Munaı naryǵy: Geosaıasat, strategııa jáne jańa syn-qaterler
ASTANA. KAZINFORM – Munaıdyń jahandyq naryqtaǵy úlesi azaıyp kele jatsa da «qara altynnyń» strategııalyq mańyzy kemigen joq. Balama energııa kózderi órkendegenimen, memleketter arasyndaǵy geosaıası mámileler men ekonomıkalyq áriptestikterde munaı áli de sheshýshi ról atqarady. «Jahan jaıy» baǵdarlamasynda sarapshylar osy úrdisterdi sarapqa salyp, energııa naryǵyndaǵy ózgeristerge baǵa berdi.
Taıaý Shyǵystan Rokfellerge deıin
Tarıhqa kóz júgirtsek, munaıdyń adamzat órkenıetindegi róli tek sońǵy ǵasyrlarmen shektelmeıdi. Onyń tarıhy bizdiń dáýirimizge deıingi 3 myń jyl burynǵy Taıaý Shyǵys óńirinen bastalady. Ejelgi adamdar munaıdy qurylys, sý ótpeıtin jabyndar jasaý jáne emdik maqsatta paıdalanǵan. Al 1264 jyly áıgili saıahatshy Marko Polo qazirgi Ázerbaıjan aýmaǵynda jer qazyp, munaı alyp jatqan halyqty kórgenin jazady. Osy tarıhı jazbalar Bakýdi álemdegi alǵashqy munaı ındýstrııasynyń otany retinde tanýǵa negiz boldy.
XIX ǵasyrda munaı óndirisinde jańa dáýir bastaldy. 1849 jyly kanadalyq ǵalym Abraham Gesner munaıdan kerosın óndirip shyǵardy. Bul jańalyq munaıǵa degen suranysty kúrt arttyrdy, sebebi ol kezde jaryq kózine degen qajettilik joǵary bolatyn. Osydan soń 1859 jyly AQSh-tyń Pensılvanııa shtatynda alǵashqy óndiristik munaı uńǵymasy iske qosylyp, ónerkásiptik ıgerý bastaldy.
Standard Oil: Munaıdyń alǵashqy alpaýyty
XIX ǵasyrdyń sońyna qaraı munaı ónerkásibinde alǵashqy monopolııalar paıda bola bastady. Olardyń ishindegi eń irisi – Djon D. Rokfeller negizin qalaǵan Standard Oil kompanııasy. Bastapqyda AQSh munaı óndirisiniń 10 paıyzyna ıelik etken bul kompanııa nebári 5 jyldyń ishinde álemdik naryqtyń 90 paıyzyn baqylaýyna aldy.
Standard Oil-diń tabysynyń syry – tolyq óndiristik tizbekti óz qolyna shoǵyrlandyrýynda edi. Olar ken ornyn ózi qazyp, ózi óndirip, ózi óńdep, ári qaraı ózi tasymaldap, satýmen de aınalysty. Osyndaı keshendi jáne tıimdi bıznes-model Rokfellerdi álemdegi eń baı adamǵa aınaldyrdy.
Alaıda, bul modeldiń tabysy AQSh úkimetiniń monopolııaǵa qarsy saıasatyn týyndatty. Nátıjesinde Standard Oil 1911 jyly 7 bólek korporatsııaǵa bólindi. Qyzyǵy, búginde sol korporatsııalardyń negizinde qurylǵan 34 iri kompanııa álemdik jáne qazaqstandyq munaı-gaz naryǵynda jumysyn jalǵastyrýda.
Qazaqstan álemdik munaı naryǵynda 12-orynda
1899 jyly Atyraý oblysyndaǵy Qarashúńgil ken ornynda alǵashqy munaı uńǵymasy ıgerile bastady. Buǵan deıin 1892 jyly Eskinde geologııalyq barlaý jumystary júrgizilip, 1893 jyly Dossor, Qaraton, Maqat ken oryndarynda burǵylaý bastalǵan edi.
1913 jyly qazaq jerindegi munaıǵa alǵashqy sheteldik ınvestıtsııa tartyldy. Olardy áıgili aǵaıyndy Nobelder – Lıýdvıg, Alfred jáne Robert saldy. Atyraýdaǵy Imanqara men Jylyoıys ken oryndarynyń ashylýyna osy áýlet tikeleı sebepker boldy.
Qazirgi tańda Qazaqstan – álemdegi iri munaı óndirýshi elderdiń biri. El aýmaǵynda úsh iri munaı kenishi bar. Munaı qory boıynsha Qazaqstan álemde 12-orynda, al óndirý kólemi jaǵynan 17-orynda tur. Derek boıynsha elimiz jyl saıyn 80-90 mıllıon tonnaǵa deıin munaı óndirýge qaýqarly.
«Qor týraly derek 2007 jyldan beri jańarmady»
Biraq munaıdy satý máselesi kúrdelenip barady. Geosaıası turaqsyzdyq, tranzıt joldaryndaǵy qaýipter, básekelestik pen OPEC+ uıymynyń óndiris shekteýleri Qazaqstandy munaı tasymaldaýdyń jańa baǵyttaryn izdeýge májbúrlep otyr. Negizgi tranzıt joldarynyń bir bóligi Reseı men Ýkraına arasyndaǵy shıelenis aımaǵy arqyly ótedi, al logıstıkalyq ınfraqurylymdaǵy ótkelder protsesti odan ári kúrdelendiredi.
Boljam boıynsha, Qazaqstandaǵy munaı qory 4 mıllıard tonnadan asady, ıaǵnı ol shamamen 30 mıllıard barrelge teń. Eldegi negizgi munaı-gaz ken oryndary – Teńiz, Qarashyǵanaq jáne Qashaǵan. Bul úsh iri ken ornynda jalpy munaıdyń 70 paıyzdan astamy óndiriledi. 2024 jyly Qazaqstanda 90 mıllıon tonna munaı óndirildi. Qazir el aýmaǵynda 172 ken orny tirkelgen, onyń ishinde 80-ge jýyǵy áli tolyq ıgerilmegen.
Jalpy qordyń 90 paıyzdan astamy Teńiz, Qashaǵan, Qarashyǵanaq, Ózen, Jetibaı, Jańajol, Qalamqas, Keńqııaq, Qarajanbas, Qumkól, Soltústik Bozashy, Kenbaı, Korolevskoe, Álibekmola, Ortalyq jáne Shyǵys Prorva sııaqty 15 iri ken ornyna tıesili.
Alaıda sarapshylar elimizdegi munaı qory týraly derekterdiń naqtylyǵyna kúmán keltiredi.
– Qazaqstandaǵy munaı qory týraly kórsetkish 2007 jyldan beri ózgerissiz, ıaǵnı 30 mıllıard barrel kóleminde saqtalyp keledi. Bul – 18 jyl boıy jańartylmaǵan derek, sondyqtan suraq týyndaıdy. Tipti táýelsiz sheteldik uıymdardyń keıbiri Qazaqstandaǵy munaı qorynyń kólemi 30 mıllıardtan góri 20 mıllıard barrel shamasynda ekenin aıtady. Eger elimiz jylyna 600-700 mıllıon barrel munaı óndiretin bolsa, osy kórsetkishter negizinde naqty qansha munaı qalǵanyn esepteý qajet, – deıdi sarapshy Abzal Narymbetov.
Elimizge jańa ken oryndary qajet
Qazaqstan munaıynyń 70 paıyzdan astamy eksporttalady. Negizgi baǵyt – Kaspıı qubyr konsortsıýmy arqyly Reseıdiń Novorossıısk portyndaǵy Qara teńizge jóneltiledi, munaı eksportynyń 80 paıyzy osy jolmen júzege asady. Sonymen qatar Atyraý-Samara, Baký-Tbılısı-Jeıhan jáne Orta dáliz baǵyttary paıdalanylady. Qazir Qazaqstan-Qytaı munaı qubyry arqyly da eksport kólemi artyp keledi.
Munaıdyń negizgi tutynýshylary – Germanııa, Italııa, Frantsııa, Nıderlandy, Ispanııa, Reseı, Túrkııa, Qytaı jáne Sıngapýr.
KazEnergy qaýymdastyǵynyń tóraǵasy Bolat Aqsholaqovtyń aıtýynsha, bul rette jańa ken oryndaryn ashý qajettiligi týyndap otyr.
– Qosymsha munaı kózderin ashý úshin geologııalyq barlaý jumystaryn qarqyndy júrgizý qajet, alaıda munaıdyń bar-joǵyna aldyn ala eshkim kepildik bere almaıdy. Sondyqtan bul salada ınvestıtsııalyq klımatty jaqsartý mańyzdy, – deıdi sarapshy.
Buǵan deıin Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev «Qalamqas-teńiz» jáne «Hazar» sııaqty iri teńiz ken oryndaryn ıgerý bastalǵanyn aıtqan edi. Oǵan alty mıllıard dollardan astam ınvestıtsııa salynyp otyr, al teńiz platformalarynyń qurylysyn otandyq keme qurastyrýshy kásiporyndar júrgizýde. Bul jobalar elimizdiń energetıkalyq áleýetin nyǵaıtyp, ekonomıkamyzdyń damýyna úles qospaq.
Kelisim qalaı jasaldy?
1990-jyldardaǵy ekonomıkalyq qıyn kezeńde Qazaqstanǵa sheteldik ınvestorlardy tartý maqsatynda munaı ónimderin eksportqa shyǵarý jónindegi uzaqmerzimdi ónimdi bólisý týraly kelisimder qabyldandy. Bul kezde el ekonomıkasyn qalpyna keltirý jáne áleýmettik jaǵdaıdy jaqsartý úshin qarjy qajet boldy. Osy saıasat aıasynda Sovet úkimetinen qalǵan úsh munaı óńdeý zaýyty jańartylǵanmen, jańa zaýyttar salynbady. Sondyqtan el ekonomıkasy áli kúnge deıin shıkizatqa táýeldi.
Osyǵan baılanysty Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev úkimetke sheteldik ınvestorlarǵa qazba baılyqtarǵa ınvestıtsııa quıý sharttaryn otandyq múdde turǵysynan qatańdatýdy tapsyrdy. Ónimdi bólisý týraly kelisimge sáıkes, memleket jer qoınaýy men paıdaly qazbalardyń ıesi bolyp qala beredi, al sheteldik kompanııalar qarjysy men tehnologııasyn paıdalanyp, barlaý men óndirýge ınvestıtsııa salady. Investorlar salǵan qarjysyn aldymen óndirip alady, al keıingi taza paıda kelisimshart boıynsha memleketpen bólinedi. Ádette paıdanyń basym bóligi ınvestorlarǵa tıesili, sebebi olar úlken táýekelge barady.
Qarashyǵynaq pen Qashaǵannan shyqqan daý
«Energy monitor» qoǵamdyq qorynyń atqarýshy dırektory, munaı-gaz salasynyń sarapshysy Nurlan Jumaǵulovtyń aıtýynsha, qazirgi tańda osy jer qoınaýyn ıgerýshi ınvestorlar men Qazaqstan arasynda kelispeýshilikter bar.
– Mysaly, Qashaǵan jobasy boıynsha Qazaqstan ekologııalyq aıyppul saldy, sebebi joba 4,5 mlrd dollarlyq kúkirtti saqtaǵan. Qazir halyqaralyq arbıtrajdyq sot protsesteri júrip jatyr.
Qarashyǵanaq jobasyndaǵy gazdy óńdeý zaýyty máselesi eki jyldan beri sheshilmeı keledi. Bul eki iri joba Qazaqstan úshin mańyzdy, – deıdi Nurlan Jumaǵulov.
Jumaǵulov atap ótkendeı, 1990-jyldardaǵy ónimdi bólisý kelisimsharttaryndaǵy talaptar elimizdiń múddesine keıde qaıshy keledi. Mysaly, Teńiz jobasy ónimdi bólisý emes, turaqty kelisimshartpen jumys isteıdi jáne osy sharttar 30 jyldan astam ýaqyt boıy ózgerissiz qalyp otyr. Qashaǵan, Qarashyǵanaq jáne Teńiz jobalary jergilikti naryqqa munaı shyǵarmaıdy, tek eksportqa baǵyttalǵan. Al olardyń salyqtyq jeńildikteri zaman talabyna saı emes.
– Teńiz jobasynda bastapqyda 50%-50% úles bolsa, qazir Qazaqstanda tek 20% úles bar. Aldaǵy ýaqytta osy iri jobalardyń kelisimsharttaryn uzartqan kezde Qazaqstan óziniń úlesin kóbeıtýdi josparlap otyr. Sonymen qatar jergilikti munaı óńdeý zaýyttaryna shıkizatty jetkizý talap etiledi.
Munaı óńdeý zaýyttarynyń azdyǵy jáne munaı hımııasynyń damymaýynyń negizgi sebebi – ishki naryqta benzın men dızel otynynyń baǵasynyń tómen bolýy. Eksporttaǵy munaı baǵasy ishki naryqtaǵy baǵadan shamamen eki ese joǵary, sondyqtan ınvestorlar munaıdy eksportqa shyǵarǵandy unatady. Bul jaǵdaı ishki naryqqa otandyq munaı ónimderiniń jetkiliksiz bolýyna ákeledi, – deıdi ol.
Baıqaǵanymyzdaı, munaıdy ishki naryqqa jetkizý máselesi ózekti. Atyraýdan Almatyǵa dızel otynyn tsısternalarmen tasymaldaý tonnasyna 100 dollar turady, al Qara teńizge qubyrmen tasymaldaý – 38 dollardan. Munaı-gaz ónimderin Eýropaǵa eksporttaý shyǵyny joǵary, óıtkeni qubyr jelisin salý óte qymbat jáne qıyn. Sondyqtan munaı ónimderin tsısternalarmen tasymaldaý qymbatqa túsetin kórinedi.
«Qazaqstanda 50 jylǵa jetetin munaı bar»
Qazaqstanda munaı tasymalyn ártaraptandyrý boıynsha naqty balama joq. Qosymsha baǵyttar retinde Qytaı-Qazaqstan, Baký-Tbılısı-Jeıhan jáne Atyraý-Samara baǵyttary bar. Qashaǵan jobasy kólemin ulǵaıtatyn bolsa, Kaspıı qubyr konsortsıýmynyń ótkizý qabileti jetkiliksiz bolmaq, sondyqtan jańa qubyr salý qajettiligi bar.
– Qazirgi tańda Atyraýdan Aqtaýǵa deıin qubyr salý josparlanyp otyr. Bul qubyr arqyly jylyna 10-20 mln tonnaǵa deıin tasymaldaý júrgiziledi. «Janar-jaǵarmaı naryǵyn erkin naryqqa jiberý kerek» degen pikirler de bar. Eger munaı óndirýshiler otandyq munaı óńdeý zaýyttaryna naryqtyq baǵamen shıkizat berse, ishki naryq arzan janar-jaǵarmaımen qamtamasyz etiletin edi.
Qazirúkimettiń retteýiniń arqasynda benzın baǵasy tómen. Eger erkin naryqqa jiberilse, baǵa keminde eki ese ósedi, mysaly 210 teńge bolatyn benzın 410 teńgege deıin kóterilýi múmkin. Bul baǵa álemdik deńgeıden sál tómen bolady, – deıdi sarapshy.
Nurlan Jumaǵulovtyń aıtýynsha, munaı eshqashan taýsylmaıdy. Qazirgi tehnologııalar boıynsha Qazaqstanda 4 mıllıard tonna munaı bar jáne jyl saıyn 90 mıllıon tonna óndiriledi. Osy qarqynmen eseptegende munaı 45-50 jylǵa jetedi degen boljam bar.
Óndiris jyl saıyn 6 paıyzǵa quldyraıdy
Búgingi munaı naryǵyndaǵy baǵa men óndiris kólemin retteýde halyqaralyq uıymdardyń róli erekshe. Solardyń ishinde eń irisi – OPEK.
2016 jyly Reseı, Qazaqstan jáne Meksıka qatarǵa qosylyp, OPEK+ alıansy quryldy. Qazir uıym munaı baǵasyn turaqtandyrý úshin óndiristi naryq suranysyna qaraı rettep otyr.
OPEK bas hatshysy Haıtam Ál Gaıs elimizge sapary barysynda naryqtaǵy usynys pen suranys tepe-teńdigin saqtaý mańyzyn atap ótti.
– 2050 jylǵa qaraı munaıǵa suranys táýligine 123 mıllıon barrelge jetedi jáne munaı óndirisi jyl saıyn 5-6% quldyraıdy. OPEK munaı óndirýshilermen qatar, Úndistan, Qytaı, Eýropalyq Odaq sııaqty tutynýshylarmen de dıalog júrgizýdi jalǵastyrady, – dedi Haıtam Ál Gaıs.
Al OPEK-ke qarsy qurylǵan Halyqaralyq Energetıka Agenttiginiń (IEA) boljamyna sáıkes, munaıǵa jahandyq suranys 2030 jyly eń joǵary shegine jetedi. Sebebi Afrıka men Azııadaǵy damýshy elderde tutyný qarqyny artady. Al 2050 jyldan bastap balama energııa kózderine – jel, kún jáne atom stantsııalaryna ınvestıtsııalar kóbeıip, munaıdyń qoldanylýy birtindep azaıady.
Qazaqstan jańartylatyn energııa salasynda alda
Al S&P Global kompanııasynyń vıtse-prezıdenti Mettıý Seıgers energetıkalyq tranzıttiń júrip jatqanyn jáne álemdik energııa tutynýynyń jartysynan kóbin munaı men gaz quraıtynyn aıtady.
– Qazaqstan jańartylatyn energııa salasynda Ortalyq Azııada alda keledi. Basqa elderde de energetıkalyq tranzıt júrip jatyr, mysaly Qyrǵyzstan men Tájikstanda gıdroenergetıka, Ózbekstanda gaz óndirisiniń azaıýy baıqalady, – deıdi sarapshy.
Mettıý Seıgers naryqtaǵy qubylmalylyq qalypty jaǵdaı ekenin jáne ony jumsartýdyń bir joly – táýekelderdi taratý arqyly iri uıymdarǵa qosylý ekenin alǵa tartady.
«OPEK+ uıymymen alshaqtyq bar»
Sondaı-aq, Mettıý Seıgers OPEK+ sııaqty uıymdardyń naryqtaǵy turaqsyzdyqty birge eńserýge kómektesetinin, biraq tolyq qaýipsizdik joq ekenin jetkizdi.
– Álemdik turaqsyzdyqtyń kóptegen sebepteri aldyn ala boljaýǵa kelmeıdi, 2008-2009 jylǵy álemdik qarjylyq daǵdarys soǵan dálel, – deıdi ol.
Mettıý Seıgers OPEK+ pen Qazaqstan arasyndaǵy alshaqtyq artqanyn da aıtty.
–Qazaqstan 2024 jyly Teńiz ken ornyn keńeıtý jobasynyń jańa kezeńin iske qosyp, OPEK+ kelisimindegi munaı óndirý shekteýlerin oryndaýdy qıyndatty. Qazaqstan ulttyq basymdyqtar men mindetterine súıene otyryp sheshim qabyldaıtynyn ashyq málimdedi. Bul jaǵdaı uıym músheleriniń narazylyǵyn týǵyzdy, – dedi S&P Global kompanııasynyń vıtse-prezıdenti.
Mettıý Seıgers mundaı uıymdar ıkemdi jáne ózgermeli ekenin, bir kezeńde múdde sáıkes bolsa, basqa ýaqytta sáıkes kelmeýi qalypty jaıt ekenin atap ótti.
Qoryta aıtqanda, munaı áli uzaq ýaqyt boıy strategııalyq resýrs bolyp qala beredi. Biraq bolashaqta munaıdy tereń óńdep, molekýla óndiretin el ǵana jahandyq básekede alda bolmaq.