Naýryzdyń bal tatyǵan taǵamy - sýmalak qalaı daıyndalady
«Sýmalak» ataýy qaıdan shyqqan?
Nızamı atyndaǵy Tashkent memlekettik pedagogıkalyq ýnıversıtetiniń professory, fılologııa ǵylymdarynyń doktory Mamatqul Joraev sýmalaktyń shyǵý tegi bizdiń zamanymyzǵa deıingi kezeńderde jatyr degen pikirdi alǵa tartady. Onyń aıtýynsha, Ortalyq Azııany mekendegen ejelgi halyqtar erte kóktemde tabıǵattyń oıanýyna baılanysty denege qýat beretin osy taǵamdy oılap tapqan. Tipti І-ІІ ǵasyrlarda ómir súrgen grek oıshyly Plýtarhtyń eńbekterinde Kaspıı mańyn meken etken halyqtar kóktemgi meıramdaryn bıdaıdan jasalǵan óte dámdi taǵammen toılaıtyny jazylǵan.
«Sýmalak» (ózbek tilinen qazaqshaǵa tikeleı transkrıptsııalaǵanda: súýmálák) sóziniń túpki maǵynasy, etımologııasy týraly toqeterlik ǵylymı derek joq. Ony tilimizdegi «jalqaý», «súıkimsiz» mánindegi «súmelek» sózimen (Qazaq tiliniń sózdigi, Almaty, 1999, 590-bet) nemese sarǵaldaq tuqymdasyna jatatyn bir jyldyq shóptesin ósimdik - súmelekpen (Qazaq Sovet entsıklopedııasy, 10 tom, Almaty, 1977, 472-bet) shatastyrmaǵan jón.
Ǵulama Mahmut Qashqarı «Dıýanı luǵat at-týrk» atty sózdiginde (3-tom, 253-bet) orta ǵasyrlardaǵy túrki halyqtary jibitilgen bıdaıdy «sýma» dep ataıtynyn jazady. Úndi halqynyń kóne sanskrıt tilindegi «sýmanı» degen sóz bıdaı maǵynasyn bildergen derek taǵy bar. Osyǵan negizdele, zertteýshi M. Joraev túrkiniń «saban» (ózbekterde: «somon») jáne sanskrıt tilindegi «sýmanı» sózderiniń arasynda týystyq bar ekenin jáne sýmalaktyń paıda bolýy sonymen baılanysty ekenin aıtady.
Ańyzdar ne deıdi?
Qasıetti taǵam retinde baǵalanǵandyqtan, el arasynda «sýmalakty perishteler syıǵa tartqan» degen senim de kezdesedi. Óıtkeni arabtyń «malak» sózi túrkiniń «perishte» sózimen mándes. Etnograf ári halyq aýyz ádebıetin zertteýshi Zamıra Eshanova el aýzynan jazyp alǵan ańyzdardyń birinde kúıeýi soǵysta qaza tapqan ana jeti balasymen ash qalǵan kezde perishtelerdiń kómegimen ǵajap dámi bar taǵam - sýmalak ázirlep, asharshylyqtan aman qalǵany aıtylady. Sýmen ǵana kúneltip, ábden qaljyraǵan balalary «qarnymyz ashty» dep sheshesine jylaı bastaıdy. Іshi-baýyry ezilgen ana úı mańynda saýsaqtaı bolyp ónip turǵan bıdaı sabaqtaryn maıdalap qazanǵa salyp, ústine sý quıyp qaınata bastaıdy. Sheshesi tamaq pisirip jatqanyna qýanǵan balalary aınalasynda asyr-salyp oınap júredi. Anasy «tamaq dámdi bolsyn» dep balalaryn aldap, qaınap turǵan sýǵa birneshe usaq tas salyp qaınata beredi. Ashtyq pen álsizdik qatar qysqan balalary tamaqtyń pisýin kúte-kúte uıyqtap qalady. Táńirge balalaryn ashtan óltirmeýin surap jalbarynǵan ana da qazanyn qozǵaı-qozǵaı uıyqtap qalady. Tańerteń turyp qarasa, qazan tátti taǵamǵa tolyp tur eken.
Sýmalaktyń shyǵý tegi týraly budan basqa da ańyzdar jeterlik. Olardyń birinde sýmalaktyń paıda bolýy Bıbi Fatımanyń esimimen baılanystyrylsa, keıbirinde, mysaly, «Avestodaǵy» ańyzdarda odan myńdaǵan jyldar buryn, zoroastrızm dini órken jaıǵan tusta da ázirlengeni aıtylady. Sýmalak pisirý kezinde jasalatyn, kúni búginge deıin saqtalyp kele jatqan keıbir ǵuryptar men nanym-senimder de sony rastaı túsedi. Degenmen onyń qazirgi ázirlený tehnologııasy joǵaryda baıandalǵan ańyzǵa uqsas.
Sýmalak qalaı daıyndalady?
Sýmalak - jańa ónip shyqqan bıdaıdan jasalatyn suıyq taǵam. Kóp eńbekti qajet etetindikten, ony kóbinese birneshe otbasy jınalyp, úlken qazanda pisiredi. Bıotehnologtar - Rahıla Hasanova men Dılabar Batyrovanyń aıtýynsha, ony pisirýdiń uzaqqa sozylýy taǵamdaǵy hımııalyq protsesterdiń sátti júrýine jaǵdaı jasaıdy. Sonymen Sýmalak bylaı daıyndalady:
1. Aldymen bir kelideı bıdaıdy sýyq sýmen jaqsylap jýyp, syrly ydysqa (tot baspaıtyn ydys bolýy qajet, sondaı-aq plastmassadan da aýlaq bolǵan jón) salyp, ústine sý quıyp, 1-2 kúndeı jibitedi. Sýǵa jibip, qaýyzyn jara bastaǵan bıdaıdy taza, juqa aǵash taqtaǵa 1 sm qalyńdyqta jaıyp, kún sáýlesi tiginen túspeıtin bólmege qoıady. Jaqsylap ónýi úshin úsh-tórt kún boıy ústinen sý sebelep turady. Eskerte keteıik, bıdaı óndirilip jatqan bólmege ádette tek daıyndaýshy ǵana kiredi. Bul nanym-senimmen baılanysty bolýy kerek. Kez kelgen adamdy ol jerge kirgize bermeıdi, kiretin adam dáret alyp, tazaryp, «bismillásin» aıtyp, bastysy - taza nıetpen kirýi shart.
2. Ine boıy óngen bıdaıdy taqtadan alyp, bólikterge bólip, et tartqyshpen maıdalaıdy, ústine sý quıyp aralastyrady, ony dákege salyp, syǵyp sólin alady. Súzgiden úsh qaıtara ótkizip, alynǵan bıdaı sólderi bólek ydystarda saqtalady.
3. 1 kg óndirilgen bıdaı úshin 4 kg un, 1 kg maqta maıy qajet. Aldymen maıdy qazanda tuşytyp, sýytady. Maıǵa un salyp, artynsha eń birinshi alynǵan sóldi quıyp qaınatady. Joǵary temperatýrada qatty qaınatylǵan soń, ekinshi sóldi, ol da qaınap shyqqan soń úshinshi súzginiń sólin quıyp qaınatady.
4. Qaınap turǵan qazanǵa jaqsylap jýylǵan 20 shaqty tas jáne 10-15 shaqty jańǵaqty salyp jiberedi. Tas azyqtyń qazannyń túbine jabyspaýy úshin qajet. Al jańǵaq erekshe dám men vıtamınder qosady.
5. Tas salynǵan soń 10-12 saǵattaı qaınatady. Qaınaý barysynda jan-jaǵynan ojaýmen úzbeı qozǵap otyrý qajet. Áıtpese azyq qazannyń túbine shógip, taspen birge jabysyp qalýy múmkin. Mine, osy kezde bala-shaǵa jınalyp oıyn oınaıdy, ónerliler ónerlerin kórsetedi, jurt jınalyp án aıtyp, máz-meıram bolady.
6. Taǵam ábden qaınap, qoıýlana bastaǵanda, astyndaǵy alaýdy sóndiredi de, betin dastarhanmen jaýyp, ústinen qaqpaqpen bastyryp qoıady. Sodan 5-6 saǵattaı ýaqyt ótken soń Naýryzdyń tańǵajaıyp taǵamy - sýmalak daıyn bolady.
«Kún sáýlesi túspeıtin jerde óndirilip, uzaq ýaqyt qaınatylǵan bıdaıdyń quramyndaǵy kúrdeli formadaǵy qant qarapaıym monosaharıdterge, aqýyzdar amınqyshqyldarǵa, maılar maı qyshqyldaryna ydyraıdy. Sonyń nátıjesinde adam aǵzasyna óte paıdaly fızıologııalyq belsendi zattar, dárýmender jáne fıtomınder túziledi. Sýmalakty jegen adamnyń sharshaýy basylyp, boıyna kúsh-qýat quıylǵandaı sezinýi - sonyń nátıjesi. Óıtkeni uzaq qaınatylǵan azyq quramyndaǵy bıologııalyq katalızatorlardyń belsendiligi de arta túsedi», - deıdi bıotehnolog Rahıla Hasanova.
Sýmalak pisirýdiń qyzyǵy mol. Ortaq qazannan dám tatý maqsatynda birlese qımyldaǵan adamdardyń yntymaǵy arta túsedi, qazannyń basynda júrip keleli máselelerin aqyldasyp ta alady. Bul - Naýryzdyń izgilik, bereke, yntymaq ıdeıalarymen astasyp jatqandyǵyn tanytady. Sondyqtan bolsa kerek, ózbek halqy Naýryz degende - sýmalakty, sýmalak degende - Naýryzdy túsinedi.
