Naýryzdy toılaýdyń Qazaqstanǵa laıyqty tujyrymdamasyn oılap shyǵarý kerek- G. Seıitmaǵanbetova
Halyq bolyp keńesetin jaıttar az emes sııaqty. Osy oraıda QazAqparat tilshisine suhbat bergen QR Parlamenti Májilisiniń depýtaty Gúlnár Seıitmaǵanbetova óz oılaryn ortaǵa saldy.
- Gúlnár Súleımenqyzy, ózińizge belgili, osy shaqyrylymnyń depýtattary 2009 jyly 4 naýryz kúni Májiliste «Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy merekeler týraly» qoldanystaǵy zańǵa ózgerister engizýdi qarastyrǵan zań jobasyn maquldady. Senat qabyldanǵan zańǵa Qazaqstan Prezıdenti qol qoıdy. Sol zańǵa sáıkes memlekettik mereke Naýryz meıramy bir kúnniń ornyna úsh kún boıy, ıaǵnı, 21-23 naýryz kúnderi merekelenetin boldy. Osy Naýryzdyń ereksheligi týraly aıtyp berseńiz?
- Naýryz - shyǵys halyqtarynda toılanatyn erekshe meıram. Bul tusta kún men tún teńesedi. Tabıǵattyń jańaryp, kóktem kelip, mal tóldep, aǵashtar búrshik jaryp, Jer-Ananyń býsanyp, Kúnniń de shýaǵy anyq seziletin shaq.
Atam qazaq ejelden jańa jyl retinde toılap kelgen. Qystan qysylyp shyqqan, maı jaılaıtyn qazaq halqy kóktemniń shýaqty kúnine jetkenine qýanyp, soǵymnan qalǵan súr etin asyp, naýryz kójesin pisirip, úıindegi bar jaqsy kıimin kıip, osy kúndi úlken mereke qylyp toılaıtyn bolǵan. Bul dinı mereke emes. Halyqtyq dástúrli meıram. Sondyqtan Elbasynyń bastamasymen, depýtattar qostap, úsh kún merekeleý týraly zańǵa tolyqtyrý engizildi. Bul zańdyq negizdi búkil Qazaqstan halqy qýana qabyldady dep esepteımin.
Naýryzdy toılaý baǵytynda bizde jetispeýshilikter bar. Úsh kúndik merekeni toılaýdyń tujyrymdamasy kerek sııaqty. Ultyna, dinine qaramaı jańa jyl retinde toılaýdyń jón-josyǵyn áli de oılastyrý qajet. Berilgen úsh kúndi ádettegi demalys kúni sekildi qabyldaý basym. Nemese Naýryzdy qarsy alý osy dep kóshege sanaýly kıiz úı tigemiz. Kontsert qoıylyp, oıyn-saýyqtar ótkiziledi.
Biraq Naýryzdyń jaqsy tujyrymdamasyn oılap tabýǵa bolady. Ol úshin tarıhshylardy, mádenıettanýshylar men ónertanýshylardy, memleket jáne qoǵam qaıratkerlerdi, dástúrdiń qyr-syryn tereń biletin abyz aqsaqaldardy qatystyra otyryp, dóńgelek ústel ótkizgen durys. Jan-jaqty talqylap, belgili bir júıesin oılap taýyp, búgingi zaman talabyna saı keıbir elementterdi qosa otyryp, káriniń de, jastyń da talabyn qanaǵattandyratyndaı ortaq pikirge kelý kerek. Úsh kún boıy kezeń-kezeńmen toılaıtyndaı etip, naryq zamanyn da eskere otyryp, shashpaı, tókpeı jónsiz shyǵyndardy shyǵarmaı, urpaqqa taǵylym-tárbıe beretindeı, ulttyq qundylyqtarymyzdy áspetteıtin mereke túrinde atalyp ótetin bolsa, ǵajap bolar edi. Tek qana iship-jeýmen, arzan kóńil kóterýmen shektelmegenimiz jón.
Aıtalyq, elimizdiń batys oblystarynda 14 naýryzdan bastap naýryz merekesi keledi. 70 jyl qylyshynan qany tamǵan Keńes ókimeti kezinde de ol dástúr joıylmaǵan.
- Bala kezińizde Naýryzdy qalaı qarsy alǵanyn kórip óstińiz be?
- Ashyq túrde ótkizýge tyıym salynǵanymen, kishkentaı kúnimizde ata-analarymyzdyń Naýryzdy qarsy alǵanyn kórip óstik. Kóshede oıyn-saýyq ótkizilmese de, ár úıde úlken daıyndyqtar jasalady. 14 naýryz kúni tańǵy saǵat 6-dan bastap jurttyń bári úı-úıdi jaǵalap, kórisip ketetin edi. Bizge ájelerimiz «Kim erte turyp, 40 úıge kórisetin bolsa, soǵan Qydyr ata nesibesin beredi» dep aıtatyn. Sol nesibeni alyp qalý úshin bizder tań atpaı erte turyp, úı-úıge júgirip, úlken ata-ájelerge baryp kórisetinbiz. Úlken adamdar «Búgin kórisýge adamdar keledi» dep, jaqsy kıimderin kıip kútip otyrady. Kelgen jastarǵa «Jasyń kutty bolsyn! Bir jasqa shyǵýyńmen! Osy jyl tabysty bolsyn!» dep batalaryn beredi. Osyndaı izgi tilekterdi estip, kóńilimiz tasyp, máz bolatynbyz.
Sol kúni úı-úıdiń bárinde qazan toltyrylyp, qystan qalǵan súr et asylady. Baýyrsaq, shelpek pisiriledi. Sol sekildi sandyqtaǵy saqtaýly turǵan ádemi buıymdardy shyǵaryp, úıdiń ár tusyna ilip qoıady. Úlken qarııalary bar úılerdiń dastarhany jaıýly turady. Sonymen qatar turmysqa shyqqan alystaǵy qyzy men kúıeý balasy nemese bólek turatyn uly men kelini sol kúni arnaıy kelip, ata-ájelerimen kórisedi. Dál sol kúni kelmese jyl boıy «Áke-sheshemizge kórisýimiz kerek» dep, syı-sııapatyn alyp, ata-anasynyń úıine barady. «Qystan aman-esen shyqtyńdar ma?» dep hal-jaǵdaıdy suraıdy. Bul árbir otbasynyń jáne aýyldyń toıy sııaqty bolyp ótedi. Halyq sol kezde de óziniń dástúrin saqtap, ata-babasyn syılap, kórisip, qurmet kórsetýdi ózderine paryz sanady.
Al endi táýelsizdik alǵannan keıin Mańǵystaýdaǵy Naýryz merekesin qarsy alý rásimi jańaryp, túrlenip, halyqtyq sıpat aldy. Búgingi tańda ulttyq dástúrge oraı mádenı is-sharalar ótip júr. Sol kúni balanyń tusaýyn kesip, jańa túsken kelinniń betin ashyp, úlken qarııalardy qurmettep, dastarhanǵa shaqyryp, olardyń bata-tilekterin alý sekildi sharalar bolady.
- Sizdiń qandaı usynysyńyz bar?
- Bul jerde ózge oblystar batys aımaǵynyń Naýryz meıramynda úlkenderdi qurmetteý dástúrin alsa ıgi bolar edi. Óıtkeni naryq zamanynda áke-sheshelerin qarııalar úıine aparyp tastaǵan adamdar bar. Ókinishke qaraı bul jaıt basqa emes, qazaq halqynda da paıda boldy. Máselen, qarttar úıine baratyn bolsańyz, júregińiz qan jylaıdy! Bizdiń qarakóz atalarymyz, ájelerimiz sol jerde jatyr. Olardyń balasy joq bolsa, birsári. Biriniń uly, biriniń qyzy bar. Qarttar úıinde tipti dáýletti adamdardyń da ata-anasy bar ekeni ókinishti. Osyndaı qatygezdikten arylý úshin jaqsy salt-dástúrlerimizdi jańǵyrtýymyz kerek. Áke-sheshesin qurmettep, oǵan syılyq jasap, baryp kórisýdiń máni óte zor.
Al 22 naýryz búkil Shyǵys elderinde toılanatyn úlken mereke. Batys oblystarynda ol kúni Naýryz meıramy tipti erekshe atap ótiledi.
Bizdiń jaqta 14 naýryz jyl basy sanalyp, ata-ana kishkentaı balalaryna «Sen úshke toldyń, sen beske toldyń»,- dep aıtady. Ol mamyr, ne maýsym aıynda dúnıege kelse de, Jyl basy - Naýryzda 1 jasqa toldy dep eseptelgen.
Mańǵystaý óńirinde jyl basyn Amal deıdi. «Amalyń qutty bolsyn! Jastan-jasqa tola ber! Jańa jyl jarylqa, eski jyly esirke!» dep osyndaı jaqsy tilekter aıtylady.
14 naýryzda Aı jańadan týady ǵoı. Halqymyz jańa jyldy sodan bastaǵan. Sondyqtan Naýryzdy toılaýdyń Qazaqstan memleketine laıyqty tujyrymdamasyn oılap shyǵarsaq, oryndy bolar edi.
- «Kórisý» degendi keıbir óńirdiń adamdary durys qabyldaı almaıdy. Olar bir adam qaıtys bolsa, soǵan baryp kóńil aıtýdy kórisý dep esepteıdi. ıAǵnı, kórisý sózin bir ǵana maǵynada túsinedi.
- Munyń bári durys uǵynbaǵannan shyǵady. Ol zamanda mal jaılaǵan qazaqtar ár jerde turǵan. Qysta qatynas múldem úzilip qalady. Aǵaıyn-týma bir-birin umytyp ketpesin, tanymaı júrmesin dep, aralasyp tursyn degen nıetten týǵan bolýy kerek. Jańa jyl kelgende úıdiń úlkenderi «Anaý aýyldaǵy týysymyzdyń nemese qudamyzdyń úı ishi aman ba eken? Qystan mal jany aman-esen shyqty ma? Baryp bilip kel»,- dep balalaryn jiberetin bolǵan. Arnaıy atpen, túıemen jaqyn-jýyqtaryna baryp kórisken. Oǵan qur qol barmaı, syı-sııapatymen barady. Naýryzdaǵy kórisýdiń maǵynasy sol. Eki qolyn alyp kórisedi. Úlken adamdar, zamandastar jáne quda-jekjattar bir-birimen tós qaǵystyryp, qushaq jaıa kórisedi. «Qystan aman shyqtyń ba? Bir jasyń qutty bolsyn! Aman-esen qaýyshqanymyz úshin!» dep qýana tabysady. Sondyqtan muny qazaly úıge barǵandaǵy jaǵdaımen shatastyrýǵa bolmaıdy.
Naýryz kelgende maldyń aýzy kókke iligedi. Tórt túlik tóldeı bastaıdy. Halyqtyń aýzy aqqa tıedi. Tal-terekter búrshik atyp, kókteı bastaıdy. Bul jerde buryn kóship-qonyp júrgen adamdar úshin qystan shyǵý óte qıyn bolǵan ǵoı. Neshe túrli juttardy bastan keshken. Qary qalyń, borany kóp, qysy qatty bolǵan jyldary maldary qyrylyp qalǵan. Ol kezde qystan shyǵý úlken tarıhı oqıǵa sııaqty qabyldanǵan ǵoı.
- Mańǵystaý óńirindegi syılas adamdaryńyzben habarlastyńyz ba? Olar Naýryzdy qalaı qarsy alyp jatyr eken?
- Kúni keshe habarlastym. Oblystyq mádenıet basqarmasynyń bastyǵy Maıra Ǵumarova Naýryzdyń joǵary deńgeıde ótip jatqanyn jetkizdi. Mańǵystaýda Otpantaý degen bıik jer bar. Sol taýdyń basynda Adaı ataǵa arnalǵan úlken tarıhı keshen bar. Onyń ishinde aqsaqaldar bas qosatyn «Aqsaraı» atty keshendi qurylys bar. Sol keshende as berilip, aqsaqaldar aq batalaryn aıtady. Osy joly da solaı ótipti. Astanadan arnaıy shaqyrylǵan tanymal jazýshy Ábish Kekilbaıuly baryp qatysypty. Respýblıka deńgeıinde óner kórsetip júrgen Aıgúl Qosanova, Tamara Asar, Aqylbek Jemeneı, Luqpan Joldas syndy ánshiler halyqtyń kóńilin kóteripti. Naýryzǵa arnalǵan qoıylymdar kórsetilipti. Maıra Ǵumarova: «Kontserttik sharalar 22 naýryzǵa deıin jalǵasady. Munaıshylarǵa ónerimizdi kórsetemiz. Ári qaraı Túpqaraǵan, Qaraqııa, Mańǵystaý, Beıneý aýdandaryn aralap, eńbek ujymdarynda bolamyz»,- dedi. Qoıylymdardy qoıyp, kontsert berip, 22 naýryz kúni Aqtaý qalasyndaǵy úlken alańda ótetin aýqymdy sharamen aıaqtalady. Jyldaǵy dástúr boıynsha Mańǵystaý óńirinde týyp-ósken Senat pen Májilis depýtattary da shaqyryldy. Alaıda, jumysqa oraı bara almaıtynymyzdy aıtyp, rızashylyǵymyzdy, tilektestigimizdi jetkizdik.
14 naýryz kúni áriptesterime túski as kezinde batys óńirinde Naýryzdy qalaı qarsy alatynyn aıttym. Arasynda biletin depýtattar da bolyp shyqty. Áriptesterim «Amal degen ne? Qalaı kórisedi? Onyń shyǵý tarıhy qalaı?» dep surap jatyr. Osy dástúrdiń qalaı shyqqanyn aıtyp kele jatyp: «Bizdiń jaqta qalaıda 13 naýryzda, nemese 14-inde azdap qar jaýady. Ony halyq «Amaldyń aqsha qary» deıdi. Nemese «Qus qanaty» dep te ataıdy. Qustyń qaýyrsyny sekildi qalyqtap túsetinine baılanysty shyqqan. Ata-babalarymyzdyń tabıǵat qubylysyn baqylyp, dál aıtqanyna tańǵalasyń. Astanada bul kúni qar jaýmaıtyn shyǵar»,- dep terezege qarasaq, Elordamyzda da qar jaýyp tur eken. Áriptesim Qurmanǵalı Ýálı tańdanysyn jasyrmaı, batys aımaǵyndaǵy ulttyq salt-dástúrimizdiń ozyq úlgilerin ózge óńirlerge de nasıhattaǵan jón eken degen pikirin bildirdi.
- Ulttyq qundylyqtarymyzdy dáripteýge qatysty taǵy da qandaı oılaryńyz bar?
- Mańǵystaýda áli kúnge deıin kıiz úıdiń barlyq jabdyqtaryn jasaý dástúri jalǵasyn taýyp keledi. Aǵashyn ǵana Besqaladan satyp alady. Al qalǵan baý, basqur, ne kerek, úıdiń barlyq jasaýyn óz qoldarymen jasaıdy. Kórshiler, sheber áıelder bir-birin shaqyryp, qazaqy qara qoıdyń júnin sabap, odan kıiz basyp, úıdiń úzik, týyrlyq degen qosymsha sán beretin buıymdaryn jasaıdy. Kıiz úıdiń de shańyraǵyn birneshe adam bolyp kóteredi. Qyzdaryna baý men basqurdy toqýdy úıretedi. Shıdi oraý, aıaq baýdy toqý sekildi ismerlikke baýlıdy.
Mańǵystaýlyqtar Qazaqstan Prezıdentine kıiz úı syılady. Onyń biri qazir Almaty qalasyndaǵy Ortalyq murajaıda tur. Jáne bir kıiz úı Astanadaǵy Prezıdenttik mádenı ortalyqta oryn tepken. Atyraý oblystyq murajaıda da Mańǵystaý sheberleri jasaǵan bir kıiz úı bar. Eń ǵajaby, ulttyq úlgidegi kıiz úıimiz Japonııanyń Osaka qalasyndaǵy murajaıǵa tabys etilgen. Barlyq sán-saltanatymen jasalǵan Mańǵystaýdyń kıiz úıi halqymyzdyń ulttyq qundylyǵy retinde baǵalanyp otyr.
Mańǵystaýda sol sııaqty qazaqtyń komzoly, kájekeıi sekildi ulttyq kıimderdi jasaý dástúri de saqtalǵan. Kelin túsken kezde betashar rásimi qazaqsha kıimmen ótetini tolyq saqtalǵan. Basqa oblystarda joǵalyp ketken dástúrlerdiń bári bizde tolyǵymen saqtalǵan. Amaldy toılaý da ulttyq salt-dástúrimizdiń saqtalýyna bir sebep bolyp otyr. Óndiris oryndary kóp shoǵyrlanbaı, túbek ózimen ózi bolyp, mal sharýashylyǵymen aınalysyp, iri megapolısterden qashyq ornalasqandyqtan kóp dástúrimiz ózgeriske túspegen jáne joıylyp ketpegen. Naýryz sekildi halqymyzdyń ulttyq meıramyna tyıym salǵan kezeńde bılikte júrgen azamattarymyz da salt-dástúrdi ustanǵandardyń áreketine kóz juma qaraǵan ǵoı. Ol zamanda adamdardy qýǵyndaýdyń túr-túri bolǵan. Tipti Keńes ókimeti jyldary bir adamdy jerlegende partııalyq qyzmettegi azamat quran oqylǵan soń, betin sıpaǵan ǵoı. Sol úshin ony jınalysqa salyp, biraz áýrege túsiripti. Ol kúnder kelmeske ketti. Endi jańa zamanda jańasha oılaıtyn kez keldi.
- Naýryz meıramy týraly tolyqqandy áńgimelep bergenińizge kóp raqmet.