Narıman Qypshaqbaev: Eń qymbat tabıǵı resýrs – altyn da, kúmis te emes
ASTANA. KAZINFORM — Sý sharýashylyǵynyń ardageri, gıdroınjener Narıman Qypshaqbaev Kazinform agenttiginiń tilshisine bergen suhbatynda ishki sý zańdarynyń róli, sý dıplomatııasynyń mindetteri jáne Qazaqstannyń biregeı sý resýrstaryn qorǵaýdyń mańyzy týraly oı bólisti.
Bári únemdeýden bastalady
Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev óziniń halyqqa Joldaýynda: «Tabıǵı resýrstardy, ásirese, sýdy únemdeý mádenıetine kelsek, ol jaǵynan úlken kemshilik bar ekenin moıyndaýymyz qajet, ıaǵnı atqarylatyn jumys shash etekten», - dedi. Memleket basshysy qazirdiń ózinde sýdyń tapshylyǵyn sezinip otyrǵanyn, al ony tutyný mádenıeti tómen ekenin basa aıtty.
Gıdroınjener Narıman Qypshaqbaev ta sýdyń shekteýli resýrs ekenin, ony únemdeý kerektigin aıtady.
– Halyq arasynda «kún ortaq», «jer ortaq», «sý ortaq» degen sóz bar. Vetnamnyń Ho Shı Mın degen kóshbasshysy bolǵan. Sonyń kitabyn oqysam, vetnamsha «otan» degen jer jáne sý degendi bildiredi eken. Tabıǵattyń resýrstaryna munaı, altyn, kúmis kiredi, biraq negizgisi – sý. Tuşy sý kózi – shekteýli, óspeıdi, kóbeımeıdi, al sýǵa degen suranys – meıli ol óndiris pe, adam ba, mal ma, ósimdik pe – ósedi. Bul – aksıoma. Sondyqtan ár memleket osyny túsinýi kerek, – dedi ol.
Narıman Qypshaqbaevtyń aıtýynsha, «adamnyń qaýipsiz ári taza aýyz sýǵa quqyǵy» BUU qararynda bekitilgen, al bul resýrsty durys bólý – memlekettiń mindeti.
– Endi óz tájirıbemdi aıtaıyn. «Sýǵa ruqsat» alý úshin zaýyttar sý mamanyna kelip, bir tonna shoıyndy shyǵarý úshin jylyna qansha sý kerek ekenin aıtady. Ruqsat bermes buryn sý mamany shoıyndy kim óndiredi, olar árbir tonnaǵa qansha sý jumsap jatqanyn anyqtaıdy. Eger Germanııa, Japonııa nemese AQSh sııaqty basqa elderdegi uqsas kásiporyndardan 2–3 ese artyq ekeni anyqtalsa, bul jobaǵa sý berilmeıdi. ıAǵnı, ol da az sýmen kóp shoıyn óndiretin paıdaly tehnologııany qoldanýy tıis. Muny jaı mysal úshin aıtyp otyrmyn. Kúrish ege me, maqta ege me, aýyldy sýlandyra ma – barlyǵynyń tehnologııasyn bilý kerek. Áıtpese sen sýǵa ıe bola almaısyń, – deıdi ol.
Sýdy únemdi paıdalaný tek ónerkásipte ǵana emes, aýyl sharýashylyǵynda da mańyzdy. Aýyz sýdyń negizgi tutynýshysy – sýarmaly jerler. Narıman Qypshaqbaevtyń aıtýynsha, áli kúnge deıin kanal qazyp, sýdy 100–200 metrge deıin aıdap, biraq aıaǵyna deıin jetpeı, sý jerge sińip jatyr. Munyń sheshimi – zamanaýı ádister.
– Qazaqstan búgin barlyǵy 20 mıllıondaı halyq bolsa, ol bir ýaqytta 40 mıllıonǵa da jetýi múmkin, ony eshkim toqtata almaıdy, ol – tabıǵı zańdylyq. Osy sý búgin jetpeı otyr. Demek, sýdy tıimdi paıdalanatyn jańbyrlatqysh, qubyr, tamshylatyp sýarý sııaqty qandaı jańa tehnologııa bar, qandaı jańa ádis bar, sýdy az paıdalanatyn qandaı daqyldardy egý kerek dep oılaný kerek, – deıdi Narıman Qypshaqbaev.
Іshki tártip jáne Sý kodeksi
2025 jyldyń sáýirinde Qazaqstanda jańa Sý kodeksi qabyldandy. Zańnamaǵa alǵash ret «sý qaýipsizdigi» uǵymy engizilip, ol azamattar men ekonomıkany sý tapshylyǵy men sý nysandarynyń lastanýynan qorǵaýdy, sondaı-aq transshekaralyq sý nysandaryn qorǵaý jáne paıdalaný salasyndaǵy Qazaqstannyń múddelerin qamtıdy.
Narıman Qypshaqbaev osy Sý kodeksin qabyldaý men Sý resýrstary jónindegi salalyq mınıstrlikti qurýdy qoldaǵandardyń biri boldy.
– Іshki tártip álemdegi 200 memlekettiń bárinde bar. Ár salada ishki tártip óziniń zańymen júrýi kerek, sonyń biri – sý. Sý kodeksi – osy ishki tártip, – dep túsindiredi sarapshy.
Mysal retinde ol tórt elden ótetin Syrdarııany keltiredi: Qyrǵyzstan, Tájikstan, Ózbekstan, Qazaqstan Syrdarııanyń sýyn alyp otyr. Ári qaraı Qazaqstan aýmaǵynda úsh sý paıdalanýshy bar: eldiń ońtústigi, Qyzylorda oblysy, odan bólek Aral teńizi bar. Qazaqstanǵa kelgen sý zań negizinde ádil bólinýi kerek: Araldy toltyrý úshin, Qyzylordanyń bir mıllıon halqyna, oǵan qosa eki mıllıonnan astam halqy bar Túrkistan oblysyna deıin jetkizý kerek. Munyń bári sý zańymen retteledi.
– Qazaqta «qudaıdyń qara sýy» degen uǵym bar, sý taýsylmaıtyn nárse retinde aıtylady. Biraq shyn máninde sý taýsylady. Sý – shekteýli. Ár ózenniń óziniń múmkinshiligi bar, sony jaqsylap túsinýimiz kerek. Sondyqtan Sý kodeksi jazyldy. Oǵan men de usynysymdy berdim. Qazaqstanda sý máselesin jańa tártipte, zań boıynsha jáne ǵylymı negizde júrgizem deseńiz, birinshiden, ishki sý zańyn saqtaý kerek, tártibin saqtaý kerek, – dep atap ótti ol.
Sý dıplomatııasy ne úshin kerek?
Narıman Qypshaqbaev sý dıplomatııasyna – ortaq sý resýrstaryn bólý kezinde elder arasyndaǵy ymyra tabýǵa da aıryqsha kóńil bóldi.
Edil, Jaıyq, Іle, Ertis, Tobyl, Esil sııaqty úlken ózender – turaqty ózender. Bulardyń negizi – memleketaralyq ózender: Edil men Jaıyq Reseı arqyly ótedi, Shý, Talas – Qyrǵyzstanmen, Syrdarııa – Ózbekstanmen ótedi, Qytaımen Іle, Ertis sııaqty 24 ózen ortaq.
– Syrdarııanyń mańdaıynda «qazaqtyń sýy» degen sóz joq, ol – ortaq. Shekarany qorshap, traktormen jyrtyp, bekitip qoıýǵa bolady. Al sýdy olaı jasaýǵa bolmaıdy. Ózen shekarany bilmeıdi: bir memleketten ekinshi memleketke ótedi. Sondyqtan ózendi paıdalaný, qorǵaýdyń óz zańy bar, óz tártibi bar. Sony túsiný kerek. Osydan sý dıplomatııasy týady. Daýlasýdyń, tóbelesýdiń qajeti joq, bul jerde dıplomatııalyq jol tabý kerek. Mine, sondyqtan sý dıplomatııasy – basqa dıplomatııaǵa uqsamaıtyn, kúrdeli ári eń mańyzdy dıplomatııa, – dep atap ótti Narıman Qypshaqbaev.
Ol Syrdarııa boıynsha kelisimderge Keńes Odaǵy ydyraý aldynda qalaı qol jetkizilgenin eske alady.
– 1991 jyldyń 11-12 qazanynda bes memlekettiń sý mınıstrleri jınaldyq. Buryn Máskeý arbıtr bolatyn, sý sharýashylyǵy «Syrdarııadan qansha alasyń?» dep tártip shyǵaratyn. Endi ol joq. Ózara kelisip, «sý ortaq, sondyqtan ortaq mekeme quryp, birigip basqarýymyz kerek» dep sheshtik. Sovet úkimeti áli tiri edi, biraq bizge eshkim aqyl aıtqan joq, sol sheshim durys bolyp shyqty, – deıdi Qypshaqbaev.
1991 jyldyń aıaǵynda Keńes úkimeti tarap, 1992 jyldyń 18 aqpanda Almatyda bes memleket jınalyp, Ámýdarııa, Syrdarııa sııaqty ózender boıynsha da kelisimder jasaldy.
Mamannyń aıtýynsha, sý dıplomatııasy dástúrli dıplomatııadan áldeqaıda kúrdeli. Munda ádildik mańyzdy: eger ár respýblıka óz jyryn jyrlasa, jaqsy nátıje shyqpaıdy. Kelisim boıynsha ár memlekettiń úlesi belgilenedi jáne osy kelisilgen shartty saqtaý kerek.
– Sýǵa degen suranys kóbeıe beredi, qazirdiń ózinde sý jetpeı jatyr, erteń odan da qıyndaıdy, bir jyldan keıin odan da qıyndaıdy. Sen osyny búgin oılaýyń kerek – qaı jerde sýdy únemdeý kerek, qaı jerde sýdy saqtaý kerek. Men úgit aıtyp otyrǵanym joq, mamandyǵym boıynsha bilgenimdi aıtyp otyrmyn. Jer júzindegi eń kúrdeli, eń sheshýi qıyn problema – osy sý, – dedi ol.
Kaspııdiń sýy nege azaıyp barady?
Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev Qazaqstan halqyna Joldaýynda Aral teńiziniń mysalyn keltirip, júıeli jumys júrgizilgen jaǵdaıda oń nátıje bolatynyn atap ótti. Onyń aıtýynsha, teńizdiń tartylýy Qazaqstan úshin úlken qasiret boldy, biraq odan qorytyndy jasalyp, teńizdi qalpyna keltirý úshin júıeli jumys júrgizilip jatyr. Kaspıı teńiziniń tartylýy halyqty alańdatqanyn aıtqan Memleket basshysy tıisti shara qoldanbasa, bul asa úlken ekologııalyq apatqa aınalýy múmkin ekenin eskertti.
Narıman Qypshaqbaevtyń aıtýynsha, Ámýdarııa men Syrdarııanyń boıynda bes memleket ornalasqan. Bes memlekette 60-70 mıllıon halyq turady. Shamamen 8 mıllıon gektar sýarmaly jeri bar.
– Ekinshi jaǵynda – Aral. 1995 jyldyń 26 naýryzda bes prezıdent Qyzylordaǵa jınaldy. Men de boldym. Sonda bes prezıdent: «Biz Araldy saqtaı almaımyz, osy 60 mıllıon halyqtyń kúnkórisine jaǵdaı jasaıyq, sýdyń bári soǵan barady», – dep aıtty. Sodan Araldyń parametrin kishireıtýge kelisti. Sol sheshimnen keıin osyndaı «Kishi Aral» paıda boldy. «Úlken Araldan» 12 shaqyrym bóget salyp, Kishi Araldy saqtap otyrmyz. Oǵan qazir halyq qaıtyp keldi. Jylyna 8-10 myń tonnaǵa deıin balyq óndirip otyr. Aralǵa 8 zaýyt salyndy, – deıdi maman.
Qypshaqbaev Kaspııdi qalypta ustaý úshin oǵan quıatyn ózenderdiń sýynyń esebin Kaspıı jaǵasynda ornalasqan bes memleket qatty qadaǵalaý kerek ekenin atap ótti.
– Eń birinshi, Kaspııdiń sý deńgeıi Edilge baılanysty. Onyń jyldyq qory – 250–280 mlrd m³. Al Jaıyq – 5–7 mlrd m³. Qazirgi kezde Edil sýynyń azaıǵan-azaımaǵany týraly naqty aqparat joq. Kaspıge quıatyn sýdy basqa jaqqa buryp áketkeni týraly da aqparat joq. Sondyqtan barlyq keletin sýdyń balansyn jasap, nege Kaspıı deńgeıi nege tómendep bara jatqanyn anyqtaý kerek. Bul – memleketaralyq másele, – deıdi ol.
Maman osy rette úsh jyl buryn Sý resýrstary jáne ırrıgatsııa mınıstrliginiń qaıta qurylyn oń baǵalaıdy.
– Biz úlken Araldy joǵalttyq, biraq Kishi Araldy saqtadyq. Bes prezıdent: «Osyny saqtaýymyz kerek, turaqty sý berýimiz kerek», – dep qol qoıdy. Az sý bolsa da, 3–4 mlrd m³ sý berilip otyrdy. Sol sııaqty Kaspııdi de sondaı qujat arqyly qorǵaý kerek, ony qadaǵalaý kerek. Sondyqtan sý resýrstary mınıstrligi Kaspıı jaǵasyndaǵy memlekettermen tyǵyz qarym-qatynas ornatyp, jyl saıyn Kaspııge túsetin sýdy baqylaý kerek. Jalpy mınıstrliktiń jumysy sýdy qalaı únemdeımiz, qalaı saqtaımyz, ony bolashaq urpaqqa qalaı jetkizemiz degen baǵytta júrýi kerek. Óıtkeni eń qymbat tabıǵı resýrs – altyn da, kúmis te emes. Ol - sý, – dep qorytyndylady Narıman Qypshaqbaev.
Buǵan deıin prezıdent Úkimetke Kaspııdi saqtaý týraly memleketaralyq baǵdarlama ázirleýdi tapsyrǵan edi.