Muhtar Maǵaýın: «Týylǵan» sózi júrgen jerde saýat ta, túısik te joq, qara qasqa nadandyq qana bar
***
Týylǵan!.. Qazaq tiliniń tabıǵatyna jat, túıeden túsken emes, jer astynan jaryp shyqqandaı, sumpaıy, sóleket sóz. Zamanymyzdyń zańǵar tulǵasy, álemge áıgili uly aqynymyz Múnhaýzen pálenbaıynshy jyly týylǵan. Ol týylǵan, men týylǵam, sen týylǵansyń!.. Sumdyq qoı. Til buzý ǵana emes, túıte-dolań saýatsyzdyq kórinisi. Arydaǵy myń jyldyq epostarymyzdy aıtpaıyq, qazaq ádebı nusqalary tańbaǵa túsken sońǵy eki ǵasyr boıy... Abaı... Shákerim... Muhtar Áýezov... Mysal keltirip, dáleldep jatýdyń ózi artyq bolar edi. «Týǵanda dúnıe esigin ashady óleń...». «Bar - qartaımaq, joq - týmaq, týǵan - ólmek...». «Anadan alǵash týǵanda - Jyladym nege daýystap...» «Men 1897 jyly... Shyńǵystaýda týdym». Qalyptasqan aýyzeki tilimiz turypty, arǵy-bergi jazba nusqalardyń ózinen myń san mysal keltirýge bolady. Sóz biletin, jón biletin aǵaıyndar keıispen, renishpen jazyp ta jatty. «Týylǵan» beıbaq keń dúnıege jańa kelgen, shamasy budan bes-alty jyl buryn. Odan keıin jáne dáp búgingi kúni. Eshqandaı nátıje shyqpady. «Týylǵan» jurttyń berik senim, naqty dáleli bar. Qalaı aıtsańyz da burynǵy qazaq bilmegen, jazarman ataýly jańylysqan. Bala óz erkimen, ózinen ózi týmaıdy ǵoı! Týylady! Anasy týady. Mine, keremet. Mal - urǵashy mal ǵana týady. Áıel - tabady. Burynǵynyń anasy. Bes bala tapqan, on bala tapqan. Qazir de jalǵyz-jarym balasyn. Basqasyn jıyp qoıǵanda, ótken zamandarda eshkim olaı aıtqan joq, olaı jazǵan joq.
Dáp osy arada eshqandaı qısyny kelmeıtin yryqsyz etis emes, qazaq tiliniń grammatıkalyq ishki zańdylyqtaryna sáıkes qalyptanǵan esimshe sóz. Burnaǵy berik turǵy, keıingi aqylǵa syıymdy lepes ataýlyny jıyp qoıdyq. Jaǵalaı «týylyp» jatyr. Jekelegen qoldanystan ozyp, jappaı qatarǵa endi. Qazirgi qazaq saıttarynyń bári derlik, aǵymdaǵy baspasózdiń kópshiligi, tipti, keıbir, ájeptáýir sanalatyn jazýshylardyń ózi tynymsyz «týylýǵa» kóshken. Aqyry, egemen elińniń shekarasynan ótip ketti. Bul jaqtaǵy alashtyń jaqsysyn tanymaı, jamanyn qasıet tutatyn qytaı qazaqtaryna baryp jetti jáne men qadaǵalap otyratyn saıttarynda jappaı qoldanysqa tústi. «Týylǵanǵa» daýa joq eken. Endeshe, kelesi saty - «ólingen!». Adam ádette óz yrqymen ólmeıdi ǵoı. Aýrý-syrqaý ma, kóldeneń pále nemese ashtyq pen kárilik pe - «ólinedi!». Abaı: «Adam jylap týady, keıip óledi» - dep edi, Shákerim qajy: «Týǵan jan ólmek, - Taǵdyrǵa kónbek!» - degen, al kúni keshegi Qasym: «O darıǵa, altyn besik týǵan jer!.. Sende týdym, sende óstim men, sende ólsem, - Armanym joq bul dúnıede der edim...» - múlde qate: «...Jylap týylady, keıip ólinedi», «Týylǵan jan ólinbek», «Týylǵan jer... Sende týyldym, sende ólinsem...» - dep aıtýlary shart eken.
Ýaqa emes, kelesi bir basylymdarda túzetemiz! Endeshe, búgingi bilikti qalamger tirshiliginde, ıaǵnı ólingenge deıin óziniń bar jazýyna ıe bolýy kerek. Onyń ishinde biz de. Keıbir jeke basylymdarda, tipti, ǵuzyrly redaktor ǵana emes, erkin oıly, bilgir korrektorlar sóılemińdi ońdap, sózderińdi túzetip jatyr, osy retpen sen de bir kúni «týylyp» shyǵýyń ábden múmkin. «Týylǵan» jannyń «ólinbegi» haq bolsa, ázirge jańasha túrlenbeı turǵan «tirshiligińde» shamań kelse, qaptaı «týylǵan» sóz jendetterinen saqtanyp, bar jazýyńdy qyzǵyshtaı qoryp otyrý qajet sııaqty. Jalǵyz biz emes, jazatyn, jazbaıtyn, áıteýir sháldiriksiz, túzý sóıleı alatyn, basy tunyq barlyq jurtqa qatysty lepes.
Sonymen, qyjyrtpaı aıtsaq, «týylǵan» - til mádenıetiniń aına-qatesiz jańa bir ólshemi: «týylǵan» júrgen jerde saýat ta, túısik te joq, qara qasqa nadandyq qana bar. Eń sypaıy sózimiz dep bilińiz...
