Muratbek Ospanov: «ABAI» jýrnaly - Táýelsizdiktiń tóltýmasy
Aqynnyń baǵa jetpes murasyn uǵyndyrý jáne dáripteý – azamattyq
paryzymyz. Óıtkeni Abaı – álemdik deńgeıdegi kemeńger tulǵa. Abaıtanýdyń
tuǵyrnamalyq negizi de osy bolýǵa tıis.
Memleket basshysy Qasym–Jomart Toqaev: «Qazir aqynnyń eńbekterin
halyqaralyq ǵylymı aınalymǵa engizý úshin naqty jáne maqsatty jumystar
qolǵa alynýda. Onyń shyǵarmalary álemniń on tiline aýdarylyp, baspaǵa
ázirlendi. Bul kitaptar júzden astam eldiń kitaphanalary men mádenı
ortalyqtaryna jiberiledi. Birqatar sheteldik aýdarmashylarǵa, Abaıdyń
shyǵarmashylyq murasyn zertteýshiler men nasıhattaýshylarǵa meniń
Jarlyǵymmen memlekettik nagrada berildi. Biz básekege qabiletti memleket
bolý úshin Abaı murasyn esten shyǵarmaýymyz kerek. Sebebi ult retindegi
jańarý ıdeıasy da onyń kózqarasymen úndesip jatqany anyq», - dep atap
ótken edi. Osy oraıda tilishimiz bar shyǵarmashylyq ómirin uly aqyn
murasyn nasıhattaýǵa arnap kele jatqan «Abaı» jýrnalynyń bas
redaktory, Mádenıet qaıratkeri, Aqparat salasynyń úzdigi, Bilim jáne
ǵylym mınıstrliginiń Y.Altynsarın tósbelginiń ıegeri, Abaı aýdanynyń
qurmetti azamaty, Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń múshesi Muratbek
OSPANOVPEN suhbattasqan edi.
- Áńgimeni áriden qozǵaǵym kelip otyr. Jyl basynda Prezıdenttiń «Abaı
jáne XXI ǵasyrdaǵy Qazaqstan» atty kólemdi maqalasy jaryq kórgeni málim.
Kún tártibinde turǵan kóptegen tolǵaqty máseleler osy eńbekte tolyǵymen
kórinis tapqan. Ásirese abaıtaný ǵylymyna qozǵaý salyp, qazir onyń birazy
júzege asyrylyp jatyr. Qaı ǵasyr da bolmasyn, qaı qoǵamda bolmasyn
Abaı bizge aýadaı qajet ekenin aıǵaqtap berdi. Jalpy ultty ushpaqqa
shyǵaratyn osyndaı qadaý-qadaý tulǵalar ekenin umytpaǵanymyz abzal.
Toılaýǵa emes, oılaýǵa oıysý kerektigin Qasym – Jomart Kemeluly naqty
dáleldermen, aqyn óleńderinen mysal keltire otyryp túsindirdi. Shyny
kerek, merekelik sharalar shegine jetip, toı ótken soń barlyq isti tyndyryp
tastaǵandaı shalqadan jata qalatynymyzdyń barlyǵyn nesine jasyraıyn.
Muny uly aqynnyń ózi de júrek túbine jetkizip aıtyp ketken. Másele qalaı
qabyldaýda bolyp otyr. Qur jattap alyp sýdyrlatqannan Abaıdy tanydyq
deý bekershilik. Oı kózimen oqý qajet. Prezıdent osyny meńzep otyr.
Bir kezdesýde stýdent – talaptanýshy maǵan mynadaı saýal tastady:
- Abaı uly, Abaı danyshpan, Abaı kemeńger, boıynda bir mini joq dep
tamsanasyzdar. Ol da adamnyń balasy ǵoı. Sonda eshqandaı kemshiligi joq
pa? Ájem tek paıǵambar ǵana minsiz ekenin, qalǵan pendeniń bárinde
kemshilik bar ekenin qulaǵyma quıyp otyrýshy edi, degeninde, oılanyp
qaldym.
- Óziń Abaıdy yqlaspen oqısyń ba? - dep qarsy saýal tastadym.
Oqıtynyn, kóp óleńderin jatqa biletinin aıtyp, álgi stýdent jańylar
emes.
Endeshe: ...Boıdaǵy mindi sanasam,
Taý tasynan az emes.
Júregimdi baıqasam,
Inedeıin taza emes.
Arshyp alyp tastaýǵa,
Apandaǵy saz emes... – dep óz minin de, ózgeniń minin de
aınadan kórgendeı aıtqan Abaı emes pe degenimde:
- Men bul óleńdi jatqa bilemin. Biraq túptep túsinbegen ekenmin,
keshirińizder degen edi.
Mine, bizdiń Abaıdy oqytyp, jattatýymyz osy deńgeıden ári aspaı
keledi. Prezıdent XXI ǵasyrdaǵy Qazaqstanda Abaıdy urpaqqa oqytýdyń
jańa tásilderin tabý kerektigin der shaǵynda qozǵady. Al, ekinshi maqala osy
oılarynyń jalǵasy sııaqty áser etti maǵan. Árıne, eldegi jaǵdaıǵa
baılanysty qysqa qaıyrýǵa týra kelgen shyǵar. Degenmen qysqa bolsa da –
nusqa. Abaıǵa degen shynaıy júrek soǵysy kórinip tur.
Eldi jaılaǵan indetke baılanysty biz kútkendeı as ta-tók, daqpyrtty
dastarhan bolmasy belgili. Kezinde uly aqynnyń ózi de el ishinen indet
shyqsa kóshirip jiberip, taǵy basqa da kúresý sharalaryn jasaǵan eken. Maǵan
osydan jıyrma jyldan astam buryn Muqaǵalı Maqataevtyń jary Lashyn
Ázimjanova naǵashy atasy Qyrmanshyǵa Abaıdyń qalaı kómekteskeni týraly
estelik jazyp jiberdi. Tómende osy esteliktegi myna joldardy tolyq
keltirgim kelip otyr.
«Uly aqyn Qyrmanshy atamyzdy jaqsy qarsy alady. Alystan,
aıdaýdan júdep-jadap kelipsiń. Seni osynda ákelgen qudaıyń da, Petroń da
beker adam emes eken. Birer aı tynyq, myna túrińmen uzaq jolǵa
shydamassyń dep aqyl beredi. Atamnyń sonda baıqaǵany – Abaı únemi oqyp
otyrady nemese óleń jazyp otyrady. Oqý-bilim týraly, din týraly sóz
qozǵaıdy. Keıde medıtsına jaıly da áńgime aıtylady. Qazaq halqy bir-
birine jany ashyǵysh, tózimdi halyq. Osyndaı minezinen keıde óreskel
qateler jiberip alady. Mysaly: súzek, oba, tyrysqaq, sheshek sııaqty óte
juqpaly aýrýlar bar. Solardyń jónin bilmeı, bir-birine jany ashyp júrip
aýrýdy qalaı juqtyrǵanyn sezbeı qalady. Osyndaı jaıdan búkil aýyl
adamdary qyrylǵan ýaqyttar bolǵan. Sondyqtan árbir aýrýǵa óte
saqtyqpen, jaılap, oılap aralasý kerek. Derti tym qabynǵan jaǵdaıda ol
mańǵa attap basýǵa tıym salý qajet - dep áńgime arasynda eskertip
otyratyn kórinedi.»
Mine, uly aqynnyń aralaspaǵan salasy joq ekenin osydan–aq ańǵarýǵa
bolady. Batys-Shyǵys oıshyldarynyń shyǵarmalaryn, fılosofııalyq
eńbekterin jastanyp jatyp oqyǵan qazaq hákimi sol zamanda-aq el ishiniń
amandyǵyna alańdaǵany kórinip tur. Endeshe toıym ótpeı qaldy-aý dep
Abaı arýaǵy kúńirene qoımas. Esesine oqytýdy, eńbekterin álem tilderine
aýdaryp shyǵarýdy, eń bastysy Abaıtaný ǵylymyn myqtap qolǵa alýdy
amanattady Prezıdent.
- Endi ózińiz basqaryp otyrǵan «Abaı» jýrnaly týraly tolyqqandy
túsinik bere ketseńiz? Biraz oqyrmandar jýrnaldyń atyn estigeni bolmasa,
ustap kórmegenderi de bar. Oǵan Semeıde shyǵatyndyǵy da sebep bolar.
- Qabyrǵaly qazaq eliniń táýelsizdigi ómirge qaıta ákelgen qunarly
ónimniń biri – «Abaı» jýrnaly. Babalar jolymen baǵamdasaq, tegine qarap -
tereńine úńiletin, bedelin kórip - bererin bezdendeıtin berekeli alashtyń
urpaǵymyz. Sondyqtan bul basylym taqyrǵa túsken dán, adyrǵa bitken
«aram shóp» emes. Arǵy tamyry ultymyzdyń uly perzentteri Muhtar Áýezov
pen Júsipbek Aımaýytov tusaýyn kesip, 1918 jyly Semeı topyraǵynda
tuńǵysh qadamyn bastyrǵan aqyl-oıdyń quımasy bolatyn. Amal qansha, bar-
joǵy bir jylǵa jeter-jetpes ýaqytta solaqaı saıasattyń qurbandyǵyna
shalyndy. Jolyn qıdy, jonyna taspa tildi. Ony búgin ashyq aıta alamyz.
Sol 1918 jylǵy alǵashqy basylymdaǵy «Jýrnal týraly» kirispe
sóziniń sońyn Júsipbek Aımaýytov bylaı túıindeıdi: «Adamnyń
adamshylyǵy isti bastaǵanynan bilinedi. Qalaı bitirgeninen emes» dep Abaı
aıtqandaıyn, talabym-taıaǵym, jigerim-azyǵym, mańdaıyma ustaǵan aqyn
Abaı – qazyǵym dep úmitpen shyǵaryp otyr». («Abaı» jýrnaly, 1918 j. №1)
Alash arasynyń sóz astaryna úńilsek, «Qalaı bitirgeninen emes» degen
emeýrinmen-aq erteńgi kúnniń bulyńǵyr bolatynyn eskertken sııaqty.
Almatynyń tórinde turǵan ulttyq kitaphananyń sırek qorlar bóliminde
saqtalǵan jýrnal tigindilerin paraqtasaq, oǵan kózimiz jete túsedi. Elim –
erteńim, ultym – ulysym, urpaǵym – tynysym, jerim – yrysym dep júrek
soqtyryp turǵan talaı jazbanyń tamyryn basamyz. Sondyqtan ıen
dalamyzǵa ıelik etip, Eýropanyń ozyq jurtymen tereze teńeıik degen
negizde jazylǵan kóptegen maqalalardyń mańdaı túıistirgenin kóremiz. Oǵan
jetý úshin – bilim, ǵylym kerek, sol bilim, ǵylymnyń basy – Abaı ekenin
aldyǵa sala otyryp, sara jol nusqaıdy. Keregesin keńeıtip, túńiligin
túrgende alashtyń tútini túzý ushsyn degen tileýqor sarynda jazylǵan
sandaǵan materıaldar, bárin bir tarynyń qaýyzyna syıdyrmaq bolǵan
Keńeske qaıdan unaı qoısyn.
Araǵa 73 jyl salyp, «qaıta týǵan tólbasy, úzilgen sózdiń jalǵasy»
(«Abaı» jýrnaly, 1992 j. №1) bolyp «Abaı» jýrnaly erkin dúnıe esigin
ashty. Nurly shýaqqa shomyla otyryp, qubylamyz – Abaı, temirqazyǵymyz –
Muhtar bolyp, solar salǵan soqpaqty jalǵastyryp kelemiz. Dál osy tusta
qadap aıtar bir jaı – qazaq eli táýelsizdik týyn kótergen alǵashqy jyldary
ishimizden de, syrtymyzdan da synaı qarap, senimsizdikpen kóz alartqandar
az bolǵan joq. Sondyqtan:
«Birińdi, qazaq, biriń dos
Kórmeseń, istiń bári - bos» degen uly aqyn ósıetin basylymnyń
mańdaıyna jazyp, óz aýyz birligimizdi saqtaýǵa shaqyrdyq. Arǵy tegimizge
tartyp, aldymen Abaıtaný, munan keıin halqymyzdyń tarıhy men
taǵdaryna qatysty materıaldardy úzbeı jarııalap turý dástúrge aınaldy.
Prezıdenttiń ekinshi maqalasynda «Segiz aıaqtan» alynǵan osy joldar júr.
Endeshe ustanǵan baǵytymyzdyń durys ekendigin osydan-aq ańǵarýǵa
bolady.
- Intellektýaldy ult qalyptastyrý ıdeıasy Abaıdan bastaý aldy.
Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev «Egemen Qazaqstan» gazetinde jaryq
kórgen «Abaı jáne HHІ ǵasyrdaǵy Qazaqstan» maqalasynda osylaı dedi.
Prezıdent Abaı sóziniń búgingi zamandaǵy ózektiligi, aqyn
shyǵarmalarynan halqymyz qandaı taǵylym alýy tıis ekendigi jóninde
oıyn bildirgen. Maqala «Ulttyq bolmystyń úlgisi», «Memleket isiniń
múddelesi», «Jańa qoǵamnyń janashyry», «Álemdik mádenıettiń
tulǵasy», «Torqaly toıdyń taǵylymy» syndy birneshe bólimnen turady.
Sizdi jýrnal Abaıdy ǵylymı negizde zerteýdi basym baǵyt etken. Dál osy
jerde «Abaı» jýrnalyndaǵy negizgi taqyryptaryn tarqatyp berseńiz?
- Jyldar kerýeni alǵa jyljyǵan saıyn ýaqyttyń ózi usynyp otyratyn
taqyryptar týyndap jatady. ıAǵnı, «Áýezov áleminen», «Shákárim
shalqarynan», «Qıyrda júrgen qandastar», «Sáýleń bolsa keýdeńde»,
«Ǵylym tappaı maqtanba», «Túbi bir túrkimiz», «Jahan ádebıetiniń
jaýharlary», «Nobel syılyǵynyń laýreattary» atty aıdar aıasynda
birneshe súıekti materıaldar jaryq kórip keledi. Halqymyzdyń taǵdyryna
qatysty «Qalyń elim, qazaǵym, qaıran jurtym», «Berekeli bolsa el»,
«Júrektiń kózi ashylsa», «Jan aıamaı kásip qyl» atty aıdarlar áleýmettik-
ekonomıkalyq áleýet tóńireginde sóz sabaqtaıdy. Baıqap qarasańyzdar
aıdarlardyń basym bóligi uly Abaıdyń óz sózderinen, óz ósıetinen alynyp
otyr. Jýrnal ereksheliginiń biri de osynda dep oılaımyz.
Kúni búginge deıin basylymnyń 142 sany jaryq kórse – sonyń bárinde
derlik joǵarydaǵy taqyryptar tarqatyla jazylǵan. Bir sózben aıtqanda,
alyptar amanatyn adal atqarýǵa tyrystyq. Onyń tóreligi jýrnaldy úzbeı
oqyp júrgen qalyń qaýymnyń enshisinde.
- «Aqyn el-jurtyn túrli ónerdi ıgerýge úgittedi. Sonyń bári ýaqyttyń
talaby ekenin ol anyq ańǵaryp, ultyna erterek ún qatty. Uly oıshyl ár
sózimen ulttyń óresin ósirýdi kózdedi. Sondyqtan Abaıdy tereń tanýǵa
basa mán bergenimiz jón. Abaıdy taný – adamnyń ózin-ózi tanýy. Adamnyń
ózin-ózi tanýy jáne únemi damyp otyrýy, ǵylymǵa, bilimge basymdyq
berýi – kemeldiktiń kórinisi. Intellektýaldy ult degenimiz de – osy.
Osyǵan oraı, Abaı sózi urpaqtyń baǵyt alatyn temirqazyǵyna aınalýy
qajet», – dep jazdy Memleket basshysy. Prezıdent Qasym-Jomart
Toqaev «Abaı» jýrnalyn da oqıtynyn óz maqalasynda atap ótken edi.
Keleshektegi josparlaryńyz qandaı?
Iá, rasynda da jyl basyndaǵy Prezıdent Qasym-Jomart Toqaevtyń
maqalasynda osy jýrnal týraly da aıtylady. Osydan keıin basylymǵa oń
qabaq tanytýshylar qatary molaıa tústi. Bizdiń jumysymyzdyń tamyryna
qan júgirip, zamanǵa laıyq oılarmen, tyń tynyspen kiristik. Jalpy Abaıdan
jańalyq ashamyn deý qıynnyń-qıyny. Bálkim bekershilik te bolar.
Barlyǵyn Áýezov qaǵazǵa túsirip, aınalymǵa salyp ketken. Biz negizinen
osyny basshylyqqa alamyz. Meniń ústelimniń ústinen Abaı men Muhtardyń
kitaptary túsip kórgen emes. Qubylam – Abaı, temirqazyǵym – Áýezov
deıtinim de sodan.
Keleshek kelbetine qatysty myna túıindi jaılardy aıta ketkenim jón
bolar:
- Jýrnaldyń qaıta ómirge kelýiniń ózi - elimizdiń táýelsizdik alýynyń
arqasy. Sondyqtan qazaq memleketiniń táýelsizdigine, halqymyzdyń bereke-
birligine uly Abaıdyń ónegeli ósıetterin aldyǵa sala otyryp, úles qosý.
Basshylyq tizginin ustap júrgen azamattarǵa sóz órnegimen, pikir
jarııalyǵymen kómek kórsetý;
- Abaıtaný, Shákárimtaný, Muhtartaný máselelerin búgingi kózqaras
turǵysynda tarazylap, taldaý;
- Qazirgi qazaq ádebıetiniń eń úzdik degen týyndylarymen oqyrmandy
tanystyrý. Ásirese, jas avtorlarǵa qoldaý kórsetý. Jaqsy shyǵarmalaryn
jarııalaý;
- Eldiń áleýmettik-ekonomıkalyq ilgerileý joldaryn, tarıhı
oqıǵalardy taldap túsindiretin kósemsózdik maqalalar tizbegin berip otyrý.
Ol úshin Qazaqstandaǵy belgili ádebıetshi, ekonomıst, tarıhshy ǵalymdarmen
jandy baılanys ornatyp, jýrnalǵa avtor retinde tartý;
- «Tas túsken jerine aýyr» degendeı Semeı topyraǵyndaǵy jarqyn
isterdi, ekonomıkalyq jetistikterdi, ádebıet, mádenıet, óner salasyndaǵy
úzdikterdi Qazaqstan halqyna tanystyrý;
- Murajaılar men muraǵattardaǵy el tarıhyna qatysty
materıaldardy sol qalpynda, búgingi túsinik turǵysynan taldap jarııalaý;
- Túbimiz bir túrki ádebıetin, qıyrda júrgen qandastar taǵdyryn
tanytatyn shyǵarmalardy qazirgi qazaq oqyrmandaryna tanystyrý. Ásirese,
eń shuraıly degen týyndylardy sol eldiń ǵalymdaryna sóz bere otyryp,
taldap usyný;
- Qazirgi qazaq ádebıetinde kórinbeı ketken syn janryn qaıta qolǵa alý.
Óıtkeni, ádebıettiń bolashaǵyn bezbendeıtin osy jaýynger janrdy
teorııalyq turǵyda negizdeıtin belgili synshy, ǵalym, fılosof, tarıhshy
mamandarǵa saralatyp usyný;
- Álıhan, Ahmet, Júsipbek, Maǵjan, Mirjaqyp sııaqty, taǵy basqa da
alash arystarynyń shyǵarmalaryna kezinde keńestik turǵyda birjaqty pikir
bildirildi. Muraǵattardaǵy sol sózderdi sol qalpy usyna otyryp, qazirgi
kózqaraspen tarazylaý. Aqıqat astaryna oı jiberý;
- Urpaq tárbıesi, ulttyq múdde turǵysynan, elimizdegi basqa
halyqtardyń namysyna tımeıtindeı ete otyryp, qazaq jastarynyń
júregine ultjandylyq uryǵyn sebý;
- Naryqtyq ekonomıkanyń tilin tapqan kásipkerler men qazirgi kúnde
aıaǵynan tik turyp ónim shyǵaryp jatqan fırmalar, fabrıka, zaýyttar
basshylarynyń tájirıbesimen tanystyrý, úlgi-ónege etip nasıhattaý;
- «Eńbek joq, qareket joq, qazaq kedeı» degen Abaı sózi áli de
aldymyzdan shyǵa beredi. Sondyqtan jumyssyz júrgen aýyl jastaryna
«eginniń ebin, saýdanyń tegin» úıretetin kósemsózdik maqalalardyń mańyzy
zor.
Sáttilik bolsyn. «Abaı» jýrnaly qalyń oqyrmanyn qýanta bersin.
«Abaı» jýrnaly qazaqtyń ár balasyn ultjandy azamat etip tárbıeleýge
erekshe úles qossyn. Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev aıtqandaı:
«Aqynnyń murasy – parasatty patrıotızmniń mektebi, eldikti qadirleýdiń
negizi ekenin, sondyqtan azamattarymyzdyń kózi ashyq bolsyn desek,
Abaıdy oqýdan, aqyn óleńin jattaýdan jalyqpaǵan jón ekenin atap ótti.
«Biz eldi, ultty Abaısha súıýdi úırenýimiz kerek. Uly aqyn ultynyń
kemshiligin qatty synasa da, tek bir ǵana oıdy – qazaǵyn, halqyn tórge
jeteleýdi maqsat tutty».
