Názir, básire, bel kóterer: qaıyrymdylyq sadaqa berýmen shektelmeıdi
ASTANA. KAZINFORM – 15 naýryz – Naýryznamanyń ekinshi kúni qaıyrymdylyq, meıirimdilik pen tatý kórshilikti nasıhattaýǵa arnalǵan. Kóshpendiler mádenıetinde ózara kómek pen qamqorlyq kez kelgen qıyndyqty jeńip, maqsat-muratqa jetýdiń tetigi edi. Osy oraıda, janashyrlyq pen meıirimdilikke mysal bolatyn birqatar dástúrli salt týraly aqparat jınaqtadyq.
Nəzir
Qazaq saltynda qandaıda bir jańa is, ıgi sharýany qolǵa alyp, alǵash bastar kezde, ata-baba arýaǵyna arnap quran oqyp, nəzir-sadaqa beredi. Joq-jitik, jetim-jesirge sadaqa úlestiredi. Bul – sol adamnyń «ata-babalarymnyń arýaǵy qoldap, ıgi tilegimdi Jaratqan ıem qabyl qylsyn» degeni. Sondaı-aq, kóptiń rızalyǵyn alyp, kəsibimdi adal, durys isteımin degen adal nıeti. Mysaly, ken kózi men baılyq qaınaryn tapqan adam názirdi «tabıǵatty búldiremin, Jer-Ananyń betin jaralaımyn, əlemdi bylǵaımyn, osy qazyna-baılyqty Jaratqan ıem ıgiligime buıyrtsyn» degen nıetpen beredi. Tipti, adam jaman tús kórse de sadaqa beredi. Al sadaqaǵa bererlik eshteńesi bolmasa, bir tal dən bolsa da taýyp, qusqa jegizedi.
Pitir
Pitir – Ramazan aıynda ər otbasy múshesi əl-aýqaty tómen, kedeı, aýrý-syrqaý, jetim-jesirge mindetti túrde beretin 3 qadaq bıdaı nemese 3 qadaq bıdaıdyń qunyna teń zat, ıaǵnı qaıyr-sadaqa. Pitir berý jeterlik mal-dúnıesi bar, baı-baqýatty adamdardyń oraza aıynyń qurmeti úshin jasaǵan meıir-shapaǵaty men qol qaıyry esepteledi.
Tasattyq
Aýyr qýańshylyq, oba, zilzala sekildi apattarǵa ushyraǵanda, jalpy halyq jınalyp Təńirge jalbarynyp, quran oqyp, qurbandyqqa ortaq mal ataıdy. Sol qurbandyqqa ataǵan malǵa «Pəle-qaza osymen ketsin! Jaratqan ıemiz rıza bolsyn!» degen nıetpen tas atyp, onan soń, ony ózen nemese bulaq boıyna aparyp qurbandyqqa shalyp, onyń qanymen sýdy, jerdi qandap Qudaıdan jaýyn tileıdi nemese dert pen zobalańdy basymyzdan aıyqtyr dep jalbarynady.
Zeket
Zeket - ər otbasynyń mólsherli malynan artyq mal jəne astyq óniminen ər jyly mindetti túrde jetim-jesir, joq-jitikterge beriletin qol qaıyry. Ol altyn-kúmis, aqsha qory, sondaı-aq óz qajetterinen artyq mal-dúnıeden de belgili mólsher, kólemde beriledi. Mysaly, 40 qoıdan bir qoı, bes túıeden bir túıe, 30 sıyrdan bir sıyr, 90 sıyrdan úsh sıyr, 400 qoıdan on qoı... Sondaı-aq malǵa shaqqanda, osyndaı mólsherdegi altyn-kúmis, aqsha, t.b. zattardan jetim-jesir, kedeı adamdarǵa zeket berý ər qazaqtyń azamattyq jəne musylmandyq paryzy sanalǵan. Sol sebepti, artyq mal-dúnıesinen kedeı-kepshik, jetim-jesirlerge zeket bermeý – adamgershilikke jat, jaman qylyq esepteledi.
Syralǵy
Syralǵy – oljaly bolyp, qanjyǵasy maılanyp kele jatqan ańshylar men saıatshylardan suralatyn kəde, yrym. Ol «olja baılaý» dep te atalady, ıaǵnı ańshylar men saıatshylardyń atqan nemese búrkit pen tazylaryna aldyrǵan ańdarynyń etinen bir múshesin (qoly, sany) shyǵaryp berýin, al qyrǵaýyl, úırek, qaz, dýadaq, qasqyr, túlki, aıý, qoıan sııaqty ań-qus bolsa, qasyna erip shyqqan joldastaryna baılaýdy (syılaýdy) «syralǵy berý» dep ataıdy. Tilimizdegi «batyrdan – saýǵa, ańshydan – syralǵy» degen mətel sodan qalǵan.
Bel kóterer
Adamgershiligi asqaq, kóńili kól-kósir jomart qazaq halqy adamdardy, əsirese qarttardy syılap-qurmetteýdiń alýan jolyn taýyp, olardy kútip, qýandyryp otyrýdyń san túrli ədisin qoldanyp, osy bir tamasha ədetti ulttyq salt-dəstúrge aınaldyrǵan. Sondaı salt-dəstúrdiń biri – qarııalar men naýqas kisilerge «bel kóterer» berý.
Bel kóterer taǵamy ədette, qorektik qýaty birshama joǵary – qazy-qarta, jal-jaıa, ýyz, qaımaq, tary jarmasy, sary maı, qymyz, aq irimshik, jent, shubat, bal sııaqty zattardan mənerlep jumsaq əri dəmdi etip jasalady da, ony qarııalar men aýrý-syrqaý adamdardyń kórshi-qolań, týys-týǵandary men dos-jarandary əzirlep aparyp beredi. Týys-týǵandary men janashyr jaqyn adamdarynyń bul syıyna rıza bolǵan qarııalar men naýqas kisiler olarǵa aq batalaryn berip, aǵynan aqtarylady. Qýanyp, kóńilderi kóterilip, bir jasap qalady. Bul salt qarııalar men aýrý-syrqaýlardyń kóńil kúıin kóterip, aýrýǵa qarsylyq qýattaryn arttyryp, ómirge kózqarastaryn tereńdetip, qarııalardy úmitker, aýrýlardy shıraqy, qaǵilez bolýǵa jeteleıdi əri adamdar arasyndaǵy súıispenshilikti tereńdetip, qoǵamdyq qarym-qatynastaryn nyǵaıtady. Dostyqty, bereke-birlikti kúsheıtedi.
Jylý
Tasqyn, órt, zilzala, boran, t.b. apattarǵa ushyrap, bastaryna kún týyp, jan baǵysy qıyndaǵan adamdarǵa izgi nıetti, qaıyrymdy, meıirimdi adamdar bas qosyp aqyldasyp, mal-dúnıe, azyq-túlik sekildi qajetti zattar berip, der kezinde kómek kórsetedi. Mine, bul – «jylý berý» dep atalady.
Erýlik
Erýlik – otyryqty otbasylardyń jańa kóship kelgen otbasyna beretin syıy. Mysaly, erý otyrǵan úıdiń qasyna nemese mańaıyna basqa bir úı kóship kelip qonsa, úı salyp kirse, oǵan erý otyrǵan úı et asyp, shaı qaınatyp, tipti mal soıyp, ony «erýlik» dep aparyp beredi nemese úıine shaqyryp dəm tatqyzady. Bul – erý otyrǵan eldiń jańa kelgen kórshilerine kórsetken qurmeti, «dəm-tuzymyz jarasqan tatý-tətti kórshi bolaıyq» degen izgi nıeti men kóńil kúıin bildirýi.
Bəsire
Qazaq halqy urpaqty bolyp ósip-ónýdi erekshe qýanysh sanaıdy. «Bas ekeý bolmaı – mal ekeý bolmaıdy» dep, basqa bas qosylýyn baqyt-baılyqqa balaıdy. Sondyqtan da, bir otbasy perzentti bolsa, onyń ata-əjesi men týys-týǵandary perzentke «jasy uzaq bolsyn» aıtyp, mindetti túrde jeıde kıdiredi. Sondaı-aq, bala qyrqynan shyqqanda, tusaýyn keskende nemese súndet toıyn jasaǵan kezde oǵan taı-taıynsha, qozy-laq ataıdy. Mine, bul - «bəsire» dep atalady.
Bəsire urpaqtardy kól-kósir qýanyshqa bólep, balanyń týys-týǵandaryna degen súıispenshiligin arttyrady. Qoǵamdyq qarym-qatynasyn jaqsartyp, meıirimdi, qaıyrymdy, jomart azamat bolyp eseıýge baýlyp, eńbekke, sharýashylyqqa erte bastan daǵdylandyryp, adal eńbek, aşy terimen baqyt-baılyq jaratý jolyna jeteleıdi. Malsaq, eńbekshil bolýǵa úıretedi.
Asar
Asar salý – qazaq halqynyń qınalǵanda, qysylǵanda bir-birine qol ushyn berip, kómektesip otyratyn tamasha qasıetiniń belgisi. Jumysy birshama aýyr, qolǵanaty az adamdar óz shamasy kelmeıtin jumystaryn kóptiń kómegimen atqarý maqsatymen aǵaıyn-týys, kórshi-qolań, dos-jarandaryna «pəlen kúni asarǵa shaqyramyn» dep aldyn ala habar beredi. Mysaly, pishen shapqanda, egin orǵanda, úı salǵanda, t.b. Asarǵa shaqyrylǵandar aıtýly kúni túgel jınalyp, «asar» ıesine qaýyrt jumys istep beredi. Oǵan eshqandaı aqy talap etpeıdi. Keshke taman jumys bitken soń, jınalǵan jurt asarǵa soıylǵan maldyń etin jep, qymyz, shubat iship, ən shyrqap, əzil-qaljyń aıtysyp kóńil kóteredi. Mine, bul - «asar salý» delinedi.
Materıal Aıyp Núsipoqasulynyń «Tal besikten jer besikke deıin» atty kitabyna negizdelip daıyndaldy.
