Múshel jasta súıikti zatyn syıǵa berý dástúri qaıdan kelgen
ALMATY. KAZINFORM — Qazaq halqynyń uǵymynda múshel jasty adam ǵumyryn esepteýdiń úlgisi sanaıdy. Múshel jastyń ereksheligi nede, nege múshel jasty «qaterli, qaýipti kezeń» dep sanaıdy, múshel jasty toılaýǵa bola ma? Bul saýaldarǵa etnograf-ǵalym, tarıhshy Bolat Bopaıuly jaýap berdi.
— Múshel jas qaıdan shyqty?
Múshel jas — adam ómirindegi belgili bir kezeńderdi bildiretin túrki halyqtarynda keń taraǵan túsinik. Bul uǵym ejelgi túrki, mońǵol jáne shyǵys halyqtarynyń kúntizbelik esepteý júıesimen baılanysty paıda bolǵan. Túrkiler on eki jyldyq tsıklmen ómirdi ólshep, ár on eki jyldy bir múshel dep eseptegen. Bul júıeniń negizi ejelgi shyǵys astronomııasyna baryp tireledi. Túrki halyqtary Kún men Aı qozǵalysyna negizdelgen esepteý júıesin qoldanyp, adam ómiriniń ózgeristerin tabıǵı tsıkldermen baılanystyrǵan. Sondyqtan múshel jastyń árqaısysy belgili bir ómirlik ózgerister men synaqtardy bildiredi.
— Árbir múshel jastyń mańyzy bar ma?
— Adamnyń ómiri 12 jyldyq kezeńge bólinedi jáne ár múshelde adam ómirinde eleýli ózgerister bolady dep esepteledi:
1-múshel (13 jas) — bala shaqtan jasóspirimdik kezeńge ótý. Denede fızıologııalyq ózgerister oryn alady.
2-múshel (25 jas) — jastardyń eresek ómirge tolyq aıaq basýy, óz ornyn izdeýi.
3-múshel (37 jas) — orta jasqa jaqyndaý, ómirlik tájirıbeniń jınalýy, kúrdeli sheshimder kezeńi.
4-múshel (49 jas) — dene qartaıýǵa bet bura bastaıdy, ómirlik danalyq qalyptasady.
5-múshel (61 jas) — qarttyqtyń alǵashqy kezeńi, ómirdiń máni týraly oılar tereńdeıdi.
6-múshel (73 jas) — urpaqqa amanat qaldyrý, ómirdiń saraptamasyn jasaý kezeńi.
7-múshel (85 jas) — kárilik shaǵy, ómirlik tájirıbeniń eń bıik shyńy.
Ár múshel adamnyń densaýlyǵy, minez-qulqy, dúnıetanymy men ómirlik baǵytyna aıtarlyqtaı ózgeris ákeledi dep esepteledi.
— Múshelge qaı kezde kiredi?
— Múshel jasqa adam týǵan kúninen bastap emes, kelesi jyldyń alǵashqy kúninen bastap kiredi. ıAǵnı, adam 25 jasqa tolsa, ol múshelge týǵan kúninen keıin emes, kelesi jyldyń basynan bastap kiredi dep eseptelgen. Bul múshel esebiniń kóshpeli halyqtardyń dástúrli kúntizbesine negizdelgenin kórsetedi.
— Múshel jasty toılaýǵa bola ma?
— Adamdar múshel jasty eskerip, erekshe kóńil bóledi, biraq ony keńinen atap ótpeıdi. Qazaq halqynda múshel jasta saqtyq sharalaryn jasap, sadaqa berý, jaqsy amaldar jasaý, bata alý sııaqty dástúrler bar. Bul adamnyń jańa ómirlik kezeńge ótkenin eskerip, qorǵaýshy rýhanı amaldar jasaý degen túsinikpen baılanysty.
— Múshel jas pen ǵylymnyń baılanysy týraly ne aıtar edińiz…
— Ǵylym turǵysynan alǵanda, múshel jas pen adamnyń psıhologııalyq jáne fızıologııalyq damý kezeńderi arasynda baılanys bar. Múshel jas ózgeris kezeńderimen sáıkes keledi. Máselen, psıhologtar adamnyń 12-13, 24-25, 36-37, 48-49, 60-61 jasta belgili bir daǵdarysty kezeńderdi bastan keshetinin dáleldegen. Gormondyq jáne bıologııalyq ózgerister de bolady. Ásirese 12-13 jastaǵy jasóspirimdik kezeń, 24-25 jastaǵy jeke tulǵalyq qalyptasý, 48-49 jastaǵy klımakstyq kezeń sııaqty ózgerister ǵylymı túrde dáleldengen. Budan bólek, psıhologııalyq refleksııa bar. 36-37 jáne 60-61 jas aralyǵy adamnyń ómirine qaıta qaraý, óz maqsatyn qaıta baǵalaý kezeńderimen sáıkes keledi.
— Súıikti zattaryn múshel jasta taratý qaıdan kelgen dástúr?
— Qazaqta múshel jasqa tolǵan adam óziniń súıikti nemese burynnan paıdalanǵan zattaryn taratady. Bul dástúrdiń birneshe maǵynalyq negizderi bar. Muny jańa kezeńge ótý sımvoly deýge bolady. Eski zattardan bas tartý — jańa ómirge qadam basýdyń belgisi. Jańa múshelge ótkende adamnyń ómirinde ózgerister bolady degen senim bar. Jaqsylyq jasaý jáne amanat qaldyrý mańyzdy. Ózine jaqyn adamdarǵa syılyq berý arqyly rýhanı tazarý jáne ıgi tilek bildirý. Bul dástúr adamnyń ótken ómir kezeńimen qoshtasyp, jańa kezeńge daıyndalýyn ańǵartady.
— Nege múshel jas qaýipti dep sanaıdy?
— Múshel jasta adamǵa qaýip tónýi múmkin degen túsinik kóshpeli halyqtarda keń taralǵan. Munyń sebebin fızıologııalyq ózgeristermen baılanystyrǵan. Mysaly, 12-13 jasta jynystyq jetilý, 36-37 jasta emotsıonaldy kúızelister paıda bolýy múmkin. Ómirlik ózgerister kezeńi: 24-25, 48-49 jas aralyǵynda adam ómirinde mańyzdy sheshimder qabyldaıdy. Osy kezeńderde qıyndyqtar týyndaıdy dep eseptelgen. Psıhologııalyq áser: Ata-babadan qalǵan senim boıynsha, múshel jasta saq bolý kerek degen oı adamǵa júıke qysymyn týdyrady, bul da belgili bir qaýipke ákelýi múmkin.
— Keıbireýler múshel jasta ómir týraly oılana bastaıdy. Muny qalaı túsindirýge bolady?
— Múshel jasta adamdar ómirin saraptan ótkizip, bolashaǵy týraly tereń oıǵa beriledi. Bul qubylys psıhologııada «daǵdarys kezeńi» dep atalady. Adam óziniń ótken kezeńderin taldap, bolashaqqa baǵyttaryn aıqyndaıdy. 25, 37, 49 jas aralyǵynda adamdar mansap, otbasy, densaýlyq, ómirlik qundylyqtaryn qaıta qarastyrady. Qazaq halqy múshel jasta sadaqa berý, qaıyrymdylyq jasaý, jaqsylyq isteý sııaqty amaldar adamnyń rýhanı damýyna kómektesedi dep sengen.
Múshel jas — tek qazaq halqynda ǵana emes, búkil túrki áleminde erekshe mánge ıe. Onyń túp-tamyry ejelgi kúntizbelik júıelermen, astronomııamen, adamnyń bıologııalyq damý zańdylyqtarymen jáne psıhologııalyq ózgeristermen tyǵyz baılanysty. Ǵylym men dástúrdi ushtastyra qarasaq, múshel jas — adamnyń ómirlik kezeńderindegi zańdy ózgeristerdiń kórinisi. Sondyqtan bul uǵymdy qorqynyshpen emes, ómirdiń jańa belesine ótý múmkindigi retinde qabyldaǵan jón.