Muraǵa adaldyq tanyta almaý - tarıhqa qııanat

ASTANA. QazAqparat - Qandaı klassıktiń bolmasyn bar shyǵarmasy klassıka bola bermeıdi. Bálkim bizge jazýshylardy kózi ketken soń shyqqan keıde tipti júzden asyp ketetin tomdaryna emes, kózi tirisinde ózi shyǵaryp ketken tańdamalysyna qarap baǵalaý kerek shyǵar.

Ózimiz baıqap qalǵan bir kemshiligin kórsetpes buryn bizdikinen basqa ólshemderdiń de bar ekenin esten shyǵarmasaq quba-qup. Jáne, bizdiń ólshemniń basqalar úshin mańyzy qandaı degen máseleni de aınalyp óte almaımyz.

Muraǵa adaldyq tanyta almaý - tarıhqa qııanat. Tolstoıdyń ómiriniń sońynda jazǵandarynyń o bastaǵy dúnıelerinen kemshin soǵyp jatatynynyń sebepterin zertteýshiler jan-jaqty túsindirip berdi. Tipti, uly jazýshynyń oıy qaı kezde qalaı aýdy, qaı kezeńde neni kóksedi degen máselelerdiń shyǵarmashylyǵyna qalaı áser etkenin de ashyp berdi. Osyny qazaq qalamgerlerine qatysty alsaq qalaı bolar edi? Osylaı zerttesek... Sonda ǵana qanymyzǵa sińisti «kim myqty?» ádetten arylyp, basqa ólshemdermen sóıleı bastar ma edik... Halyq úshin qasterli, qurmetti esimderdiń atyna kesimdi sóz aıtýǵa asyqpas pa edik...

Bir jas aqyn Abaıdy onsha bile qoımaıtyn jas synshyǵa óleń oqyp beripti. Kimdiki? Meniki. Qalaı eken? Synshyńyz bógelmesten synǵa alǵan kórinedi. Sonda ǵana álgi aqyn óleńniń Abaıdiki ekenin aıtypty. Synshy ashýyn ishine búgip, amal joq, qaıta oqýyn ótingen. Sodan soń baryp, Abaıǵa degen «qurmetpen» basqasha sóılegen eken deıdi.

Abaı búginde bizde - moda! Qazaqtyń rýhanı shyńy - Abaı. Demek, Abaıdy tanyp-bilmek - paryz. «Qaıran sózin» qor qylyp, kelsin, kelmesin ońdy-soldy keltirip tyrashtanyp baǵamyz. Abaıdy tanýǵa degen «qushtarlyq» - kólgirlikke apara jatqandaı áser etedi keıde. Abaı týraly árkim ózinshe taldaý jasaıdy, derekter keltiredi. Biraq, biri de jaman aıtpaıdy. Sebebi, Abaıdy tereń túsinetinder, biletinder bar. Solardan yǵady. Qazaq úshin Abaı - paıǵambar dárejesindegi tulǵa. Ol týraly keri pikir aıtý bylaı tursyn, bilmeý uıat. Sondyqtan, kólgirsımiz.

Tek, erterekte «Mahabbatsyz dúnıe - bos» dep soǵyp júrgen basymyz, sońǵy kezde kútpegen jerden «Mahabbatsyz dúnıe - dos» eken degendi estigeli kibirtiktep, osy sózin qoldanýdy qoıdyq. Aǵalar ár taraptan taldaý jasap, dáleldep jatqanymen, bir jaǵyna anyq shyǵyp alǵansha, qoıa turýdy jón kóremiz de.

Al, odan bergiler jaıynda eptep «qataldaý» ketýge bolady. Odan burynǵylar týraly da...

Keıde bireýdiń bir sózine bola bir jazýshyny qaıta oqıtynyń bolady. Maqtaý da paryz emes. Dattasa da meıli. Bastysy, sol shyǵarmany buryn oqysań bolǵany. Sol kezde alǵan áserińdi ústemesimen bir jańartyp alýǵa eki ushtylaý bir pikirdiń ózi molynan jetedi. Álgi aıtylǵan bir aýyz sózdiń ras-ótirigine jetpek nıet óz-ózinen paıda bolady.

«Lev Tolstoı jer betindegi tirliktiń álippesin endi ashqan talaı urpaqty Adamnyń áleýmettik ómiri atty, Adamnyń jan dúnıesi atty sheksiz ǵaryshtyń ne bir shyrqaý bıikterine samǵatqanyn kim bilmeıdi deısiz. Tolstoı qalamy qyzmetke kiriskeli bergi ǵasyrdan astam ýaqyt ishinde jumyr jerdiń qaı pushpaǵynda qaı kúni qaı kisi istep jatqan izgilik ataýlynyń bárine de Tolstoı sóziniń, Tolstoı ónegesiniń qatysy bar. Adamnyń adam, adamzattyń adamzat atanýyna Lev Tolstoıdaı úles qosqan kisi kemde kem». Bul Ábish Keilbaevtyń ǵana emes, berisi qazaq qalamgerleri, arysy álem ádebıetshileriniń kópshiligi den qoıǵan pikir bolatyn. «Klassıkalyq ádebıettiń kúni ótti» deıtinder jaıynda áńgime basqa. Talasbek Ásemqulov «Men Tolstoıdy uly jazýshy dep eseptemeımin» dep salypty bir suhbatynda. Taqyryp ta dál osylaı. Qunyǵa oqydyq. Jas jazýshylarymyz oqysyn dep bergen tizimin túrtip aldyq. Biraq, sonyń bárinen buryn bizge áser etkeni «L.Tolstoı áıel tabıǵatyn, jalpy adamnyń ishki syryn bilmeıdi degen qorytyndy shyǵaramyn. Árıne, L.Tolstoıdyń shyǵarmalary - ádebıet tarıhy úshin kerek artefakt. Biraq ol báribir ómir shyndyǵyn sheberhananyń terezesinen baqylaǵan graf bolyp qala bermek» degeni. «Ómir shyndyǵyn sheberhananyń terezesinen baqylaǵan graf». Tosyn sheshim.

Ómir boıy óz-ózine aıaýsyz synmen qarap ótken, ár shyǵarmasy ómirdiń naq ózi sanalyp kelgen, tipti, aıtatyn bolsaq, Holstomerdi sanaly keıipker dárejesine kótergen Tolstoıdyń áıel tabıǵatyn túsinbegenine sený qıynǵa soǵady. Suhbatta aıtylǵan «kúlki shaqyratyn» «moraldyq tolǵanystar» rasynda Anna hanym tragedııasynyń bir, kerek bolsa basty sebebi bolatyn. Al, Anna, Kıtı, Dollı, Darıa Aleksanadrovna sııaqty áıelder arasyndaǵy áńgimelerge qarap otyryp, Tolstoıdyń suńǵylalyǵyna qol qoımaýǵa ábdiń qalmaıtyn. Bálkim, bizdiki balalyq shyǵar dep, biraz aǵalardan surastyrdyq ta. Tolstoıdy ulylar tiziminen syzyp tastaýǵa kelise qoıǵan eshkimdi kóre almadyq. «Árkimniń ózindik pikiri ǵoı, qaıtesiń bala» degender de boldy.

Árkimniń óz pikiri degennen shyǵady, Qadyr Myrza-Álı Tolstoı men Dostoevskıı týraly bylaı depti: «Qaı jerde, qashan syr berip qalar eken dep, dushpan kózben úńilgenimdi jasyra almaımyn. Kórkem týyndylary túgil hattarynyń ózinen azamatqa jaraspaıtyn oǵash eshteńe tappadym. Lev Tolstoı Kavkaz týraly kóp jazǵan avtor. Sonyń birinde sol Kap taýyn jaılaǵan qalyń halyqtyń bireýi týraly jaman pikir aıtpaıdy. Bárine birdeı úlken qurmetpen, iltıfatpen qaraıdy. Onyń odan orysqa, Reseıge degen uly mahabbaty bir mysqal kemimeıdi.

Al Dostoevskııdi oqyǵanda bir emes, birneshe márte kóńilim qaldy».

Osyǵan qarama-qarsy bir pikirdi Muhtar Maǵaýınnen oqyǵanym bar. Kavkazǵa qatysty. Jobasy Tolstoıdyń kavkazdyqtarǵa qansha jerden ádiletti, janashyrlyqpen, qurmetpen qaraýǵa tyrysqanymen orystarǵa búıregi buryp turǵanyn jasyra almaı qalatyny jaıynda. Otarlaýshy eldiń ókili retinde jazýynan shań berip qalatyn ústemdikti aıtady. Osyndaı mysaldy Pýshkınnen de keltiretin.

Stefan Tsveıg Tolstoı týraly: «Ananyń omyraýyn sút kerip ketkendegi syzdaıtyn aýyrlyqty, jas qyzdyń balǵa bararda alǵash ret óz bileginiń jalańash qalpyn kórip, ón boıynan júgirip ótken jáne ony eshkimge bildirmeýge tyrysqan qupııa sezimin bul sýretkerdiń qalaı bilip qoıǵandyǵyn áıelder tańqala suraıtyn» degen derek beredi. Áıel tabıǵatyn bilmeıdi deımiz biz...

Orys klassıkalyq prozasy degende aldymen atalatyn birqatar jazýshylardyń ishinen Tolstoıdyń syzylyp ketýi qalaı aıtsańyz da múmkin emes. Túrli pikirler bolashaqta da aıtylar, basqa bir kúni basqa bir jazýshy Qadyr aqynnyń Dostoevskııge kóńili qalatynyndaı Talasbek Ásemqulovtyń «mártebeli tiziminde» atalǵan ulylardyń birin joqqa shyǵaryp jatsa tańdanýǵa bolmaıdy. Talasbek aǵamyzdyń basqa bir maqalasynda ózi aıtqan: «Babalarymyzdyń tarıhtaǵy talaı ǵapyl isterin, talaı qatesin kózge shuqyp turyp kórsetýge bolar edi, biraq, olardy aqymaq boldy deýge báribir aýzymyz barmaıdy, sebebi, bizdiń basqa babalarymyz joq. Babalarymyz - osylar» degen baılamyn ádebıetti ultqa bólmeı-aq, tizim jasaýǵa qatysty aıtyp kórsek qalaı bolar edi? «Voına ı mır» sol kezdegi orys qoǵamy úshin óte qajet bolǵan, zamannyń suranysy nátıjesinde týǵan shyǵarma emes, Talasbek Ásemqulov aıtqandaı samoderjavıeniń tapsyrysymen jazyldy degen kúnniń ózinde, qandaı uly shyǵarma ómirge kelgenin (múmkin, jazylý stıli búgingi «ızm»-derge jaýap bermeı-aq qoısyn) eshkim de joqqa shyǵara almaıdy. Oqyǵanymyz - osylar, Tolstoılar...

Qysas zamandarda «Bı-aǵań jaý bolsa, men de jaýmyn» degen bir aýyz sózi úshin kúlli qazaqtyń alaqanynda kelgen, qazaqtyń Ǵabesi atanǵan Ǵabıt Músirepov pen qazaq ıntellıgentsııasyna «Bilgirdiń bári - Belger emes» degizgen Gerold Belgerdiń aty qatar atalyp júr sońǵy kúnderi. Onyń sebebi «Qazaq poezııasynyń shyrqaý bıiginde turǵan altaýdyń atyn aıtaıyn, olar mynalar: Abaı, Sultanmahmut Toraı­ǵyrov, Maǵjan Jumabaev, Ilııas Jansúgirov, Qasym Amanjolov, Muqaǵalı Maqa­taev. Prozashylardan da altaýyn bóle-jara aıtaıyn: Júsipbek Aımaýytov, Muhtar Áýezov, Táken Álimqulov, Ábish Kekilbaev, Muhtar Maǵa­ýın, Tynymbaı Nurmaǵambetov», - degen pikirden týyndaıdy. Bul Ger-aǵańnyń baspasózde jarııalanǵan kúndeliginen úzindi. Osyǵan oraı biraz oqyrman Ǵabıt Músirepovty, Ábdijamil Nurpeıisovty, Saıyn Muratbekovty joqtapty. Kópshilik jastar (suhbattan tys) Beıimbetti, Sábıtti, Berdibekti qosý kerek edi dep jatty. Másele tizimde emes. Bárinen buryn, prozadaǵy altylyqqa Ǵabıt Músirepovtyń enbeı qalýy jas-kári demeı talaıdyń renishin týǵyzǵanyn jasyryp qajeti joq. «Máńgi elimiz» - áńgi elge aınalmaı ma?» taqyrybyndaǵy suhbatta oqyrman tarapynan suralmasa da, «HH ǵasyrda qazaq Oljasty týdyrmasa uıat bolar edi» degizgen Súleımenovtyń atalmaýy qısynsyzdaý sııaqty.

Ǵabıt týraly «Qudaı Ǵabeńe talantty kóp bergen. Kóp nárseni bile­tin, talantty adam. Jazýshylyq qabileti de, deńgeıi de joǵary bolatyn. Biraq óziniń múmkin­shi­ligin paıdalanbaǵan adam. Kási­bı jaǵy tómen. Barlyq jazǵandary 6-7 tomnyń tóńiregi» dep bir ketedi. Jazýshylyq qabileti, deńgeıi joǵary, biraq kásibı jaǵy tómen. Qyzyq qısyn. 6-7 tomnyń tóńireginde ǵana mura qalǵan. ıAǵnı, odan góri kóp jazý kerek edi degen sóz. «Sol alty tomnan jurt­tyń esinde 2-3 áńgimesi ǵana qalǵan shyǵar» deıdi qosymsha. Bul Ǵabıt Músirepov degen jazýshy bolmaı-aq qoıýy kerek edi degenge saıady. Álgi atalǵan eki-úsh áńgime kópshilik jıi tsıtata keltiretin Avtobıografııalyq áńgimeleri men «Etnografııalyq áńgime» sııaqty shaǵyn shyǵarmalary bolsa kerek. Ájýaly tili men óz zamanyndaǵy kertartpalyqty synaıtyn ótkir sarkazmyna súıingende Gogolmen shendestirip jiberetin de ózimiz emes pe edik. Búkil bir urpaqty tárbıelegen, búginde ádebı ólshemge aınalyp ketken, atynyń ózi qasterli Músirepov óz múmkindigin paıdalana almady (!) desek, tizimdi basqalaı (aýqymdyraq maǵynada) jasaý kerek shyǵar. Áıteýir, Ǵabıtsiz qandaı tizimniń de sáni kelmeıtindeı.

Tizim jasaý qanshalyqty durys ekenin bilmeımin, biraq, kórkem ádebıette naqty statıstıka júrmeıdi.

Atalmysh suhbattan tys aıtsaq, Gerold Belger aıtqan «óziniń múmkinshiligin paıdalanbaǵan adam» dep baǵalaý Ǵabıtke qatysty eń kóp aıtylady bul kúni. Jazýshy kózi tirisinde ózi de ókinipti desetin. Ýaqytynyń kóbi daý-janjaldar men uzaqty kúnge sozylatyn mándi, mánsiz jınalystarǵa ketkenine taýsylǵan kórinedi. Onyń bir dálelin «Kúndelikterinen» baıqaımyz. «Partııadan shyǵaryp, ornynan alyp, qoǵamdyq jumystan ajyratyp» tastaǵan kezinde «arman etip júrgen eńbekterin», «qol tımegendikten aıaqtalmaı qala berip kelgen» shyǵarmalaryn jazyp, utysqa shyqqanyn, paıdaǵa asyrǵanyn jazady.

Biz osy bir býynnyń ómir súrgen zamannyń talabyn umyt qaldyra beretin sııaqtymyz. Saıası tsenzýrany, ańdý men baqylaýdy aıtpaǵanda, qazaq ádebıeti úshin Ǵabıt Músirepov tustastaryna artylǵan júk óte aýyr bolatyn. Qaı-qaısysyn almańyz, barlyq janrda, barlyq baǵytta jumys isteýge týra kelgen. Óıtkeni, olar az edi. Tizim túzgende osyny da eskergen jón shyǵar.

Al endi kásibı jazýshylyǵyna keleıik. Ábish Kekilbaevqa súıensek: «Sýretker Músirepov tvorchestvosynyń estetıkalyq bolmysyna kóz salsańyz, balań ádebıetterdiń qaı-qaısysynda da ushyrasatyn jer baýyrlaǵan natýralızmge, «turmys kórinisin táptishteıtin» qarabaıyrlyqqa boı aldyrmaǵan. Áıteýir, barǵa kelisken, joqtan kúder úzgen jaby kóńil men jadaý boıaý kezikpeıdi».

Ǵabıt Músirepovtyń shyǵarmalaryna aıtylar búgingi synnyń kóbi-aq «naýqandyq taqyryp» degen jeleýdiń aınalasynan uzamaıtyn. «Ulpan» dese - Kenesaryny dattaǵanyn, «Qazaq soldaty» dese - soǵystyq uranǵa qurǵandyǵyn («Oıanǵan ólke» eki bastan partııalyq ıdeologııanyń jemisi!), t.s.s. alǵa tartatyn edi. Kásibı jazýshylyǵynyń tómendigi jaıynda eshkim tis jarmaǵan sııaqty edi...

Ǵabıt Músirepovtyń azamattyǵy, qalamgerligi, bilim-biligi jaıly trıptıh jazǵan Saǵat Áshimbaev jazýshynyń baǵasyn kózi tirisinde-aq jan-jaqty berip ketken bolatyn. Keıingi jastar soǵan toqtaǵan edi... Saǵat Áshimbaev jaqsy kórgendeı súıetin.

«Qazaq ádebıetinde Áýezovten keıingi bıikti ıemdengen Ǵabıt Músirepov» deıdi Shyńǵys Aıtmatov. Bul Aıtmatov aıtpasa da dúıim kópshiliktiń sanasyna ornyqqan kesim. Avtobıografııalyq áńgimelerindegi Áýezov beınesin jasaǵandyǵynan da shyǵar, kóp jyldar boıy aǵa-ini, dos-baýyr bolyp qatar júrgen qos talantty qatar ataǵysy kelip turady bizdiń el. Bizge de, Músirepov bolmasa Áýezovtyń ózi olqy soǵyp qalatyndaı kórine beredi.

Áýezovty aqtyq saparǵa shyǵaryp salǵanda Ǵabıttiń keshý sózi týraly kóp aıtylady el aýzynda. Bul týraly da Ábish Kekilbaevqa taǵy júginemiz: «Ǵabıttiń sózi áli qulaǵymyzda. «At tuıaǵyn taı basar degen ónerge júrmeıdi», - dedi tarlan talant. «Ómir kúnde mereke emes, renjitken jerimiz bolsa, keshir», - dedi degdar zamandas. Iá, Áýezov pen ádebı qaýymnyń arasy alpys jasynda qazaq jazýshylary jappaı qol qoıyp tartý etken tal jibek oramaldaı emes edi. Biraq, sol kúni de, sodan keıin de Muhtar Áýezovtiń arýaǵynyń aldynda Músirepovten basqa eshkim álgindeı sóz aıtqan emes. Ǵabıt basqalardan aıyby kóp bolǵandyqtan emes, aqyly kóbirek bolǵandyqtan keshirim suraǵan shyǵar. Áıtpese, aldynda birneshe jyl buryn ámbe ádebı qaýym Áýezovten baz keship jatqanda, qulaqqa tushymdy, kóńilge qonymdy jyly sóz aıtqan jalǵyz sol edi».

Qadyrdyń «Iirimi» osyny ary qaraı jalǵaıdy. Shamamen onda Ǵabeń Muhańdy «qyzǵanshaq edi» dep qalady birde (sirá, Áýezovtyń qazasynan kóp ótpeı). Qadyr: «Endeshe qaraly jıynda nege álgindeı sóıledińiz?» - deıdi ǵoı. Ǵabıt: «Mende basqa qandaı amal bar edi, ómirinde ózi de jyly sózge jarymaı ketken Muhańdy aqtyq saparǵa shyǵaryp salyp turyp, basqa ne aıtýym kerek edi?» - degen kepte jaýap beredi. Tursyn Jurtbaı da Ǵabıttiń ádebıettegi basqa talas-tartystardy aıtpaǵanda, M. Áýezov pen S. Muqanovtyń arasyndaǵy «yrǵasý men ymdasýda» úlken ról atqarǵanyn, kerek kezinde «otty kósep» te jibergenin aıtady. Gerold Belgerdiń «Ǵ.Músirepov úlken ádebıetshiniń rólin oınaǵan ártis sııaqty kórinedi» deıtini osyǵan saıady. Áıtpese, ádebıette júrgen kóp ártistiń (haltýrşıktiń) biri degenge qımasa kerek.

Al, Gerold Belgerdiń Ábdijamil Nurpeıisov týraly pikiriniń túbin joǵarydaǵy «ketisý» máselesinen izdep júr kópshilik. Solaı da shyǵar. «Nurpeıisovtiń janynda jú­rip, kóp nárseni bildim. Maǵan istegen jaqsylyǵy óte kóp. Biraq men Nurpeıisovtiń «Qan men terin» aýdarǵannan keıin ketýim kerek edi. Alshaqtaýym kerek edi. Onyń «Sońǵy paryzyn» aýdarýdyń túkke qajeti joq edi. Onyń maqalalaryn aýdarý, hattaryn aýdarý, redaktsııalaý, hatshy bolý... onyń esh qajeti joq edi. Kóp ýaqytymdy soǵan beker jiberip aldym. Meniń kemshiligim sol. Al «Qan men terdi» aýdar­ǵanymdy osy kezge deıin maqtan etemin. Ol meniń kádimgideı ádebı mektebim boldy. Men ádebı ýnıversıtetke sol «Qan men terdi» aýdarýmen keldim», - dep óziniń «qateligine» toqtalyp baryp, alǵys aıtady. Oǵan qosymsha «tildi qoldan jasaıdy» degenine qarap, «Qan men terdi» bir paraqtap shyqtyq. Bir-birimen qabyspaı turǵan sóz, sóılemderdi izdep ketkenimizdi jasyrmaımyz. Desek te, úılespeı, kózge shyqqan súıeldeı men mundalap turǵan tirkester joq sııaqty kórindi. Sýdyr Ahmet óz tilinde bósip júr, qyrsyq Súıeý sol baıaǵydaı qyrystanyp sóıleıdi, Qaraqatyn da beıpil aýzymen zarlap qoıa bergende saı-súıegińdi syrqyratady. Basqa obrazdaryn bylaı qoıǵanda osy bir erekshe tıpterdi ádebıetke ákelgen Ábdijámil Nurpeıisovty jaı ǵana sýretker (?) dep toqtaı salý ádiletti bola qoıar ma eken...

Ótkenge tyń kózqaras bildirý - tolyqtaı joqqa shyǵarý emes shyǵar dep oılaımyz.

Kózqarastardyń ártúrliligi - tabıǵı nárse. Tolstoı bir shyǵarmasyn bálenbaı márte kóshirip jazypty. Sodan úlgi alý kerek deıdi bireý. Ekinshi bireý ózimizdiń Oralhan Bókeı shyǵarmasyn alǵashqy demmen jazyp bitken soń, alyp-qosyp, jamap-jasqaýdy artyq sanaǵan, sol durys dep jatady. Ábdijámil Nurpeıisov shyǵarmalaryn ómir boıy jóndeýmen, tolyqtyrýmen kele jatyr. Muhtar Maǵaýın tasqa basylyp, elge bir jetken shyǵarmaǵa qaıta oralyp soǵa bergennen jańa bir dúnıe jazǵandy artyq kóredi. Munyń bári - ár qalamgerdiń tabıǵatyna baılanysty nárse dep qoıa salýǵa bolmaıdy. Bul - kózqaras. Jazýshyǵa, jazýǵa degen kózqaras. Al, ondaı kózqarastardyń qaısysyn qabyldaıdy ol - keıingi býynnyń óz tańdaýy. Búgin, shartty túrde alsaq, Ǵabıttiń aldyn, kózin kórgen zamandastary ony tizimnen alyp tastap jatsa, onyń pendeshiligin kózimen kórmegen keleshek urpaq tek shyǵarmashylyǵyna qarap baǵa berer. Sol kezde ádiletti úkim aıtylar.

Al, ázirge bári jón. Bári tabıǵı nárse.

Bolashaq bilmekke asyqtyrady:

Tolstoı qandaı jazýshy eken...

Almas Núsip