Mundaı keń jerdi alyp jatqan ulttyń joıylyp ketýi múmkin emes – arheolog

ASTANA. KAZINFORM – «Respýblıka tulǵasy» aıdarynyń kezekti keıipkeri – belgili arheolog Zaınolla Samashev. Ol – myńdaǵan jyl boıy muz qursaýynda jatqan saqtar murasyn taýyp, qazaqtyń baı tarıhyn jańǵyrtqan ǵalym. Búginde Berel qorymynan tabylǵan jádigerler qazaqtyń ǵana emes, kúlli álemniń qundylyǵyna aınalǵan. Osy aptada Zaınolla Samashev Prezıdent qolynan Ahmet Baıtursynuly atyndaǵy gýmanıtarlyq ǵylymdar salasyndaǵy 2025 jylǵy memlekettik syılyqty aldy. Bul marapat bıyl tuńǵysh ret berilip otyr. Respýblıka kúninde memlekettik syılyq ıesi Jibek Joly telearnasyna suhbat berdi. 

Sheteldik ǵalymdar Berelden basqa halyqtyń mádenıetin tabýǵa tyrysty

Zaınolla Samashev tapqan Berel qorymyn «Patshalar alqaby» dep ataıdy. Mundaǵy múıizdi attar, altyn áshekeıdegi mıftik janýarlar, balqaraǵaıdan oıyp jasalǵan sarkofag qazaq jerinde osydan eki myń jyl buryn damyǵan órkenıet bolǵanyn aıǵaqtap, naǵyz mádenı tólqujatqa aınaldy. Tipti 1998 jyly tabylǵan bul qorym 20 ǵasyrdyń arheologııalyq sensatsııasy atanǵan. Altaıdyń muzy men tońy bolmasa, bul aǵash buıymdar bizge jetpes edi, deıdi ǵalymnyń ózi.

– Jalpy Berelde tabylǵan qundylyqtardyń keremettigi – sol kezde ómir súrgen adamdardyń estetıkalyq talǵamy, kórkemóneriniń damý deńgeıi, aınaladaǵy kórshi halyqtarmen aralasýy degen sııaqty problemalardy zertteýde birden-bir derekkóz bolyp esepteledi. Qazba jumysyn 1998 jyly bastaǵan kezde bizben birge Reseıdiń, Frantsııanyń, Italııanyń ǵalymdary bul qundylyqtardyń ishinen kórshi qytaıdyń elementterin, kórshi Grekııa-Baktrııa, ahemenıdtik persııa, solardyń elementin tabýǵa tyrysyp, solardyń áserinen paıdap bolǵan dúnıe dep aıtýǵa tyrysty. Biz kórshi halyqtarmen mádenı almasý, ekonomıkalyq almasý, saıası-áskerı almasý máselelerin joqqa shyǵarmaımyz, biraq osy qundylyqtyń bárin basqa jaqtan kelgen adamdar jasaǵan degen kontseptsııanyń durys emestigin aıtqanbyz, aıtyp ta kelemiz. Osy jerde ómir súrgen halyqtardyń tól mádenıeti, ózderiniń dúnıe tanymyna baılanysty jasalǵan obrazdary, - deıdi zertteýshi. 

Ǵalym Qazaqstannyń egemendigi tarıhı-tabıǵı qubylys bolǵanyn atap ótti. 

– Táýelsizdik alǵan kezimizdi tarıhı-tabıǵı qubylys retinde qabyldadyq. Túbinde osylaı bolýǵa tıis bolatyn. Óıtkeni, qazaq etnosy degen uly dalanyń tórinde ornalasqan, ártúrli qıyndyqtardy jeńe bilgen, mádenı qundylyqtaryn saqtaı bilgen halyq bolǵandyqtan túbinde erkindigin alyp, álemdegi ornyn anyqtap, úlken etnostardyń biri dep esepteıtinbiz. Solaı boldy da. Mundaı keremet jerdi alyp jatqan etnos joıylyp ketýi múmkin emes, - deıdi Z.Samashev.

Qazaqstanda neshe «Altyn adam» bar?

Ásirese Zaınolla Samashevtyń esimi qazaq arheologııasynyń jańa dáýirimen tyǵyz baılanysty. Táýelsizdik alǵan jyldary arheologııa ǵylymy men qazba jumystryna erekshe kóńil bólinip, qazba jumystary jandandy. Osylaısha elimizdiń batysynda da, shyǵysy men ortalyǵynda da altyn kıimmen jerlengen adamdar tabyla bastady.

– Jalpy «Altyn adam» uǵymyna kelsek, tonalmaǵan eki-aq altyn kıimdi adam bar –1969 jyly Esikten tabylǵan jáne Eleke sazynan tabylǵan Erte saq dáýirinde ómir súrgen adam. Olardyń arasynda 4 ǵasyrlyq aıyrmashylyq bar. Qalǵandary – Shilikti, Taldy, Araltóbeden tabyldy, ondaǵy adamdardyń kıimderi shashylǵan, tonalǵan. Jańǵyrtý kezinde de basqa úlgilermen salystyra otyryp, shamamen qurastyrylǵan, kóp elementteri shyndyqqa sáıkes kelmeýi múmkin. Al toń basqan obalarda organıkalyq materıaldar jaqsy saqtalyp, asa qundy jádigerler bizge jetti, - deıdi arheolog.

Onyń aıtýynsha, mundaı jerleý rásimi Ortalyq, kindik Azııadaǵy saqtar dáýirindegi keń taraǵan qubylys jáne negizgi oshaǵy – qazirgi qazaq dalasy dep ataýǵa bolady.

– Muny saqtardyń altyn dáýiri dep ataýǵa bolady. Bizdiń zamanymyzǵa deıingi 8 ǵasyrdan bastap, b.z.d. 4-3 ǵasyrlar aralyǵynda erekshe mádenıet qalyptasyp, erekshe qubylys, serpilis bolǵan. Onyń negizgi oshaǵy – qazirgi qazaq dalasy, sosyn Saıan-Altaı júıesi deýge bolady. Týva, Hakasııa, Ońtústik Sibir jaqta da altyn kıimdi adamdardyń qańqalary tabylyp jatyr. Munyń ózi sol ǵasyrlardaǵy erekshe serpilis, mádenı qubylys bolǵanyn kórsetedi.

Ásirese zergerlik buıym jasaý tehnologııasy, juqa altynnan qańyltyr jasaý, sirkeleý tásilderi erekshe boldy. Qanjardyń qynabyn, qural jabdyqtardy, kıimdi ań stılinde buıymdarmen sándegen. Báriniń artynda úlken tehnologııalyq, ekonomıkalyq, sharýashylyq, mádenı jetistikter tur. Óıtkeni metaldardy ıgerý úshin aldymen olardy tabý kerek, qorytý kerek, osyndaı qundylyqtar jasaý kerek. Osyndaı ónerdi saqtap qalý úshin sheberler mektebiniń qalyptasqany anyq. Osylardyń bári qazaq dalasynyń túkpir túkpirinen tabylyp otyr, - dedi Z. Samashev.

Qazaq tarıhynda áli de zertteıtin taqyryp kóp

Zaınolla Samashevtyń arheologııada júrgenine 60 jyl boldy. Ol Ortalyq Azııadaǵy petroglıfterdi alǵash zerttep, ǵylymı aınalymǵa engizgen. Sondaı-aq keıipkerimiz Atyraýdaǵy Saraıshyq qalashyǵynda, Almaty túbindegi Boraldaı qorǵandarynda qazba júrgizip, arheologııalyq parkter qurýǵa septigin tıgizgen. Seksen jasqa taıaǵan ǵalym áli de ekspedıtsııalarǵa qatysyp, ǵylymı eńbekter men mongorafııalar jazyp júr.

– Jaqynda «Kóne zamandaǵy beıneleý óneriniń nusqalary» degen kitapty jazyp bitirdim, osy jyldyń aıaǵyna deıin shyǵady. Qarý-jaraq damýynyń artynda da úlken problemalar bar, tas dáýirinen bastap, túrki dáýirine deıingi áskerı is pen qarý-jaraqtyń damýyn zertteý kerek. Ata-babamyz jasaǵan qundylyqtardy, solardyń birden-bir muragerimiz degen ıdeıany jetkizý kerek. Qazaq halqy aspannan saltyrap túsken joq, myńdaǵan jyldar boıy tarıhı, etno-mádenı qubylystardyń arqasynda Eýrazııa keńistigindegi úlken uly halyqtardyń biri bolyp otyrmyz, - dedi ol. 

Z. Samashev qoǵamnyń arheologııalyq zertteýlerge degen suranysy jyl saıyn ósip jatqanyn atap ótti. Óıtkeni Táýelsizdik alǵaly tarıhymyzdyń beımálim tustaryn qalpyna keltirýge baılanysty tolyqqandy zerttelmegen materıaldardy alý úshin arheologııalyq qazba jumystaryn júrgizý kerek. 

– Áli de bizdiń kóne jáne orta ǵasyrlyq tarıhymyzda zerttelmeı jatqan, zertteýge tıisti jaqtary óte kóp: sharýashylyq júıesi, ekonomıkasy, dúnıetanymy, qalalar bar, qonystar bar, kóne ekonomıkany zertteý alǵa qoıylyp otyr. Óıtkeni tehnologııalyq damý bolmasa, qoǵamda alǵa jyljý bolmaıdy. Ásirese saqtardyń tarıhı-ekonomıkalyq júıesindegi ózgerister, olardyń qonystary men qalalary degen máseleler buryn zerttelmegen. Sondyqtan da saqtardyń mádenıetine birjaqty kózqaras qalyptasqan. Olardy ek qana kóshpendi halyq dep oılaıdy. Shyn máninde olar otyryqshy da boldy, qalalar saldy, ozyq tehnologııasy boldy. Osylardyń bárin kórsete alý kerek, - deıdi ǵalym.

Zertteý kólemin ulǵaıtý bir másele, ekinshiden tabylǵan dúnıelerdi jańa paradıgmamen, metodologııalyq kózqaraspen zertteý kerek 

Sonymen birge, tabylǵan zattardy qalpyna keltirý, júıeleý, bir ortalyqqa biriktirý de mańyzdy. 

– Árbir kezeńde arheologııa ǵylymynyń aldynda erekshe bir mindetter qoıylady. Ǵylymǵa kelip jatqan jas urpaqtyń aldynda múldem basqa mindetter men maqsattar, problemalar tur. Pánaralyq zertteýler, halyqaralyq ıntegratsııalar buryn az boldy da, qazir kóbeıip kele jatyr. Biz jumys istegen jyldary Qytaı, Koreıa, Japonııa, Amerıka ǵalymdarymen birge jumys isteý, solardyń zerthanasyn paıdalaný múmkindigi az boldy. Sondyqtan árbir zertteýshi mamandardyń óz ómir súrgen kezeńde maqsat-mindetteri bolady, soǵan baılanysty júzege asyrylýy kerek. Qazir polıgenetıkalyq zertteýler shyqty, DNQ-lardy bólip alyp, sol kezdegi adamdardyń tabıǵı ortasy, taǵamdary, aýrýlary, shópteri, basqa da erekshelikterin qaraýǵa bolady. Olar qosymsha múmkindikter týǵyzady, - dedi Zaınolla Samashev.

Buǵan deıin Qazaqstan egemendikke qalaı qadam basqany jóninde sholý jarııalanǵan edi.