýyr túrin emdeý merzimi eki ese, ıaǵnı 24-33 aıdan 9-12 aıǵa deıin qysqartylady. Al jaqynda Týberkýlez problemalary Ulttyq ortalyǵy men Koreıa Respýb­lıkasynyń Týberkýlez ınstıtýty ekijaqty yntymaqtastyq týraly memorandýmǵa qol qoıdy. Sondaı-aq, Bioneer korpora­tsııasymen jáne Joǵary oqý ornynan keıingi bilim berý Halyqaralyq ıns­tıtýtymen de ózara kelisim jasadyq. Mundaǵy maqsat - týberkýlez máseleleri jónindegi bilim jáne ǵylymı-tájirıbelik jumystar boıynsha eki jaqqa da tıimdi bolarlyq qarym-qatynasty nyǵaıtý. Elimizde týberkýlez aýrýyna shaldyqqan naýqastardy tirkeýdi baqylaý kúsheıtildi,  týberkýlezdiń kesh anyqtalǵan jaǵdaılary mindetti túrde barlyq múddeli qyzmetterdiń qatysýymen tıisti deńgeıde talqylanyp, aýrýdy ýaqtyly anyqtaý boıynsha is-sharalar jospary qurastyrylady. Osy jyldyń  jarty jyldyq kórsetkishterine kóz júgirtsek, byltyrǵy jylmen salys­tyrǵanda, týberkýlezben aýrý kórsetkishi - 7,7, al ólim-jitim kórsetkishi 5 paıyzǵa azaıdy.
- Qazaqstanda týberkýlezdi rentgensiz anyqtaýdyń jańa ádisi engizilip jatqany aıtylyp edi. Osy maqsatta Koreı Respýb­lıkasy mamandarymen kelisim jasalyp, qural-jabdyqtar da jetkizilipti. Jańa ádispen anyqtaýdyń artyqshylyǵy nede?
- Qazirgi ýaqytta týberkýlezdi zerthana ádisimen anyqtaý tolyqtaı jetildirý jolynda. Mysaly, týberkýlez aýrýy qozdyrǵyshynyń dárige sezimtal nemese tózimdi ekenin anyqtaý úshin buryn 1-2 aı ýaqyt qajet bolsa, qazir G-Xpert ap­paratynyń kómegimen bul suraqtyń jaýaby nebári 2 saǵatta daıyn bolady. Ozyq ınnovatsııalyq zerthanalyq tehnologııalar týberkýlezdi jáne kóptegen dárilerge tózimdilikti jedel anyqtaýǵa múmkindik beredi jáne sonyń nátıjesinde naýqasqa qajetti em ýaqytyly taǵaıyn­dalady. Qazirgi tańda G-Xpert apparaty Qazaq­stannyń barlyq aımaqtarynda bar. Aldaǵy ýaqytta týberkýlez aýrýyn, dárilerge tózimdilikti jedel túrde anyqtaý ádisterin zerthanalyq koreı tehno­logııalaryn qoldanysqa engize otyryp, ári qaraı jetildire túspekpiz. Desek te, elimizde flıýorografııa ázirge týberkýlezdi anyqtaıtyn negizgi ádisterdiń biri bolyp qala beredi. Flıýorografııa ádisimen tekserý mindetti toptar men týberkýlezge shaldyǵý qaýpi joǵary toptar (esirtki paıdalanýshylar, mıgranttar, týberkýlezge shaldyqqan naýqastarmen qarym-qatynasta bolǵandar, adamnyń ımmýndyq tapshylyq vırýsymen (AITV) ómir súretin adamdar) arasynda júrgiziledi.
- Týberkýlezdi transshekaralyq baqylaý jáne emdeý jobasy iske asyrylyp jatqany belgili. Mıgranttar arasynda týberkýlezdi baqylaý qalaı júrgizilmek? Týberkýlezdi túbegeıli joıý múmkin be?
- Elimizde týberkýlezben aýyratyn mıgranttarǵa medıtsınalyq kómek kórsetý halyqaralyq kelisimderge sáıkes júrgiziledi. Bul kórsetiletin kómektiń qoljetimdi bolýyn qamtamasyz etedi jáne mıgranttardyń arasynda týberkýlez aýrýlaryn, AITV-ny dıagnostıkalaý, emdeý sapasyn jaqsartýǵa baǵyttalǵan. Qazaqstanǵa kelgen mıgranttar mindetti túrde flıýorografııadan ótýi kerek, al týberkýlezben aýyrǵan jaǵdaıda olarǵa medıtsınalyq kómek QR Densaýlyq saqtaý jáne áleýmettik  damý mınıstrliginiń buıryǵy, «Halyq densaýlyǵy» kodeksi aıasynda kórsetiledi. 
- Sońǵy 10 jylda elimizde týberkýlezge shaldyqqandar sany 2,2 esege, ólim-jitim sany 5 esege azaıǵany málim. Aldaǵy ýaqytta naýqastar sany azaıýy múmkin be? 
- 2014 jyldyń mamyr aıynda Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymynyń assambleıasynda syrqattanýshylyq pen ólimdi azaıtý arqyly týberkýlez indetin joıýǵa múmkindik beretin strategııa tujyrymdamasy qabyldandy. Osyǵan oraı elimizde de týberkýlezge qarsy kúres jalǵasyn tabýda.  Maqsat -  Qazaqstandaǵy týberkýlez aýrýynyń epıdemııasyn joıý, ıaǵnı 2015 jylǵy týberkýlezben aýrýshańdyq kórsetkishi 100 myń adamǵa shaqqanda 58,5 bolsa, 2020 jyly bul kórsetkish 50-den tómen, al 2025 jyly 30,0-dan bolýy kerek, al aýrýdyń taralý kórsetkishi 90,6-dan 2020 jyly 80,0-ge deıin, 2025 jyly - 49,5-ke deıin tómendeıdi degen úmittemiz. Al ólim-jitim kórsetkishin 95 paıyzǵa azaıtýdy maqsat etip otyrmyz.
- Balalar arasyndaǵy týberkýlez aýrýynyń kórsetkishteri qandaı?
- Balalar arasyndaǵy týberkýlezben aýrýshańdyq kórsetkishine zer salsaq, jaǵdaı jaman emes. 2015-2016 jyldardyń 6 aıy ishindegi jaǵdaıdy salystyrǵanda kórsetkishtiń respýblıka boıynsha 22 paıyzǵa tómendegenin kórýge bolady. Alaıda, Qyzylorda jáne Jambyl oblystarynda balalar arasynda týberkýlezdiń etek jaıýy baıqalyp otyr. Demek, bul oraıda aıtylǵan aımaqtarda shuǵyl jumystar júrgizilý qajet.
- Mınıstr dárigerlerdiń qaǵazbas­tylyqtan arylatynyn aıtqan edi. Shynymen, solaı ma?
- Densaýlyq saqtaý jáne áleýmettik  damý mınıstrliginiń aıtýynsha, 2018 jyldan bastap ár azamatta biryńǵaı elektrondy medıtsınalyq qujat bolýy tıis. Al ózimizge kelsek, ortalyqta búkil Qazaqstan boıynsha týberkýlezge shaldyqqan naýqastardy tirkeıtin ulttyq elektrondy regıstr bar. Bul regıstrden elimizdiń barlyq aımaǵyndaǵy týberkýlezge shaldyqqan ár naýqas týraly shuǵyl aqparat alýǵa bolady.
- Aldaǵy ýaqytta medıtsınalyq saqtandyrý júıesi engizilmekshi. Keler jyldan bastap mindetti áleýmettik medıtsınalyq saqtandyrý (MÁMS) qoryna jarna tólene bastamaq. Osy turǵyda týberkýlezge shaldyqqan naýqastarǵa kómek kórsetýde ózgerister bola ma? 
- Qazaqstanda úzdik halyqaralyq tájirıbeni esepke ala otyryp, mindetti áleýmettik medıtsınalyq saqtandyrý júıesi qoldanylmaqshy. Medıtsınalyq saqtandyrý júıesiniń negizgi qatysý­shylary: memleket, jumys berýshi jáne jeke tulǵalar. Memleket ekonomıkalyq belsendiligi tómen halyq úshin jarna tóleıtin bolady. Jumys berýshiler - jaldamaly jumysshylar úshin, al qyzmetkerler men salyq organdarynda tirkelgen ózin-ózi qamtyǵan azamattar ózderi úshin tóleıdi. Memleket azamattardy tegin medıtsınalyq kómektiń kepildik berilgen kólemimen  ári qaraı qamsyz­dandyrýyn jalǵastyrady. Olardyń qataryna áleýmettik máni bar aýrýlar, shuǵyl jaǵdaılar, jedel medıtsınalyq kómek, sanıtarlyq avıatsııa men vaktsınalaý kiredi. Týberkýlez aýrýy áleýmettik máni bar aýrýlar qataryna engizilgen, sondyqtan  naýqastar  dárigerlerge qaralyp, tekserilip, emdele beredi.

Suhbattasqan Nursulý MYRZAHMET