Moskva úshin shaıqas: MAIDAN ShEBІNDE
***
KRıÝKOVODA
...Krıýkovo úshin urys bastaldy. Birinshi kúni alty saǵat udaıy soǵys boldy... Ekinshi kúni soǵys on eki saǵatqa sozyldy... Úshinshi kúni on segiz saǵat óshtese arpalysýmen boldyq...Krıýkovonyń shet jaǵalary bir táýlik ishinde qoldan - qolǵa birneshe ret ótti: birese dushpan bizdi ıtermelep, selonyń ortalyǵyna deıin yǵystyrady; birese kúsh jınap, yshqyna umtylyp, biz ony toıtaryp tastaımyz. Qoıan-qoltyq arpalys, alma-kezek tómpeshteýdiń sońyndamyz, bir-birimizge kóner emespiz, bir-birimizge yryq berer emespiz. Aramyz óte jaqyn... Artıllerııa men mınometterden atýǵa eki jaq ta táýekel jasaı almaıdy. Dushpanǵa dep atqanymyz ózimizge oıran salyp júrmesin dep qaýiptenemiz. Biz kópten beri ornyǵyp, turaqtaı almaı soǵysyp júrmiz. Jasyratyn eshnárse joq keı kezde qashyp, bosyp ta jatqanbyz. Soǵan úırenip, úreılenip qalǵan tyl bólimshelerimiz, Krıýkovodaǵy dabyldardyń sarynyn esite salysymen jıyrma bes - otyz kılometrge keıip qaraı zymyraı tartypty. Shirkin-aı, basqalardan góri tyldaǵylardyń jandary qymbat kele me álde! Iıa, árkimniń jany ózine tátti. Men de, komıssar da bul habardy estı sala qatty yzalandyq. Kýrganskıı men Tolstýnov ekeýin tylǵa jumsadyq. - Búgingi tún ortasynan qalmaı barlyq tyl osy jerden eki - úsh kılometr jerge kelin ornalassyn! Meniń buıryǵym osylaı! - dedim men olardy attandyryp turyp. - Tyldy basqarǵan myrzalardyń barlyǵyn jınap, tún ortasynda maǵan ertip kelińizder! Komıssar aldyńǵy shepte júr edi. - Joldas komandır, joldas komandır! -dep meni ıtermelep oıatyp turǵan Sýlıma eken. - Joldas komandır, tyldaǵylar kelip otyr. Men uıqymdy asha almastan ornymnan ázer turyp, saǵatqa qarasam, túngi eki eken. Bólme toly adam. Sharýashylyq jaǵynan járdemshim Vasılıı Andreevıch Kvarchýktyń ústinde 303 Ádebı KZ jańa tony bar, basynda kúndiz berik. Tamaq jaǵyn basqaratyn ıAkov Matveevıch Smırnov ta taza kıinip alypty. Kıim jaǵyn basqaratyn Pshenıchnyıdyń ústinde buıra jaǵaly qara ton, aıaǵynda úlken kıiz baıpaq. - Iıa, myrzalar... Tamaqtaryń toq, kıimderiń ásem, e! Doktor siz de keldińiz be, - dedim Ilıa Vasılevıch Gremıchkınge. - Bir kezde oqyp edim «dáriger táýip» aýrýlarǵa balasynan da jany kop ashıdy dep. Siz Ilıa Vasılevıch, tek dıplom alǵan qatal adamsyz! - Men dárigermin, joldas komandır. - Dárigerler jaraly jaýyngerlerdi dalaǵa tastamaıdy. Sizde namys ta, ar da joq. Sizden batalondaǵy feldsherler artyq. Nege siz barlyq aýyrlyqty solardyń moınyna tastap, ózińiz zytyp otyrdyńyz. Komıssar kirip keldi. Barlyǵyna ol jaman kózimen bir qarady da: - Doktor, dereý batalonǵa baryp, ózińizge tıisti isti uıymdastyryńyz! -dep meniń sózimdi bólip jiberdi. Gremıchkın ornynan turyp shyǵyp ketti. - Siz, Kvarchýk, birinshi batalonǵa baryńyz, siz ekinshige, Smırnov, siz úshinshige, Pshenıchnyı, - dedi komıssar sheshinip jatyp. - Tań atqansha batalondar barlyq jaǵynan tolyq qamtamasyz etilsin. Olaı etpeıinshe, sizderge aldyńǵy shepten qaıta oralýǵa komandır de, men de rýqsat ete almaımyn. - Men tylǵa baryp, istiń jaıyn túsindirip aıtyp qaıtaıyn da, - dedi Kvarchýk. - Aıtaryńyzdy aldyńǵy shepte turyp aıtyńyz. Onda da jumsaıtyn adamdar tabylady. Baryńyzdar, - dep buıyrdym men. - Aqyryp, ashýlanyp, qadamy uzarǵan bireýdi kórgenim joq, - dedi komıssar maǵan qarap, olar shyǵyp ketken soń. - Barsa, óz kózderimen kórsin, óz qoldarymen uıymdastyrsyn. Krıýkovo kún saıyn bir qoldan bir qolǵa ótip jatyr. Áli jetkender tas-talqanyn shyǵaryp tartyp alady da, álsiregen kezinde aırylyp qalady. Artıllerııa men mınometterde ún joq. Judyryqpen naızalasý qyzý júrip jatyr. Qoıan-qoltyq, jaǵalasý, arpalysý. Biz polk komıssary Logvınenko ekeýmiz osylardyń basy-qasynda júrmiz. «Berseń de alamyn, bermeseń de alamyn» degendeı jaýdyń qımyly. Ol ústi-ústine tıisýin qoıar emes. «Qaıtseń de bermeımin» degendeı bizdiń jaýyngerler taban tirese qarsylasýly. Sol kúnder meniń áli de esimde. Qııan-keski soǵysta kóp kezeńder bolady ǵoı. Bárin aıta bersem zeriktirip alarmyn. Keıbireýlerin ǵana qysqasha baıandaıyn. Men qaryzdarmyn. Qysqartyp aıtaıyn da, qutylaıyn. Taǵy bir ret qarsy shabýylǵa shyǵyp, dushpandy toıtaryp bara jatyrmyz. Jaý sheginip, bizdiń jigitter óksheleı qýyp barady. Meniń aldymda júgirip bara jatqan jaýyngerdiń sol qolyn jeńiniń shyǵa berisinen mınanyń jańqasy otap ketti. Bir eli terige ilingen alaqany men saýsaqtary qanǵa boıalyp salbyrap barady. Ony denesi qyzǵan jaýynger baıqar emes. Ol áli de júgirip barady. Astapyralla, bul kim? Ol kilt tura qaldy. Endi ǵana ańǵardy. Bir eli terige ilinip turǵan qolyn yzalanyp juldy da, laqtyryp tastady. Óz denesin qar ústine qaraı atty. Men titirkenip kettim. Ol saý qolymen pıstoletin sert ustap, alǵa kezenip, joǵary kóterdi de, ashynǵan daýsymen «atańnyń aýzy...» dep jaý sońynan tap bere júgire jóneldi. Men ony tanydym. Ol budan eki jeti buryn Sokolovo selosynda jaýdyń 3 tankimen jekpe-jekke shyǵyp, qarsylasyp turyp alǵan batareıa starshınasy Búrkit Álisherov. «Alataýdyń suńqary, atańa tartqan ekensiń!» dedim men ishimnen. Men qyrdyń, ııa syrdyń qazaǵy emespin, taýdyń qazaǵymyn. Qyrǵyzdar bizdiń elmen kórshiles turady. Atańa rahmet, erim - Búrkit. Anańa rahmet, Búrkitjan! Bir joly nemister bizdi toıtaryp tastap, selo ortalyǵynda qoıan-qoltyq urys qyza bastady. Bir kósheden yrshyp júgirip - júgirip óttim. Endi taǵy bir kósheden ótýim kerek. Atys údeı tústi. Men bir úıdi panalap, onyń tasasynda jarqanatsha jabysyp turmyn. Oqtar zýyldap ótip jatyr. Jan tátti, ornymnan qozǵalýǵa batylym barmaıdy. Sileıe qatyp turmyn. Men ótetin kóshe oq astynda. Atqylaý saıabyrsynyp degende, endi alǵa umtyla bergenimde, bireý kúshti qolymen jelkemnen búrkitshe sheńgeldeı qarmap alyp, aı-shaıǵa qaramastan, meni shalqalaqtata súıreı jóneldi. Men qalbalaqtap baryp qar ústine esimnen tana quladym. Esimdi jınap alǵansha manaǵy men turǵan jerden «tra-taa- taaa, trrr... tra-ta-taaa» dep qol pýlemeti bezildeı bastady. Astapyrallalap ornymnan turyp qarasam, bizdiń eki jaýynger úıdiń buryshyna kenedeı jabysyp, men ótem degen kósheni atqylap jatyr eken. Ekeýi de jer baýyrlap keıin sheginip, áli esimdi jınaı almaı turǵan meniń qasyma keldi.Orta boıly, bet-aýzyn qalyń qara túk basqan, oraq muryn jigit kúlimsirep, meniń aldyma qalt turyp:
- Ǵapý etińiz, joldas komandır. Men sál ádepsizdik ettim sizdiń aldyńyzda. Keshirińiz, siz óter kóshede nemister bar ekenin siz bilmegen bolarsyz, - dedi. Meniń aıalaýshym, qutqarýshym ýkraın jigiti Spırıdon Gaponenko ekenin tanydym: Ekinshi rotanyń baqylaý pýnktinde otyrmyn. Qasymda sol rotanyń saıası jetekshisi Ahtan Hasanov - juqa, qaraqatsha, kózi móldiregen qara qazaqtyń biri. Ol meni komandır demeıdi, «aǵataı» dep ımene sóıleıdi.
- Joldas... Aǵataı! Sizdiń minezińiz... Aǵataı, keshirińiz...
- Aıtaryńdy aıtsańshy!
- Shynymdy aıtsam, atataı, men sizden qorqam. Biz sizdi syılaımyz da... -
- Qorqyp syılaǵan syıyndy óziń qaıta ala ǵoı. Onyń maǵan keregi joq!
- Óte durys aıttyńyz, aǵasy. Biz oǵan túsinemiz ǵoı.
- Ne aıtpaq ediń?
- Myna qııan-keski soǵysta kim óledi, kim tiri qalady... Men atadan jalǵyz edim. Kelinińiz orys qyzy. Aty Valentına. 306 Ádebı KZ Ózimiz tek Valıa deımiz. Onyń qursaǵynda bir nárse qalyp ketip edi, men soǵysqa attanǵanda. Bilmeımin bosandy ma eken? Men ólsem, artymda kim qalar eken? Qyz ba, ul ma?
- Táıt! Sen ólmeısiń!
- Keterde men kelinińizge «Qyz tapsań atyn Varvara qoı, ul tapsań atyn Sergeı qoı» dep edim...
- Nege Sergeı, nege Varvara?
- Atamnyń aty Sergeı edi. Enemniń aty Varvara edi.
- Sen jaqsy kúıeý ekensiń. Qaıyn ata, qaıyń enesin syılaý...
- Olar meniń ata-anam ǵoı, aǵataı.
- Durys, Ahtan, durys.
- Qarańyzshy alǵa. Ne degen sumdyq! Birin biri tanymaıtyn adamdar birin biri óltirip jatyr. Jastar birin-biri óltirip jatyr!
- Polıtrýk Hasanov. Vy - naıvnyı patsıfıst! - dep aqyrdym oǵan men. - Eger fashısti siz óltirmeseńiz, ol sizdi óltiredi.
- Iıa, meniń ańqaý ekenim ras shyǵar, atataı.
- Biz ózimizdi óltirýge kelgenderdiń bárin de óltirýimiz kerek. Sen polıtrýk emes, shalaǵaısyń, - dedim otan men ashý ústinde aqyryp.
- Túsindim, atataı, - dedi ol tómen qarap. - Kakaıa pechalnaıa sýdba nashego pokolenııa. Ýbıvat drýg-drýga, aǵataı?! - dedi ol orysshalap. Qasymyzǵa bir jas jaýynger júgirip keldi. Jıyrmaǵa jetpegen oraq muryn, búrkit qanat qasty jańa óspirim jigit qalt tura qalyp meni eskermesten Hasanovka:
- Joldas polıtrýk. Men sizdiń buıryǵyńyzdy oryndadym. Menıa ýbılı, - dedi ol orysshalap.
- Shırvan - Zade, sen ne sandyraqtap tursyń?
Shırvan - Zade murttaı qulady. Onyń júregin oq tesken eken. Jas bala óldi.
- Tájiktiń jas jigiti óldi, - dep Hasanov jaýyngerdiń basyn súıeı, eńirep jylaıdy, óksip-óksip jylady. Men tómen qarap, jer shuqylap otyryp qaldym. Shırvan-Zadeniń sońǵy sózi jas bozdaqtyń soǵysqa aıtqan laǵnetindeı esimde qaldy. Kelesi kúni udaıy qııan-keski, qoıan-qoltyq uryspen boldyq. Kóshe boıy kúnimen, túnimen atys, aıqas. Árbir úı úshin qolma - qol urys... Alystan atatyn artıllerııa men mınometter jáne avıatsııa bizdiń tyldardy da ústi-ústine oqtyń astyna alyp, mazalap, jandaryn qoıarǵa jer tapqyzbaı jatyr. Olar da bombalar arasynda álek-shálekteri shyǵyp alasuryp, jyǵyla-súrine, ózderin qamtamasyz etý jaǵynan tilekterin istep júr. Qatty qańtar aıazdyń ústine qatty sýyq jel soǵyp, betińdi temirdeı qaryp, tyrnaq astyna ıne shanyshqandaı, barmaq basyn ashytyp, janyńdy shyǵaryp barady.
- Qalaı, tońdyń ba, erim? -dedim bir úıdiń buryshyn tasalap turyp, oqta - sanda myltyǵyn kezep oq atyp turǵan jaýyngerge.
- Ne qylar deısiz. Bizdi qysymǵa alǵan aıaz ben jel nemisterdiń de eki aıaǵyn bir etikke tyǵyp turǵan bolar. Ózderi manaǵyǵa qaraǵanda biraz kibirtiktep qalǵanǵa uqsaıdy, - dedi ol aldan kózin ajyratpastan júre jaýap berip.
Qas qaraıǵanda bizdiń polkqa Moskvadan 350 adam keldi. Ústerindegi sur shınelderi men qoldaryndaǵy jaraqtary ǵana bolmasa, olardyń ortasynda ne ofıtser, ne serjant ataǵy bar kisi de kórinbeıdi. Komıssar olarmen áńgimelesip turǵanda ornynan bir eńgezerdeı kisi túregelip, myltyǵyna súıenip turyp, qarlyqqan daýsymen bylaı dedi: - Joldas komandır, joldas komıssar! Biz bolsaq Moskvanyń júmysshylarymyz. Bizdi munda Moskvanyń partııa uıymy jiberdi. Bárimiz de kommýnıstermiz. Bolshevıkshe soǵysamyz, gvardııa ataǵyna daq salmaımyz. Kúmándanbastan bizdi pozıtsııaǵa jaýyngerler qataryna qoıyńyzdar.
Olardy biz bólimshelerge toptap, bólip tarattyq. Komıssar sol qanatqa, men oń qanatqa kettim. Jer appaq,aspan jaltyr, aıaz syqyrlata qysyp, jel qaryp, jalap tur. Bir jaqtan pushyq gaýbıtsa áýip ete túsedi. Onyń snarıady yshqyna, ysqyra ushyp, bir jerge baryp, ormandy jańǵyrtyp gúrs ete qalady. Túngi aspanda jarq ete jarylyp, aqqan juldyzdaı tómen zymyrap baryp sónedi raketalar. Alǵashqy shepti biraz aralap, keıbir komandırlermen jaǵdaıdy anyq bilý úshin, temir jol boıyndaǵy kishkene úıge kelip endim. Komıssar ekeýmiz osynda jolyǵysýǵa ýádelesken bolatynbyz. Ol áli kelmegen eken. Úı ishinde bilte shamnyń aldynda, eki baılanysshy jaýynger otyr. Olarmen áńgimelesip, men tereze aldyndaǵy tabýretka ústinde otyrmyn. Kenetten, bireý ortańǵy omyrtqama ilgek salyp tarta jónelgendeı, opyra alyp barady. Táltirektep, sol jaǵymdaǵy jaýyngerdiń aıaǵyn qusha, edenge gúrs etip quladym. «Tra-ta- tra-ta» degen pýlemettiń daýsy syrttan estildi. Arqam qyzǵan temir suqqandaı ashyp barady. Bir qolyma súıenip ornymnan týra bereıin degenimde komıssar kirip keldi.
- Saǵan ne boldy, Baýyrjan-aý?!
- Jaraqattanǵanǵa uqsaımyn, Petr Vasılevıch.
Sharshap-shaldyǵýdyń ústine jaranyń azaby qosyldy. Belimqaqsap, qol-aıaqtarym uıı bastady. Azdap basym da aınalady. Polk dárigeri Ilıa Vasılevıch eki elideı etimdi tilip jiberip, oqty shyǵaryp alyp, meniń aldyma tastady.
- Onshama eshnárse kórinbeıdi, Petr Vasılevıch, tıgen oq meniń kóz aldymda jatyr, - dedim men telefonmen alǵy shepte qalyp qoıǵan komıssarǵa.
- Jyly oranyp jatyp, biraz dem al. Bul jaqta ózimiz bas-kóz bola turarmyz, - dedi komıssar.
Meniń adıýtantym Petr Sýlıma deıtin suńǵaq boıly, reńdi jas leıtenanttardyń biri edi. Sýlıma óte ádepti, ózin ózi salmaqpen kimniń aldynda bolsa da ustaı biletin. Bir joly uıyǵan qol-aıaǵymdy ýqalap otyrǵanymda Sýlıma jańa karta alyp keldi. Kartaǵa qarap, men maıdan shebindegi jaǵdaıdyń belgilerin naqyshtaı syzyp otyrmyn. Bizdiń polktyń sybaǵasyna tıgen sharshy ýchastoktyń tór jaǵyna belgiler túsirý úshin kartany keń jaıa bastaǵanymda, dastarqandaı úlken kartanyń bir buryshynda teńbildene qaraýytyp, oımalaı naqyshtala syzylǵan bórik kóleńkesindeı belgige kózim tústi. Men úńile qaradym: «Moskva» degen iri jazýdy oqydym.
- Sýlıma, siz Moskvada bolyp pa edińiz?
- Joq, joldas komandır! Tek syrtyn aınala eshelonmen ótkenim bolmasa. Men kartaǵa taǵy da úńile qaradym. Karta betinde Moskvanyń sansyz sheńberlene oraǵytqan kósheleri, kók seń-seń, jaıylǵan teri sııaqty parkteri men býlvarlary, ıir-ıir arnalarymen aǵa jatqan ózenderi topografııa belgilerimen naqyshtala. ap-aıqyn syzylǵan. Ortasynda qyzyl juldyzdy qorshaǵan dýal belgisi. Ol - Kreml. Boıymdy sýyq shalǵandaı denem túrshigip, selk ete qalǵanymda:
- Sizge ne boldy, joldas komandır? - dedi Sýlıma.
- Jaı, tek salqyn tıgen bolar. Peshke otyn tastaǵyzshy, úıdiń ishi salqyndap bara jatqanǵa uqsaıdy.
Kartaǵa qarap otyryp oıyma ár nárse keldi. 1812 jyly Napoleon áskeri Moskvany órtep, qart Kremldiń kók tasyn lastap edi. Bıyl bolsa Gıtlerdiń samoletteri kúnde bombalap, samsaǵan fashıster qoly kúnnen kúnge jaqyndap keledi. Aıyr tsırkýlimdi alyp, Krıýkovo men Moskvanyń arasyn ólshedim. Tótesinen 30-aq shaqyrym. Nemister taǵy bir julqynsa, Moskvanyń irgesine deıin qashyq emes. Al eger biz taǵy da sheginýge májbúr bola qalsaq, dushpan aldynda tosqaýyl bolyp, bekinýge jaǵdaıly jer bar ma eken degen oımen, Krıýkovo men Moskvanyń arasyndaǵy jer jaǵdaıyn karta betinen bir sholyp óttim. Ondaı jer, qolaıly shep karta betinen kórinbeıdi. Denem taǵy túrshigedi... Soǵysta jaýynger basatyn aýyr sorǵa daıyn bolmastan jaqsylyqty oılaı almaıdy. Ýaıymdy jeńbeı, kesimdi sheshimge basyn tige almaıdy. Meni qazir ýaıym qııaly janshı basyp, ornymnan turǵyzar emes. Tús kórgendeı qııalymda dushpan Moskvanyń kóshelerinde júr. Kóshe saıyn qıraǵan úıler, qaýsaǵan múlikter, dóńgelekteri aýdarylyn, joldan shyǵa qýlap, qırap jatqan tramvaılar men trolleıbýster, trotýarlarda jyltyrap jatqan synǵan terezelerdiń maıda shynylary. byqsyǵan órt, aýla tolǵan ólik - jerlenbegen shal-kempir, qatyn-qalash, bala-shaǵa, jaýynger súıekteri... Keń kósheniń ortasymen sándi sappen qatarlaryn túzegen fashıster polktary taqyr asfaltti sart-surt teýip, saltanatpen ótip barady. Olardyń aldynda kózildirikti, oraq muryn, at jaqty, suńǵaq boıly general búlingen úılerge kóziniń qıyǵymen qarap, jymııa kúlimsirep, asyqpaı baısal basyp barady.
- Iıa, jeńimpazdyń saltanaty!
- Siz ne dep otyrsyz, joldas komandır, - dedi Sýlıma.
- Jaı, bir jaman tús kórgendeı, kózime ártúrli sumdyqtar elestedi. Moskva tipti qol sozym jerde týr, baýyrym!
- Iıa, óte jaqyndap qalyppyz, joldas komandır, - dep Sýlıma kúrsinip qoıdy.
- Sizshe komandırge karta ne úshin kerek? - dep suradym Sýlımadan.
- Ne úshin deısiz be? - dedi ol túsinbeı. Biraz oılanyp qaldy. - Árıne jer jaǵdaıyn taný úshin kerek. Urysqa kirer aldynda sheshim alý, boljaý...
Ol bilgenin emtıhan tapsyrǵandaı aıtyp turǵanda, men kartany búkteı bastadym.
- Pyshaǵyńyzdy berińizshi, - dedim Sýlımaǵa, kartany búktep bolǵan soń. Ol ashylǵan maǵan usyndy. Men kartanyń bir shetinen búktelgen jerinen syryp otyryp eki bólip kestim de, Moskva belgisi bar jartysyn Sýlımaǵa usynyp: - Má, mynanyń betindegi jer jaǵdaıyn bizge tanýdyń keregi de bolmas. Jaǵyp jiberińiz, - dedim.
Sýlıma kartany alyp biraz kidirip týrdy, kartany jumarlaqtap búktep peshtiń ishine tastap jiberdi. Karta lap etip jana bastady. Leıtenant maǵan burylyp ornynan turdy da: - Bári de túsinikti, joldas komandır, - dep qalt tura qalyp chest berdi.
Biz soǵysqa kiriskeli beri beles-beles syndardan ótken er ofıtserlerimizdiń biri birinshi rotanyń komandıri Fılımonov Efım Efımovıch bir qarsy shabýyldy ózi basqaryp júrgende, aýyr jaraqattanyp, qatardan shyqty.
- Qolymnyń súıekteri qıraı synyp, saptan eriksiz shyǵyp baramyn, - dedi ol kináli túrde armandy únmen. Bozjanov keldi. Onyń sol qoly dobaldaı bolyp isip ketipti.
- Eı, seniń qolyńa ne bolǵan?
- Keshe keshke burshaqtaı mınanyń jańqasy tıip, sonyń kesepaty ǵoı.
- Ony aldyrdyń ba?
- Joq, óte aryda kórinedi, - dedi ol qolyna qarap.
- Onda dereý medsanbatqa barsańshy, asqyndyrmastan.
- Barmaýǵa ruqsat etińiz, joldas komandır. Myna qııan-keski jaǵdaıda joldastardyń qasynan ketkim kelmeıdi. Bir urys saıabyrsysa kóre jatarmyn, - dep Joltaı arsalańdap kúldi.
Ádilin aıtý kerek, men jaraqattanǵannan keıin urysta polkty basqarýdyń barlyq aýyrtpalyqtary bizdiń komıssar Petr Vasılevıch Logvınenkonyń moınyna tústi. Ol kerekti jaǵdaıda ózin de aıamaı ketetinderdiń bireýi edi. Komıssar alǵy shepte, arpalystar arasynda júr. Keıde tún ortasynda kelip, asyǵyp-aptyǵyp jýynyp turyp: - Jigitter, maǵan júrek jalǵar bir nárse berińdershi, - dep qolyn súlgimen súrtip turyp, maǵan qaraıdy. - Al, joǵarydan ne jańalyqtar bar? Aldyńǵy shep jaǵdaıyn qazir aıtamyn.
Tamaqtanyp otyryp pikir alysqannan keıin, komıssar taǵy da aldyńǵy shepke jóneletin. Urys tynar da emes, saıabyrsyr da emes. Údeý ústine údeı túsýde. Jalmaýyz soǵys arany ashylyp, qatarymyzdan kop sabazdardy ne jaraqattap, ne ǵaıyp etip jatyr. Qatarymyz seldireý ústine seldireýde. Eki-úsh kúnniń ishinde polktyń fronty úsh ret qysqartylyp, tyǵyzdaldy.
- Meniń baıqaýymsha, - dedi komıssar - biz keshikpeı-aq shabýylǵa shyǵamyz.
- Qaı kúshińizben, qaı betińizben shyqpaqsyz, Petr Vasılevıch?
- Baıqadyń ba, bizdiń jaqtan kún saıyn fronttyń tanaýy tarylyp, yqshamdalyp keledi. Demek, bir nárse daıarlanyp jatyr. Osy sózim esińde bolǵan.
...1941 jyldyń 6 dekabriniń tańy áli bozaryp atqan joq. Shyǵys jaq najaǵaıdaı jarq-jurq, satyr-kútir. Jer solqyldap, kúrk-kúrk jótelgendeı. Krıýkovonyń aspany ulyp, gúrsildep, ýhilep, entige dem alyp, ot shashyp, quıyndaı uıtqyp, qara tútin qaptap, oıran-asyr boldy da ketti. Bizdiń artıllerııa jaýdy osylaı atys astyna ala bastady. Atys saryny kúńirený ústine kúńirenip, mınýt saıyn údep barady. Bizdiń soǵysqanymyzǵa alty aı boldy. Sol ýaqyttan beri yza meń kektiń yzǵarly únin alǵash estip turǵandaımyz. Krıýkovodaǵy jaý jataǵynyń kúli kókke ushyp jatyr. Artıllerııa atysynyń daýsynan tún de oıanǵandaı. Tań bozaryp atyp keledi, atys kúsheıe túsýde. Kún qyzaryp shyǵyp keledi. Atystar áli toqtar emes, dabyl ústine dabyl. Saryn kúńirene kúsheıip barady... birneshe qyzyl raketa aqqan juldyzdaı aspanǵa yrshydy. Qart Tver men Týla arasyndaǵy maıdan shebin buzyp ýralaǵan daýyspen jer-kókti jadyratyp Sovet Armııasy qarsy shabýylǵa shyqty. Búlik. Astan-kesten shyqqan oıran orny. Kóshede, qorada, qulaǵan úı bosaǵasynda, qar ústinde, jol ústinde qıraǵan tankter, zeńbirekter qasynda, áp túbinde kileń ólik. Qoldaryn jeńderine tyǵyp, ıyqtaryn qýshıtyp, tómen qarap toptana kele jatqan tutqyndar. Tabıǵat adam syryna qalaı aıǵaq ekenin, ásirese, urysta kop baıqaýǵa bolady. Tún ortasy aýa qar jaýyp edi. Sáskede shyǵystan jel tura bastady. Jel elpeń qardy sýyra, borandata aıdaı bastady. Jel kúsheıe bastady. Jaıaý boran shashadan úrlep, tirsekke qaraı kógildir tumandana, jaldana kóterilip barady. Qashý! Qashqannyń ókshesin basa qýý! Bireý borannyń býsanyn belýardan keshkendeı, qalbalaqtap, aldy-artynsha qaramaı júgirip barady. Ol aıaq astyna da qaramaıdy. Ol jol da izdemeıdi, jón de izdemeıdi. Ol súrinedi. Túzelip baryp, qalbalaqtap bes-alty qadamnan keıin qarǵa ombylap baryp qulaıdy. Ornynan turyp qarmanady, qadamy uzamaı qalyń qarǵa maltyǵady. Onyń aıaǵyna qar da, buǵa da tusaý. Ár tómpesh ony súrindiredi, ár shuqyr onyń aıaq-qolyn shiderlep, adymyn sozdyrmaı kibirtiktetedi. Ár omby ony etpetinen túsirip qulatady. Tabany qatqyl muzdaq taqyrǵa tıgende ol qalbalaqtaı júgiredi de, taıǵanaqtaı baryp qýlaıdy. Týra júgiredi. Ol adam - qashqyn jaýynger. Qoly adal bolsa, ol saspaı qashar edi, onyń qoly aram, ol basqynshylar áskeriniń jaýyngeri. Bireý arqasyn eseleı soqqan óktem jeldiń ekpinine bıletpeı tip-tike, adymyn enteleı kere basyp, myltyǵyn sert ustap barady. Ol Qyzyl áskerlerdiń jaýdy qýyp bara jatqan jaýyngerleri.
Tús qaıta bergende bizdiń polktyń saptaryn atty áskerler men tankter qýyp jetip, bizden oza jóneldi. Olar general Dovator men polkovnık Katýkov basqarǵan «Konnomehanızırovannaıa grýppa» eken. Olardyń maqsaty jan-jaqtaǵy jaýǵa kóńil bólmeı, maıdandy qaq jaryp ótip, tikeden-tike Istraǵa baryp shegingen jaý toptarynyń, aldynda tosqaýyl bolyp turý eken. Sondyqtan olardyń kúshteri bizdiń polk úshin «sengendegim sen...» bolyp shyqpady. Biz oz sybaǵamyzben qaldyq. Bizdiń qolymyzdaǵy árbir laıyqty jer jaǵdaıynda, árbir seloda nemister bizge qarsylyq kórsetip, keı kezde bizdi qaımyqtyryp tastap baryp, bultań etip, quıryǵyn bir- aq kórsetken kezeńderi de az bolǵan joq.
AQ BATA - ІZGІ TІLEK
Jel saıabyrsyp, boran tynyshtana bastady. Jol boıyndaǵy qyr tóbesinde úlken shirkeý, shirkeýdiń aınalasy órkesh-órkesh aıdar jaldy qar tómpeshikter. Bul - órtengen úlken selonyń qar astynda qalǵan jurtynyń orny. Karta betin jermen salystyryp alý úshin men qasymdaǵy jigittermen shirkeýge qaraı buryldym. Shirkeýdiń ishi lyq tolǵan adam. Kempir-shal, áıelder, jas balalar, bir-birine yǵysyp ózderiniń júkteriniń ústinde otyr. Bir buryshta úsh aıaqqa ilingen sháınekten bý shyǵady. Onyń astyndaǵy otqa qolyn jylytqaly barǵan jas balalar birin-biri ıtermelep, qoldaryn álsiz jalynǵa qaraı sozady. Shirkeýdiń qabyrǵalarynda toptana yǵysyp otyrǵan adam tobynyń ústinen kók kóz Musa paıǵambar, buıra shashty, qara saqal Isa paıǵambar qolynda talpynǵan sary sábıi bar, muńdy tunyq kózdi Isanyń sheshesi Marııalardyń sýreti (ıkony) «Eı, bısharalar» dep qarap turǵandaı. Osy shirkeýdi óz qoldarymen turǵyzǵan, «qudaılarynyń» sýretterin óz qarajatyna saldyrǵan osy selonyń ata-babalarynyń «nemere-shóberelerimiz osyndaı múshkil halde bolady» degen túsine kirdi me eken? Mine, sol selodan bir úı qalmaı órtke opat bolyp, eldiń barlyǵy shirkeýge tyǵylyp, músápir bolyp otyr. Biz kireberistegi bos buryshta kartalarymyzdy jaıyp turmyz. Bizben eshkimniń isi bolǵan joq. Ári-beriden keıin kóńil bólip qaraǵan da joq. Búgin kúni boıy bizden buryn da kóp ofıtserler munda bolsa kerek, ábden kózderi úırenip qalǵan bilem. Boljap, salystyryp bolǵan soń, kartamdy búktep syrtqa bet ala bergenimde shirkeý tórinen: - Tura tur! Toqtaı tur, komandır! - degen bir áıeldiń daýsy estildi. Biz daǵdaryp qaldyq. Otyrǵan kisilerdiń tizelerinen, qaptarynan attap, bizge bet alyp kele jatqan áıel qolyn sermep: - Toqta! Toqtaı tur, balam! - dep keledi. Qaısymyzdy «balam» dep shatastyryp keledi eken degendeı, bir-birimizge qaradyq. Basynda toqyma jún oramaly bar, ústinde tozǵan seń-seń jaǵaly keń sary ton, aıaǵynda qos jamaýly kıiz ultandy úlken etikti egde tartqan áıel maǵan jaqyndap kelip, betime jasaýraǵan kózimen kúle tesilip qarap tur.
- Shynymen senbisiń, eı! - dep jeńimnen tartyp qaldy da, sener-senbesin bilmegendeı, taǵy da tesile qarap, - senbisiń? - dedi de, jaqyndap qarsy aldyma tura qalyp: - Qudaıǵa shúkir, - dep aýyr kúrsindi. - Demek, sen tiri ekensiń ǵoı, balam!
- Ázirshe tirimin, shesheı... Siz meni kimmen shatastyryp tursyz, shesheı?
- Joq. Sen meni áli tanymaı tursyń ǵoı, á, - dep meniń betime taǵy da qarady. Kózine kózim tústi. Móldiregen qara kózi sál kináli jylt etip:
- Esińde me? Men seni shapalaqpen...
- Esimde, shesheı, esimde! - dep kúlip jiberdim. - Endi tanydym.
- Endi tanydyń ǵoı, á?
- Tanydym, shesheı, tanydym.
- Keshir meni, qaraǵym, eger keshire bilseń.
- Meni de keshirińiz, shesheı. Meniń buıryǵym boıynsha órt salyndy emes pe? - Úıleri qursyn, dúnıesi de qursyn! Senderden qalǵanyn nemister tonal, órtep ketti. Bárinen de amandyq artyq eken, balam. Amandyǵyń jaqsy, shyraǵym!
- Rahmet, shesheı. Atyńyz kim?
- Meni jurt Vıka apaı deıdi.
- Tolyǵynan she?
- Vıktorııa Aleksandrovna.
Qoshtasýǵa yńǵaılanyp men qolymdy soza bergenimde: - Joq, men seni shyǵaryp, óz qolymnan attandyram.
Ol oramalyn tartyp, tonynyń túımelerin salyp, maǵan jol berdi. Syrtqa shyǵaryp saldy. Men at ústinen qoshtasyp, shaba jónelgenimde: - Qosh bol, balam! Jaratqan jar bolsyn! - dep aıqaılady áıel.
Men burylyp qarasam, Vıka apaı bizdiń sońymyzdan qolyn bulǵap tur eken...
JORYQTA
Qaýipti 1942 jyldyń fevrali. Biz joryqtamyz. Rossııanyń qatty qysy. Qar qalyń-aq, ańdaı ulyp, doldana soqqan jel qardy quıyndata qýalap, tozańdata tútep tur. Aspannyń álek-shálegi shyǵyp, aınalanyń qutyryp turǵanyna úsh kún boldy. Tynar emes, uıtqyp soǵyp, qardyń astan-kesteńin shyǵara sypyryp, borap tur. Astymdaǵy janýar tynysyn ala almaı tunshyǵyp, qulaǵyn qaıshylap, býlyǵa táltirektep júrip keledi. Keıde kózin qar tozańy bitep, taıaǵy qolynan túsken soqyrdaı adasyp shaıqalaqtap, jobalap júrip, joldan aýytqı beredi. Qalyń qarǵa maltyǵa ombylap tyǵylady, súrine qýlap jyǵylady. táltirektep baryp turyp, qaıtadan jolǵa túsedi. Jol tapqan at tuıaǵy qatqylǵa tıgende, men óz aıaǵym tıgendeı sezemin. Sál tizginimdi bosatyp, er ústinde alǵa ıkemdele umtylamyn, túbitti bııalaımen attyń kózin súrtemin. Atym qar tozańyn súze jaryp, aýyzdyqty tistep. tizginimen alysa jele jóneledi.Alda ıyqtaryn qomdap, jaýyryndaryn syrtqa berip, shubaı shubyryp kele jatqan jaıaýlar. Býyrqanǵan boz tozańnyń ishinde munarlana bozalań tartqan jaýyngerler legi boran yshqyna kelip soqqanda tizbegi shaıqalaqtap, aýytqyp baryp jelmen arpalysa, tyrmysa qaıta túzelip ketedi. Jel shekpenderiniń muzdaǵan etegin kóterip jelpildetedi. Biz joryqtamyz, maıdanǵa bet alǵan joldamyz, saparymyzdyń belgili túıindi jeri alda - alysta. Oǵan erteń joq, búrsigúni ymyrt jabyla jetýimiz óte qajet. Buıryq solaı. Bir attynyń qasynan óte berip: - Qaı batalon? - dep aıqaılap suradym. Onyń: - Úshinshi, - degen jaýaby uıtqyǵan jel julyp úzip ala jónelgendeı estildi. Kele jatyrmyz. Myna tabıǵattyń qubylysy aıaǵymyzǵa salynǵan tusaýdaı matap, kere adym sozdyrar emes. Alda nán jaıyn janyndaı saǵymdana qaraýytyp bir munar elesteıdi, ol aldymyzdaǵy qalyń ormannyń qarasyny. Biz kele jatqan jol boıy elsiz alań, ashyq dalada soǵyp turǵan surapyldan bizge pana bolarlyq jer osy aldymyzdaǵy kóringen qalyń orman. Tańerteńnen beri sol ormanǵa jetýge yntyq bolyp kelemiz. Búgin qonyp túneıtin jerimiz - sonyń ortalyǵyndaǵy jyńǵyl. Ormannyń keshi erte túsedi. Qalyńdy kún batpaı-aq qarańǵy búrkeı bastaıdy. Ashyqta qas qaraıa bastaǵanda, orman ishi ymyrt jabylyp, tún búrkenedi. Toǵaıǵa engende naǵashymyzdyń aýlyna kelgendeı boldyq. Qalyńnyń ishi jym-jyrt, typ-tynysh. Qalyń bitken záýlim aǵashtar bizge «qalqan» bolyp, óz panasyna qabyldady. Qulaq tynshyp, janymyzdy shaqyryp alǵandaımyz. Áskerler ústindegi qaryn qaǵyp, silkinip túlegen qyrandaı bolyp qaldy. Orman ishi dúbirlegen qımyl, aıqaılasqan daýyspen jandandy. Borannyń ýildegen yzaly saryny alystan álsirep qaıta emis-emis estiledi. Aǵash túbindegi qalyń qardy, jaýyryndaı qol kúrekterimen arshyp jiberip, qaztańdaı japyraqtardy tósep, jigitter besten - ondap shuqyrǵa yǵysa ornalasyp jatyr. Qarańǵy orman qaıtadan tym-tyrys bolyp, balasyn áldılep otyrǵan aq jaýlyqty áıeldeı qalǵyp tur. Anda-sanda kúzetshilerdiń biren-saran daýystary ǵana estiledi. Sharshaǵan qol sýyqty elemeı shyrt uıqyda jatyr. Ormannyń tańy asyqpaı shaban atady. Ashyqta kún naıza boıy kóterilmeı, ormandaǵy kóleńke jaryqqa jeńdirmeıdi. Tań sáýlesi orman ishin birden nurlandyrmaıdy. Sáskede ǵana qalyńdaǵy qarańǵy suıylyp ydyrap, orman túkpiri bozara bastaıdy. Tań bizdi qarsy almaıdy. Tańdy biz qarsy alamyz. Biz joryqtamyz. Jol uzaq alda jatyr. Joryq, soǵys, maıdan jaǵdaıynda jaýyngerlerdiń uıqysy bir túnde tort emes, qyryq bólinýi zańdy. Muz tósenip, qar jamylý - jaýyngerliktiń atam zamannan qalǵan sybaǵasy. Túnde attanyp, erte júrmesek bolmaıdy. Ýaqyt tar, jaǵdaı qıyn. Áli qap-qarańǵy. Tańsárige jolda ǵana jolyqpaqpyz. «Tur-tur» men «júr-júr» bizdi «jyly tósekten» qozǵap, barar saparǵa bet aldyryp jolǵa salǵan. Qatarlanyp toptanyp, qatqan qardy qarsh-qarsh basyp jolǵa tústik, qos ornynan qozǵaldy. Meńireý orman aǵashtary qamyǵa tómen qaraǵandaı, aq sáýkelesi ıilip, «saparlaryń sátti bolsyn!» dep qoshtasqandaı bolyp tomsyraıyp qozǵalmaı tur. Borandatqan taty úsh kún. Muz tósenip, qar jamylǵan taǵy úsh tún... Biz joryqta kelemiz. Sońǵy túnegen jerde jaýyngerlerge aq kıim - halat berilgen. Kıimmen birte soltústiktiń «jel maıasy» ushy maıysqan pyshaqtyń ushyndaı, uzyndyǵy bir jarym qulashtaı, ıgen sheńber sııaqty, eni bir qarys shańǵy, ushynda túıe tabandaı súzbe sheńberibar eki taıaǵymen birge árqaısymyzǵa at ornyna berilgen. Asyǵyp adymdap, jele-jorta júgirip, syrǵanaq tebe, syrǵytyp kelemiz. Kún jap-jaltyr, ap-ashyq. Aınala appaq qar, kóziń shaǵylysyp qaratpaıdy. Temirdeı qaryp, jalap turǵan aıaz. Bet-aýyzdaryn úsikke shaldyryp alǵan jigitter az emes. Beti men ıegi qaraýytyp, qyzara jaralanǵandar beseýdiń biri. Biz at-arbalardy aınalma jolmen jiberip, ózimiz baratyn jerge jolsyzben tyń qalyń qardy basa salt, tóteleı tike tarttyq. Aıaǵymyzda qarǵa batpas «qaıyq» syrǵanaq - shańǵy, qolymyzda onyń eskegi - taıaq. Ár toptyń arasy eki-úsh qulashty soza sermep, laqtyrýǵa jeter jer. Qaz-qatar shaǵaladaı qaptap, qardyń betin syza tartyp kelemiz. Shapshań júrýden denemiz qyzyp, aıazdy eler emespiz. Burysh shańǵy teýip úırenbegen jigitter aldymen aıaǵyna tusaý salǵandaı kibirtiktep, taıaq pen aıaqty qalaı kezek jumsaýdy bilmeı shatysyp, áıtpese, orasan kóp kósilip jiberip, shalqasynan jyǵylyp, jarym jolǵa jetkenshe kop azaptanyp, keıinnen úırenip, aıaqtanyp ketti. Aldaǵy maıdan sheńberine bir tústik - aq jer qaldy. Kúnge shaǵylysyp, aspanda qalyqtap ústimizden nemistiń ınelik tárizdi búkir barlaýshy samoleti eki-úsh ret orala aınalyp, keıin qaraı órleı jóneldi. Birazdan soń alystan atatyn, qulashy uzyn zeńbirektiń oqtary zýyldaı ushyp, asyp túsip, qar tozańyn aspanǵa quıyndaı kóterip, jańǵyryǵa jaryla bastady. Atymyz shańǵy, qamshymyz - taıaq, «borbaılap» syrǵysh, enteleı syzyp, alǵa «jele-jorta» jónelemiz. Dushpannyń on shaqty samoleti bizdiń ústimizden ótip baryp, oraǵyta burylyp, qaıta kelip bizdi dáldep, quıyla tónip, qumalaqtaı bastady. Kele jatqan boıymyzda qarǵa qulaı - qulaı kettik. Yńyrsyp, yzyldaǵan maıda bombalar jerge túskende baqyldaı jarylyp, qardy býdaqtata qoparyp kóterdi. Biz qarǵa kómile buǵyp jatyrmyz. Shúkir, dushpannyń birinshi «sálemdemesinen» joq. Asyǵyp-aptyǵyp kele jatqan «aýlymyzdyń» alystan qarsy alýy osylaı boldy.
MAIDAN ShEBІNDE
Fevraldyń ekishni jańasy. Maıdannyń jıegine toptarymyz azanda kelip jetken kez. Arttaǵylar kesh bata jeter. Maıdandy buzyp ótýge daıarlamaq. Bizdiń polktyń sybaǵasyna Novo - Svınýhovo qystaǵyndaǵy jaýdyń jataǵy tıdi. Barlaýshylar nemis jataǵynyń «aýyl syrtyn» sholyp, boljap alyp kelgen aqparyna qaraǵanda, jaý qystaqty qorshap or qazyp, ár úıdiń astyn úńgirleı in qazyp, shıyrlana myǵym bekingen. Qolǵa anyq - qanyq derek aıtarlyq «til» túsire almadyq. Qoldaǵy málimet shyn bolsyn, teris bolsyn barlaýshylardyń alyp kelgen aqparlary ǵana... Tún ortasy aýǵan mezgil. Men aldaǵy batalonnyń komandıri - kapıtan Gýndılovıchpen qatar júrip kelemin. Osy joryqta birinshi ret kirisetin urys dál búgin, biraz ýaqyttan keıin bastalmaq. Sol úshin kelemiz. Onyń basynan aıaǵyna deıin ózim qatysyp, bas-kóz bolyp atqarýdy osy joly aıryqsha mindetim dep bilgen edim. Oǵan meni terbete túrtken mynandaı jaǵdaılar edi. Maıdanda keı kezde tar jaǵdaı tanaýyn qýsyra tıip, retin tapsa iremeı soıady. Osy saparda sondaı jaıǵa kez boldyq. Áli aldy-artymyz jınalmaı jatyp, joryqta kele jatqan boıymyzsha tip-tikeden urysqa kiristik. Toptana kúsh jınap, qomdana tııýdiń ornyna biz júrip kele jatqan boıymyzsha qolda barmen kirispek boldyq. Soldattardyń kóbi buryn soǵysta bolyp shynyqpaǵan, olardyń kóbi jaqynda ǵana elden kelgen ylǵı jasóspirim bala jigitter edi. Buryn ómirinde qan kórip, jan tásilim qasynda bolmaǵandar. Olar jaýyngerlik qanatyn búgin birinshi ret jaımaq qandy maıdandy attap, adymdarynbaspaq. Ólim men ómirdiń arpalysa jantalasyp, betpe-bet, jekpe-jek shyqqanyna kezdespek... Qoryqpaıtyn pende bolmaıdy. Jandynyń bári de seskenedi. Ólim kimniń denesin túrshiktirmeıdi? Ajal men azaptan qobaljı qorqý aıyp emes. Tiri janǵa aryn ardaqtap ustaı bilmegendik aıyp. «Janym arymnyń sadaǵasy» degen sóz burynǵydan qalǵan. Anadan eshkim batyl da bolyp týmaıdy. Mashyqtana qalyptanyp, syn ótkelderden tájirıbelenip aıaqtanady, býyndary qatady, shıraıdy. Birinshi ret soǵysqa ený, ońaı emes, kimniń bolsa da alǵashqy kezde júregi daýalamaı soǵyp, denesi titirkene seskenedi. Qorqynysh sezimin tez jeńý, árkimniń qolynan kele bermeıdi. Eldiń barlyǵy birdeı salmaqty, sabyrly emes. Kózi joq kókjal, júrekti joıqyn jolbarys, aıbatty alǵyrt arystandaı er, anadan týa batyr bolmaıdy. Tárbıe men tártip, tar jolda tájirıbeden taryǵa sabaq alyp, qysyltaıań jaǵdaıdyń qyspaǵynda bolyp, shegine baryp sheńgelden qutylyp, ashyna alǵa umtylyp, arpalysta aıqasyp alyp uryp, kópten kórip, kópten oqyp baryp batyr bolady. Ony ómir urshyqtaı ıirip, shylbyrdaı shıratyp, terideı ılep, ıin qandyryp baryp, batyl, batyr degen ataqqa ıe etedi. Erlik er basyna júre bitetin qasıet. Ataqqa ilinýdiń joly - alys jol. Ataq týy - ardaqty ar. Ar, namys anasy - tárbıe. Tárbıe - «janym arymnyń sadaǵasy» degenimizdiń aıǵaǵy. Kúreste kúsh shynyǵyp, arpalysta - arbaýdan ótip baryp, aıla men aıbyndylyq paıda bolady. Birinshi soǵys - jas jaýyngerlerge úlken syn. Ómirindegi óte qaterli jaǵdaı, jas balanyń tusaýyn keskendeı, birinshi soǵysqa jas jaýyngerlerdi abaılap salý kerek. Olarǵa barlyq jaǵdaıdy týdyryp, jaýdy jelkelete otyryp, jeńiske jetkizýdiń bolashaqta qaldyratyn áseri mol. Egerde jas jaýynger birinshi soǵysta jaýdan taıaq jep beti qaıtsa, ekinshi aıqasta jasqanshaq bolyp qalýy yqtımal. Árıne, soǵysta óne boıy bet alystyń barlyǵy sátti bola bermeıdi. Árqashan jeńe bermeısiń, birde jyǵylyp, birde jyǵý zańdy. dushpannyń oraıyna kelgen isi az bolmaıdy. Tic qaqqan jaýyngerler jeńilse ashyna, yzalanyp, kektene kúresedi. Jaýdan óshin almaı onyń jany tynshymaıdy. Meni tolqytyp kele jatqan osyndaı oılar edi. Aldymyzdaǵy jaý jatqan qystaq atshaptyrym jerde, munarlana qaraýytyp týr. Rotalar túndi búrkenip, nusqaǵan jaqqa jasyryna buǵyp tarap ketti.
Árqaısysy aıaq ushymen basyp, dushpanǵa sezdirmeı, jaý jataǵyn irgeleı ornalasyp, shabýylǵa buıryq bolǵansha, tym-tyrys tap berýge daıarlanyp, qarǵa suńǵı, jaý baǵytyn baqylap jatýlary kerek. Bizdiń zamanda soǵystyń ádisi «alyspaq bar da, atyspaq joq emes». Ol atam zamandaǵy «jekpe-jektiń» zańy. Bul kezde - «kóz jetkenge oq jetkiz». Aldymen zeńbirek oqtaryn dushpannyń ordasyna jaýdyryp atqylap, bombalap kúlin kókke ushyryp, álek-shálegin shyǵaryp, dushpannyń degbirin qashyryp baryp tıis degen ereje. Jaýdyń da bizge isteıtini sol. Dushpan jataǵyn shabýyl aldynda ılep ıin qandyrar zeńbirekter qarǵa maltyǵyp artta qalyp qoıdy. Qolda bary - kishkene qol shanaǵa tıep alyp kelgen segiz mınometter ǵana. Mınometterdiń komandıri orta boıly, úlpershek, qyzyl shyraıly jas kapıtan Rassohın degen jigit ekeýmiz ormannyń shyǵa beris shetinde turmyz. Batalon komandıri alasa boıly, tapal deneli, kúlimsiregen jasyl kózdi, otyzdan asqan sary jigit, kapıtan Gýndılovıch syrǵanap jaqyndap kelip, sybyrlap: - Joldas polk komandıri! Barlyq toptar árqaısysy óz bet alystaryna yńǵaılana ornalasyp boldy, - dep baıandady.
- Qalaı soqpaqsyz? - dep suradym odan.
- Eki rotany - eki búıirinen, bir rota tike mańdaıdan, - dedi ol taǵy sybyrlap.
- Durys, - dedim oǵan, sóıtip Rassohınǵa qystaqty nusqaı kórsetip.
- Al siz mynanyń ıin qandyrýǵa jaraısyz ba? - dep suradym.
- Ár mınometke elý-alpystan mınalarymyz bar. Solardy tógip kóreıin... Qaıdam, jeter me eken, - dep kúmándana sóıledi.
- Barymen bazar, ýaqyt az, soldattardyń qar ústinde júrekteri dúrsildeı soǵyp jatqan bolar, tezirek bolsa, - dedi Gýndılovıch.
- ıA, ýaqyt az, tań bozaryp atyp keledi. Ne bolsa da, kún shyqpaı oıpań-toıpań etý kerek. Aldymen sóz sizge beriledi, - dedim men Rassohınǵa.
Túıe moınaqtan istegen kúbideı segiz mınometter keńirdegin soraıtyp jaý tusyna qaraı tabaldyryǵyna jantaıa tirelip, qaz-qatar ornalastyryldy. Rassohınnyń komandasy boıynsha mınometshiler jalma-jan qımyldap, qystaqty dáldep kózdeı bastady... Oqtaýshy soldattar ár mınomettiń aýyzsha asqabaqtaı dóńkıgen aýyr mınalardy kótere tirep tura qaldy.
- At! - degende oqtaýshylar mınany tastap jiberip, tez sheginip qaldy. Segiz mınomet birden gúrs ete tústi. Segiz mına birden yńyrana zýlaı ushyp, qystaqqa qaraı jarysa jóneldi. Gýndılovıch qýlanǵan daýyspen olarǵa: - Joldaryń bolsyn, qatar ushqan qabaqtar, - dep kúldi. Mınometchıkter qyzý qımyldap, shapshań atqylaýǵa kiristi. Mınalar kezek-kezek qystaqtyń ár shetine túsip, jarq-jurq etip tarsyldaı, jańǵyrta jarylym jatyr. Bir kezeńde segiz mına birden jarylyp jarq ete qalǵan da kóshede alasuryp júrgen nemisterdi kórip qalyp: - Durys, azamatym. Seniń «qabaqtaryńnyń» salyp jatqan oıranyn soldattar da kórigi jatqan bolar. Durys! - dedi Gýndılovıch Rassohınǵa. Kózdegen úsh nysanamyz - qystaqtyń arǵy sheti men bergi sheti jáne dál ortalyǵy, kezek- kezek tıisti sybaǵalaryn alyp jatyr. - Júz jetpis eki mına atyldy, dep baıandady Rassohın.
- Jaraıdy, endi toqtat, - dep buıyrdym. Gýndılovıch aspanǵa órleı aqqan juldyzdaı qyzyl raketa jiberdi. Ol belgini kóre salysymen avtomattaryn bezildete, aınalany «ýralaı» urandap, mınaly beri qarǵa kómilip, júrekteri dúrsildep jatqan jaýyngerler oryndarynan týra qystaqqa shabýyl sala jóneldi. Kórip týrmyz, bet alystary jaman emes, adymdary shıraqy, ekpindi, qarqyndap qaptap barady...
Tań atyp, kún kózi kórinip qalǵan mezgil. Jaryq. Qystaq ta uıqy-tuıqy bolyp jatyr. Ordan orǵa sekirip, úıden úıge júgirip urys qyzýynda júrgen soldattar. Men kóshede kelemin, jaýyngerler dushpannyń oryn, jertólelerin, qystaq úılerin tinte soǵysyp júr. Aınala atys. Dushpan qystaqtyń arǵy shetine syrǵı-syrǵı baryp bekinip, bizge qasara qarsylyq kórsetip, oq jaýdyryp jatyr. Biz ıemdengen qystaqtyń jartysynda, oı - shuqyrǵa, úılerdiń bosaǵasyna tyǵylyp jatqan nemister az kórinbeıdi.Bizdiń bir top soldattar úılerdiń bosaǵalaryn panalaı jata qalyp, nemistermen basekelese, atqylasa bastady. Sony paıdalanyp, moıyn býra almaı aldyna qarap jatqan jaý bekinisine eki tobymyz urandap, atqylap, búıirden soqty. Shydaı almastan nemister dúrkirep qystaqty tastap, úrke jóneldi. Tym-tyraqaı bezip barady. Bizdiń soldattar óksheleı qýyp, sońynan qalar emes. Atyp barady. Oq jetkenderi qalpaqtaı ushyp, qýlaǵan jerinde týra almaı qalyp jatyr. Keıbireýler anyq qutylmasyna kózi jetip, jan saýǵa surap, súmireıip qoldaryn kótere bastady. Birazdary qutylyp ta ketti. Men kóshede kele jatyrmyn. Keı úıler, júk tıelgen nemistiń keıbir mashınalary laýlap órtenip jatyr. Lapyldaǵan jalyn ystyq lebimen qardy jalap eritip barady. Dushpan soldattarynyń óliginsiz úı bosaǵalary joq. Bizdiń jigitterden de ajal jetken jerinde qalyp jatqandary bar. Aınala jatqan ólik. Jaraǵyn sert ustap, alasuryp júgirip júrgen bizdiń soldattar. Áp jerde atys-aıqaı, soǵystyń yń-jyń úni. Qulaqshyndarynyń qulaǵyn edireıtip, bizdiń eki qara domalaq soldat úrikken tanadaı bir qoradan yrshyp shyǵyp ekeýi eki jaqqa qaraı júgire jóneldi. Bir nárseni umytyp qalǵandaı bireýi shuǵyl týra qalyp, buryla qarap: - Aı, Jumajan! - dep joldasyna aıqaılap. - Álgi nemisshe «toqta, qolyńdy kóter!» degendi ne dep aıtýshy edi? - dep surady. Jumajan ony estimeı, bet alysynan burylmaı júgirip barady. Budan bir juma buryn nemistiń birneshe sózderin soldattarǵa úıretip edik. Mine, búgin sonyń nátıjesi. Jigittiń túrine qaraı kúlip: - «halt! hende hoh!» deıdi, - dep Jumajannyń ornyna oǵan men jaýap qattym. Ol bet alysyna qaraı júgire jóneldi...
Roman Ádebı KZ portalynan alyndy
Jalǵasy bar
