Naýryznama: Mádenıet jáne ulttyq salt-dástúr kúni
ASTANA. KAZINFORM - Árbir ulttyń tarıhı ótkeni men mádenıeti - onyń bolashaǵyna negiz qalaýshy mańyzdy faktorlar. Qazaq halqynyń baı mádenı murasy men salt-dástúri – ulttyń rýhanı baılyǵynyń negizi ekeni sózsiz. 17 naýryz - Mádenıet jáne ulttyq salt-dástúr kúni elimizdiń ulttyq murasyna degen qurmetimizdi arttyryp, ony bolashaq urpaqqa jetkizýdiń mańyzdylyǵyn aıqyndaıdy.
Ulttyq salt-dástúrler – halyqtyń ǵasyrlar boıy jınaqtaǵan ómirlik tájirıbesin, dúnıetanymyn, rýhanı qundylyqtaryn, sondaı-aq birtutas halyq retinde qalyptasý jolynda paıda bolǵan áleýmettik jáne moraldyq normalardy bildiredi. Olar urpaqtan-urpaqqa mura bolyp qaldy jáne sol arqyly halyqtyń ujymdyq birligin saqtap, qoǵamnyń moraldyq-etıkalyq kodyn nyǵaıtty.
Ulttyq salt-dástúrlerdiń eń tereń mańyzy – olar ulttyq biregeılikti saqtap, ulttyń ózindik ereksheligin qalyptastyrady. Árbir dástúr, salt, rásim ulttyń tarıhy men mádenıetin kórsetip, keleshek urpaqqa sabaq bolarlyq qundylyqtardy usynady. Mysaly, qazaq halqynyń dástúrlerinde qonaqjaılylyq, úlkendi syılaý, tálim-tárbıe máselelerine erekshe mán beriledi, bul áleýmettik turaqtylyq pen adamdar arasyndaǵy syılastyqty saqtaýǵa yqpal etedi.
Qazirgi qazaq qoǵamynda óziniń ulttyq salt-dástúrlerin qaıta jańǵyrtýǵa qajettilik sezinip otyr. Ásirese, búgingi qoǵamnyń jetilýimen qatar, jastardyń boıynda ulttyq qundylyqtardy saqtaý jáne qadirleý mańyzdy bolyp tur. Ýaqyt ótken saıyn keıbir salt-dástúrlerimizdiń qoǵamdaǵy qundylyǵy artyp keledi. Máselen:
Qonaqjaılylyq - ózektiligin joǵaltpaǵan salt. Qonaqqa syı-sııapat jasaý, bir-birine degen qurmet kórsetý – ár qazaqtyń ómirindegi mańyzdy sátterdiń biri. Ol adamdar arasynda dostyq pen syılastyqty arttyryp, qoǵamdaǵy uqyptylyqty qalyptastyrady.
Otbasylyq qundylyqtar – asa mańyzdy ınstıtýt nysany. Ulttyq dástúrlerde otbasy zor oryn alady: ata-ananyń balalaryna degen súıispenshiligi, úlkenderdi qurmetteý, tárbıe máselesi. Bul salttar qazirgi ýaqytta da ózekti, sebebi otbasy - qoǵamnyń negizi.
Ata-baba rýhyna taǵzym etý – qazaq qoǵamynda saqtalǵan salttyń biri. Ol halyqtyń tarıhyna degen qurmetti arttyryp, ata-baba jolyn, erligin jastarǵa uǵyndyrýǵa kómektesedi.
Toı-mereke ótkizý – halyqtyń mádenıetin saqtap qana qoımaı, onyń áleýmettik ómirinde mańyzdy ról atqaratyn salt. Mysaly, Naýryz meıramy sııaqty ulttyq merekelerdiń ótkizilýi, árbir ulttyń mádenı biregeıligin qalyptastyrýǵa jáne qoǵamdy biriktirýge kómektesedi.
- Naýryz meıramynyń dinı senimge keltiretin esh zııany joq. Ult dástúrine qatysty mereke. Eski zamandarda ómir súrgen túrik tekti halyqtardyń tabıǵat jáne jaratylys tanýyna, óz ómirlerindegi turmys-salt, ádet-ǵuryptaryna baılanysty Islam dinine kirýden buryn barlyqqa kelgen «Salt pen dástúrdi» nasıhattaıtyn uly merekesi. Bul merekege atústi qaraýǵa bolmaıdy. Bir ultqa tán mereke-meıram sol ulttyń tarıhyn, tutas salt-sanasyn, ádet ǵurpyn, tarıhı dúnıetanymyn, óneri men ómirine qatysty mádenıetin ashyp kórsetetin keremet oraı. Basqa ult pen ulystardyń qarym-qatynasyn jaqsartatyn mereke. Umyt bolǵan dástúrin qaıta jańǵyrtatyn mereke. Sondyqtan Naýryz merekesin Qazaqstan halqy eń zor memlekettik mereke retinde zań júzinde bekiti, jyl saıyn atap ótip keledi. Bul - qýantatyn jaǵdaı, - deıdi etnograf-ǵalym Bolat Bopaıuly.
Tarıhı murany qaıta jańǵyrtý men jandandyrýdaǵy negizgi baǵyttardyń biri – bilim berý júıesin jańǵyrtý men ulttyq mádenıetti mektepter men joǵary oqý oryndarynda keńinen engizý. Ulttyq salt-dástúrler men tarıhty jastarǵa uǵyndyrýda mańyzdy ról atqaratyn bilim berý baǵdarlamalary men kýrstaryn engizý qajet. Munyń arqasynda jastar ózderiniń mádenı murasyna qurmetpen qarap, ony bolashaq urpaqqa jetkizý mindetin túsinetin bolady. Sondaı-aq, salt-dástúrlerdiń qazirgi zaman talabyna saı jańarýyna mán berý kerek. Bul degenimiz – dástúrlerdi tek qaıta jańǵyrtyp qana qoımaı, olardy jańa formatta jáne qazirgi zamanǵy qoǵamǵa saı beıimdeý. Mysaly, tsıfrlyq platformalar arqyly qazaqtyń ulttyq mýzykasyn, qolónerin, ulttyq kıimderin keńinen nasıhattaý, ulttyq taǵamdardy daıyndaý boıynsha master-klasstar ótkizý – jastar arasynda ulttyq qundylyqtardy qaıta jandandyrýǵa jol ashady.
Bolat Bopaıuly búginge deıin jetken qazaq halqynyń salt-dástúr, yrym-tıymdarynyń ǵasyrlar boıy saralanyp, ýaqyt eleginen ótken qundy uǵymdar ekenin aıtady.
- Qazaq yrymy - qazaq ǵylymy. Nanym-senimniń túp qazyǵy - qazaq yrymdary deýge bolady. Qazaqta jaman yrym joq. Bári jamandyqtan tııatyn, jaqsylyqqa jeteleıtin yrymdar. Sondyqtan da ata-babadan qalǵan tárbıelik mánge toly yrymdar ǵasyr sarabynan ótip, urpaqtan-urpaqqa jetip otyrdy. Jaramsyzdaryn ýaqyt eleginen ótkizip ysyryp tastaıdy da, jaramdylary halqymyzben birge ómir súrip keledi, - deıdi etnograf.
Eske salsaq, byltyrdan beri Naýryz merekesi elimizde «Naýryznama» deıtin ataýmen on kún qatarynan toılana bastady.