Moskva úshin shaıqas: ADAM QAIRATY
***
Jadyraǵan kóktem kúni. Jer kógere bastaǵan. Jaýynger shınelin ıyǵyna tastap, arqasyn jeńildetken. Men dıvızııa komandırimin. Polktardy aralap júrmin. Mashınam ormannan shyǵa beristegi bir jylǵadan taıǵanaqtaı baryp artqy dóńgelekterimen shuqyrǵa túsip, qansha tyrbansa da shyǵa almaı qoıdy. Men ornymnan turyp alańǵa qaraı júrip kettim. Alańnyń arǵy shetinen bir rota sherý tartyp keledi. Solardy kútip turyp qaldym. Jaqyndaı bergende:- Smırno! Ravnenıe na-pra-vo! - dep daýystap komanda bergen ashań júzdi kapıtan aıaǵyn naq-naq basyp, qolyn shekesine ustap maǵan qaraı bet aldy. Rota bolsa aıaqtaryn kósile, silteı sermep, betterin beri buryp, sart-surt etip ótip barady. - Joldas polkovnık!.. - dedi kapıtan qalt tura qalyp. Eki kózim rotada, kapıtannyń raportyn qabyldamastan: - Sabyr etińiz. Rotańyzdy kórýge mursha berińiz, ózińiz meniń qataryma kelip turyńyz! - dedim. Kapıtan kelip menimen qatar tura qaldy. - Aıaq alystaryń jaqsy eken, jigitter! - dedim rota janymnan óte bergende. -- Slý-jım So-ve-ts-komý Co-ıýzý! - dep aıqaılady rota. Ótip bara jatqan saptyń eń ortasynda bir jaýyngerdiń gımnasterkasynyń oń kókirek tusyndaǵy kere qarys qyzyl belgige kózim tústi. - Sizdiń rotada bir jaýyngerdiń kókireginde uzynnan uzaq qyzyl belgi bar ǵoı? - dep suradym kapıtannan. - Ol bizge jaqynda keldi, joldas polkovnık. Áskerı ataǵy starshına eken. - Onda nege sapta júr? - Ataǵy starshına bolǵanmen, qyzmeti qatardaǵy jaýynger. - Qazir ony maǵan jiberińiz? - Qup bolady, joldas polkovnık. Shalshyqtan shyqqan mashına men turǵan jerge keldi... - Dobarış bolkoýnyh!.. - deı bergende kújireıgen qazaqqa: - Iá, orysshany óte jaqsy biledi ekensiń, - dedim kúlip. Denesi aıýdaı, aıaq-qoly dobaldaı, jalpaq bet, salpy erin, keń mańdaı, qyr muryn, qoıý qas, shúńirek kóz, býra can... Áıteýir barlyǵy olpy-solpy. Túri qazaqqa uqsaıdy. Óziniń bilgeninshe áskerı ádepti saqtaǵan bolyp qaqshıyp tur. - Atyń kim? - dep suradym qazaqshalap. - Atym Andreı edi. - O, saǵan «Andreı» dep at qoıǵan ákeńe bolaıyn... - Joq! Shyny sol, joldas bolkoýnyh, - dep sasqalaqtap qaldy starshına. Balalary turmaǵannan keıin, yrym ǵyp, men týǵanda atymdy Andreı qoıǵan eken... - Oı, yrymyńnyń ata-babasyn... - Shyny sol, joldas bolk... - Endi kóp ottamaǵyn, shynyn aıtqyn! - Áskerge meni shaqyrǵanda baı úkimettiń (voenkomattyń) baı sary (pısari) bir qart orys eken... Maǵan kezek kelgende ol menen atyń kim dep surady. Men Ákimgereımin dedim. Álgi shaldyń qulaǵy múkisteý me, qaıdam... Sol kisi meniń knıjkama Andreı dep jazǵan eken... Sodan beri men Andreı boldym da kettim...- Keıinnen nege túzetpediń? - Shynymdy aıtsam, joldas bolkoýnyh, yrym ǵyp edim. - E, yrymshyl áke - shesheń emes, óziń bolyp shyqtyń toı, - dep kúldim de, al endi, erim, bir keń otyryp sóılesermiz, - dep starshınaǵa ketýge ruqsat berdim. - Siz bilesiz be, kapıtan Lojkın,-dedim qaıtyp kele jatyp adıýtantyma, myna starshına, bul Otan soǵysynda asa bir sırek kezdesetin aıryqsha adam bolsa kerek. - Iá, joldas polkovnık, onyń omyraýyndaǵy belgisine qaraǵanda on alty jaraqaty bar, altaýy aýyr... Qaıranmyn. Adam qandaı siri jandy deseńizshi!.. - Ol saıǵa basqalardan keıin adymdap kele jatqan joq. - Tańqalarlyq nárse eken... - Tekserý kerek ózin. - Beker bola qoımas.- Búgin keshqurym maǵan ákelińizshi, men onyń anyq-qanyǵyn bileıin. - Razreshıte, dobarış bolkoýnyh! -- dep Ákimgereı ymyrt jabyla blındajǵa kirip keldi. - Al, jaqsy kepsiz. Tórge shyǵyńyz, aqsaqal! - dep ornymnan turyp Ákimgereıge tórdegi oryndyqty kórsettim. Qaýqalaqtap baryp otyra bergende oryndyq syqyr ete qaldy. - Kapıtan Lojkın, qonaqqa myqtyraq oryndyq ákelińiz? - dep daýystadym. Oǵan túsingen starshına, jas balasha qysyla -qymtyryla ornynan túregeldi. Dastarqan ústinde starshınadan jón surastym. Ákimgereı ata - tegin jaqsy biletin qazaqtardyń biri bolyp shyqty. Ózi menen bir múshel úlken eken. Soǵystan buryn áskerde bolyp kórmegen qazaq qoı. Qonystary Embiniń munaı shyqqan jeri. Ákesi erte qaıtys bolyp, sheshesi elgezer elep, nan ılep degendeı jasynan Embiniń naýbaıhanasynda jumys istep, kúnin kórgen kembatal kisi bolypty. Qazaqstanda týyp-ósken orystardyń ishinde qazaqtyń bir sózi darymaǵandar da tolyp jatyr ǵoı. Sol sııaqty Ákimgereıge orys ishinde júrse de olardyń bir sózi darymaǵan qazaq eken. Ol soǵys kezinde ǵana dolbarlap orystyń keıbir sózderin úırene bastaǵan kórinedi. - Al, aqsaqal, aty-jónińizdi aıttyńyz. Endi myna kókiregińizdegi on alty belgilerińizdi aıtyp berińiz. - Ol uzaq áńgime ǵoı, joldas bolkoýnyh. - Men sizdi ádeıi shaqyrdym. Uıalmańyz, qysylmańyz. Tamaq alyp, shaı iship otyryp, aspaı-saspaı, jaıbaraqat baıandańyz.- Sheshem baıǵustyń kókirek aýrýy bar edi. Ózim kesh úılendim. Qatynym bir jumyskerdiń qyzy edi. Men áskerge ketkende aıaǵy aýyrlap qalyp edi... - Aman-esen bosanǵan shyǵar? - Qaıdam. Ózim sholannan (eshelonnan) túskeli beri bir jasqa (chastqa) turaqtaı almastan qaıta-qaıta boloboı (polevoı) poshtamyz ózgerip, úıge hat ta jaza almadym... Kim bilsin, bir jaman neme... - E, elden habarsyzbyn deńiz. - Iá, solaı. - Nege sonsha ýaqyt habarsyz júrgenińizge men áli túsine almaı otyrmyn. -Á, qaraǵym bolkoýnyh,-dep aıtaryn aıtsa da sasqalaqtap, - ıá, shyraǵym komandır... joldas, dobarış bolkoýnyh... - dep qyzaryp, shyp-shyp terlep qara sýǵa tústi. Beý, Allaı, ózim ne dep sandyraqtap kettim?... Qaı jerde, kimniń aldynda otyrǵanymdy umytyp, - dep qaltasynan oramal alyp terin sypyryp súrtti. - Oqasy joq, - dedim kúlip. - Biraq basqa adam esite kórmesin, meni qaraǵym- shyraǵym degenińizdi. - Iá, soldatpyz ǵoı, ádep saqtaı bilýimiz kerek qoı. Sizben búıtip dámdes bolmaq túgil, sizdiń mańaıyńyzǵa da jolaı almaı júrgender az deısiz be? - dep Ákimgereı taǵy da qysyla terledi. - Sizdiń birneshe aýyr jaralanyp júrip ómirden, elden kúder úzbegenińiz týraly áńgime bólinip ketti. Jalǵastyryńyz. - Meni joldan shyǵarǵan sizdiń meni «aqsaqal» degenińiz ǵoı. - Jeńgeı esińizge túspeı me? - Iá, ol árqashan da esimde ǵoı... Eger aman-esen bosansa, jaman neme me, qyzalaq pa dep oılaımyn da júremin. Bilgim keledi, biraq ta...- Nesi biraq ta? Endi habar alý ońaı ǵoı. Siz bizdiń dıvızııada, amanshylyq bolsa, biraz kidiresiz dep oılaımyn. - Qaıdam. Bir shastan bir shasqa óte kóp kidirmeýshi edim... - Kapıtan Lojkın! Starshınany komendant vzvodyna ornalastyryńyz! - dep adıýtantqa aıtyp, - al, aqsaqal, búgin osy otyrysymyz da jeter. Men isteıtin birneshe sharýalar bar edi. Jaqsy jatyp, jaıly týryńyz. Erteń sóılesermiz taty da, - dep starshınamen qoshtastym. Erteńine meni soǵys keńesine shaqyrdy. Tań ata mashınaǵa miner aldynda nachsandıvti shaqyryp alyp: - Men kelgenshe álgi starshınanyń dokýmentterin, jaraqattaryn tekserip anyqtańyz. Kerek bolsa, qaıta kýálandyrarsyz! -dep buıyrdym. Keshke nachsandıv maǵan kelip starshına týraly tolyq baıandady:- Qaıran qaldym, joldas polkovnık! dep bastady ol. - Adam da munshama jansebil, siri jandy bolady eken. Starshınanyń barlyq dokýmentterin tekserdik, ózin rentgenge de salyp kórdik. Denesinde bir oq, bir jaryqshaq bar eken. - Olardy alýǵa bolmaı ma? - Alýǵa nege bolmasyn, biraq ol úshin onyń kóp isterin, pyshaqty tórt-bes eli boılata, kesý kerek. Áldeqashan bitip ketken biteý jaralarǵa ázirshe tııýdiń keregi de bolmas. - Odan keıin she? - Baltyr súıekteri eki ret jaraqattanǵan eken. Olardy kezinde durys operatsııa jasapty. Bir búıregin alyp tastaǵan eken. - Búıreksiz adam qalaı... - Bir búıregi bar adam kádimgideı-aq ómir súre beredi. Syńar búıregi taza kórinedi, ol jaǵyp da tekserdik... Ókpesine oq tıgende operatsııa isteý úshin eki oń súbe qabyrǵasyn alyp tastaǵan eken... Іshinen oq tıgende ishekterin de keskilepti. Qalǵandary jeńil - jelpi jaralar. Olarǵa anyqtamalary bar. - Onyń negizgi dáleli tyrtyqtary ǵoı, doktor. - Iá, solaı, biraq formalno ár tyrtyqqa aıǵaq retinde gospıtaldan anyqtamalar kerek qoı, ol jaǵynan uqypty jigit eken. - Jaraıdy, doktor, raqmet sizge. Starshınany erteń keshke maǵan jiberińiz. *** Keshki dastarqan ústinde Ákimgereı ımene kirip keldi. - Manadan beri aıtyp otyrǵan starshına osy kisi, Gennadıı Fadeevıch! - dep starshınany orynbasarym, Sovetter Odaǵynyń Batyry polkovnık Shlıapınge tanystyrdym. - Qysylmańyz, tamaqqa otyryńyz, joldas starshına, dep kúlimsirep Shlıapın oǵan qazaqshalap. - Otyryńyz, tamaq ala otyryp sóıleselik, dedim Shlıapııniń sózin maquldap. Ákimgereı alǵashqyda jasqa otyrǵanmen Shlıapınniń jaıdary túri, múdirmeı sóılegen qazaqsha tili, oryndy ázilderi ony kóńildendire, jadyrata bastady. Shaı ústinde áńgime qyza tústi. -- Erejeptiń túbinde abyroınada turǵanymyzda, - dedi bir jaralanǵan kezin aıtyp otyryp starshına. Oǵan túsinbegen Shlıapın ekeýmiz bir-birimizge qaradyq. - Erejep deıtin qala ǵoı, - dep túsindirdi starshına. - Rjev eken ǵoı búl kisiniń Erejep dep otyrǵany, - dedi Shlıapın qarq-qarq kúligi. - «Abyroınadasy» oborona shyǵar,- dep ol taǵy da kúlip maǵan qarady.- Oqasy joq, azamatym, biz túsindik, áńgimeńizdi aıta berińiz,- dedim men. Áskerı adamdar soǵys kezinde jaranyń qalaı janǵa batqanyn áńgime etpeıdi.Áńgimeniń negizgisi qandaı jaǵdaıda, qaı jerde jaraqattaný bolady. Ákimgereı de sol erejedenshyqqan joq. «Abyroınada turǵanymyzda, jaý ústimizge oqty nóserlete jaýdyrdy, «arpetkasyn» bastan quıyndata uıqy-tuıqymyzdy shyǵardy. «Jylanbaýyr» tankileri sońyna antalaǵan jaıaýlaryn ertip shabýyl jasady. Qalbalaqtap júgirip bara jatqanymda nemis jalp etip qýlady», «Súrine - jyǵyla omaqasa tústi». «Nemister bytyraı qashyp barady. Biz enteleı óksheleı qýyp kelemiz» degen sııaqty sózdermen urys jaǵdaıyn túıip aıtyp otyrdy. - Bizdi kóp oınatqan joq. Jıyrma shaqty kúnnen keıin-aq Aqtóbede shalonǵa otyrǵyzdy. - Birinshi ret soǵysqa shalonnan shyǵysymen-aq salyndyq. Jaý sońynan qýyp bara jatqandardy qýyp jete ótip alǵa kettik. Tús qaıta kidirip qaldyq ta qaıtadan atys bastalyp, komandırdiń buıryǵymen alǵa týra jóneldik. Bizdiń vzvodqa aldan keıin qaıt degen buıryq bar degen soń qaıtyp kele jatsam bireý: «Komrad! Komrad!» deıdi, barsam shuqyr túbinde jaraly nemis jatyr eken, Jas jigit eken. Men oǵan ymdap qaı jerińnen jaraqattysyń degendeı, aıaǵymdy, qolymdy kórsettim. Ol túsinip, maǵan jambasyn sıpap kórsetti. Odan keıin alysta jatqan avtomatyn kórsetip, qolyn shekesine alyp saýsaǵymen «Meni at» degendeı belgi berdi. Jaý da bolsa adamnyń balasy ǵoı dep men onyń jarasyn tańyp bolyp, avtomatyn alyp, ózin kóterip kele jatqanymda baltyrym tyz ehe qaldy. Bulshyq etime oq tıipti. Alystan álsirep kelgen oq bolýy kerek. Et pen teriniń arasynda qalypty. Vzvodtyń eń sońynan nemisti arqalap keldim. «Eı, sen ózimizdiń bireýdi desek, júgiń frıts qoı» dep kúlisti. Sanıtar kelip nemistiń jarasyn qaıta baılap, ony zembilge (nosılka) salyp alyp ketti. Men doktorǵa óz aıaǵymmen baryp, baltyrymdaǵy oǵymdy aldyryp qaıttym. Bir joly tań sáriden alǵa basyp, kún boıy soǵysyp kún batar aldynda keıin qaraı shegindik. Áıteýir basym aınalyp qulap bara jatqanym ǵana esimde. Kózimdi ashsam qap-qarańǵy. Ólgen bolýym kerek dep oıladym da, - áı ólgen kisi oılaýshy ma edi dep qozǵala bergenimde, shúıdem qatty aýyryp, mıym, zyrq ete qalǵany ǵana esimde... Gospıtalda bir aı degende aıaǵymdy zordan táltirektep basýǵa ilindim. Ýralap entelep bara jatqanda omaqasa qýladym. Týraıyn dep umtylǵanymda sol aıaǵymda jan joq. Jantaıa qýlaı ketkenim - tapa jiligimdi aralap jatqandaı aýrýǵa shydaı almastan aıqaılap jibergenim esimde... Gospıtalda úsh aı jatyp shyqtym. Plenge tústim. Qalaıynsha deısiz ǵoı. Bir shabýylda bizdiń rota aldy-artyna qaramaı tym uzap ketkenbiz. Kútpegen jerden jaý qorshady da aldy. Jartymyzdan kóbimiz qyryldyq. Laj joq, qalǵandarymyz qolǵa tústi. Eńgezerdeı bir nemis ofıtseri stroıǵa turǵyzyp qoıyp, shetimizden shapalaqpen tartyp - tartyp uryp shyqty da, ofıtserlerden tiri qalǵan leıtenantty, bir grýzın serjantty (ony evreı dep) stroıdan shyǵaryp, kóz aldymyzda atyp tastady. Bizdi bir saraıǵa qamap qoıdy. Kesh batar aldynda tórt nemis bizdi aıdap barady. Bir soldat orys jigiti aıaǵynan jaraqattanǵan edi. Qanshama qatty tańǵanmen ilese almaı keledi. Stroıdyń sońynda ekeýlep súıemeldep kelemiz. Birazdan soń qalyńqyrap qoıdyq. Keıingi nemis burylyp keldi de, súıemeldep kele jatqan ortamyzdaǵy jaraqat soldattyń qaq mańdaıynan atyp, bizdi avtomattyń dúmbisimen toqpaqtap aldaǵy topqa qýyp tyqty. Qarańǵy tústi. Ógiz aıańmen sylbyp kelemiz. Men stroıdyń qaq ortasynda kelemin. Bir aryqtan óte bergende buǵyp otyra berip, aryqtyń túbine sozyla sulap jata qaldym. Qatardaǵy joldastarym kórmegensip attap óte berdi. Aryqtyń túbine jabysa jylandaı ıreńdep, shyntaǵym men tizemniń tompaıyna tirelip jyljyp baram.Ormanǵa jetkende bir-aq kóterildim. Shyrttaı qarańǵy túnde Temirqazyqty sol ıyǵyma alyp shyǵysqa qaraı aıańdap kelemin. Aldymnan ózen kez boldy. Jınalǵan shóptiń ústine shyǵyp keýlep, tynys alarlyqtaı tesik qaldyryp jattym. Jylynyp, qatty uıyqtap qalyppyn. Oıansam tús mezgili eken. Ájeptáýir tynyǵyp qalyppyn. Ózen onshama endi emes, biraq ta jaǵalary bıik eken. Bir jaqsy jeri tabandaǵy sý jıegine deıin ný ósken aǵash. Shınelimdi skatkalap alyp, aǵashtardy panalap yldılatyp sýǵa jettim. Eńkeıip qolymmen eki-úsh urttap otyrǵanymda art jaǵymnan zý-zý etip eki oq óte shyqty. Ózimdi sýǵa tastap jiberdim, súńgidim. Tunshyǵa sý túbinde maltyp baram. Býlyǵa basymdy shyǵaryp aýa juta bergenimde aınalama sholp - sholp etip, sýdy shaptyra pýlemetten oqtar jaýdy. Alǵan demimdi ishime tarta tereń súńgidim. Aıaǵym jaǵaǵa tıdi. Ústim zildeı. Bir aǵashtyń tamyrynan ustap, jaǵaǵa jabysyp, basymdy sýdan ıegimnen joǵaryǵa qyltıtyp biraz turdym. Pýlemet atqylap oqtaryn sý betine shortańdata seýip - seýip qoıady. Sanymnyń qoń eti shym ete qaldy... Gospıtaldan eki aıdan keıin shyqtym. Keıingi jaraqattanǵanymda gospıtalda kóp jatyp qaldym, - dep ol aradaǵy kórgen - bilgenderinensóıledi. Men de ishimnen oǵan qarsy bolǵanym joq. Nemis tynymsyz kontratak (kontrataka) jasaýda. Bizderdiki de ony tumsyqtan perdi - aı kep. Tynys almastan soǵysqan kúnderimiz de boldy. Qolǵa túsken tamaqty jumarlap aýyzǵa tyǵyp, qaqala, túıile jutyp, aldan kóz almaı ata beremiz. Sol kúnderi ne jep, ne ishkenim esimde bolsa buıyrmasyn, - dep jaǵasyn ustaı qarǵana sóıledi ol. Shlıapın kóziniń qıǵashymen qarap, meıirlene ezýin jıdy. - Tamaq ala otyryp sóıleńiz, - dep men onyń sózin bólip, bir-bir rıýmkadan araq quıdym. - Kóbirek bolyp ketpes pe eken? - Alyp qoıalyq, - dep Shlıapın soǵystyrdym. Árıne, mundaı áńgimeni aýylǵa barǵanda soǵysta bolmaıtyndarǵa maıyn da, qanyn da tamyzyp, terin sorǵalatyp aıtyp berermin, sizderge toq eterin ǵana aıtyp otyrmyn. Sizder de bul soǵysta ne kórmedińizder. Biz bolsaq óz basymyzǵa, óz qımylymyzǵa ǵana jaýaptymyz. Bireýler kelip, bireýler ketip jatyr. Sizderden qataldyq ta esitemiz, qamqorlyq ta kóremiz. Kóppen kórgen uly toı da, ádil bıde týǵan joq demekshi, komandırdiń ádil bolǵanyn tileıdi soldat.Oǵan ne kerek tamaq, bútin kıim,saımandy qarý-jaraq, túsinikti buıryq bolsa soldat baıǵus neden aıansyn. Olardyń barlyǵy komandırdiń qolynda. Zekip, jerlegenshe qamqorlyqpen kóterseshi», dep oılaıtyn da kezderimiz bolady. Árıne, bes saýsaq qaıdan bir bolsyn, soldattar qaýymynda da ártúrli adamdar kezdesedi... - Ofıtserler arasynda da barlyǵy minsiz emes, - dep Shlıapın onyń sózin bóldi. - Árıne, biraq ta biz ony aıta almaımyz. - Biraq, oılaısyńdar ǵoı. - Iá, oılaımyz, jaqyn senimdi degen joldasymyzben kúbirlesip te qoıamyz... Kóbinese ishimizden tynamyz. - Strashno ne to, chto govorıat, strashno to, chto dýmaet. On ne ploho fılosofstvýet. Verno rassýjdaet, - degenimde starshına «strashnodan» basqaǵa shala túsinip, óńin ózgertti. Men ádeıi orysshalap - tovarış pravılno, pravılno, horosho, horosho - oǵan túsinikti bolsyn dep «govorıttiń» ornyna - skazal, - dedim. - Quldy tórem deseń tórge shyǵady bolyp ketken joq pa?- Ol ne degenińiz, starshına, komdıv sizdiń sózderińizdi oryndy taýyp otyr. Bundaı sózder kez kelgenderdiń aýzynan shyǵa bermeıdi. - Olar oz aýzyna myqtap ıe bolyp júrgender ǵoı... - Biz kúlip jiberdik. - Eshnárse asyp ketken joq, erim. Jaqsy soz jarym yrys degendeıin, siz oıǵa oı qosarlyq sózder bastap otyrsyz. Aspaı - saspaı, qysylmaı - qymtylmaı jalǵastyra berińiz sózińizdi, - dedim men. - Ózim bir jasaǵandaı bolyp otyrmyn... Qysylyńqyrap otyr em, ruqsat bolsa syrtqa shyǵyp kelsem. - Oıbaı, ruqsat, ruqsat, - dedim men. 396 Ádebı KZ - Óziniń syrtqy pishini olpy-solpy, alǵashta sózderi dobaldaý kórinse de keıinnen sheshilip keledi. Biraq ta qyzǵanyn sezip qysylyp qaldy, - dedi Shlıapın starshına shyǵyp ketken soń. - Degenmen sanaly buqaranyń biri kórinedi... - Joldas komdıv, korpýs komandıri kele jatyr, - dep adıýtantym sózimdi bóldi. Shlıapın ekeýmiz syrtqa Komkordy qarsy alýǵa shyqtyq. Starshınanyń áńgimesi osylaı bólindi. Eki-úsh kúnnen keıin dıvızııaǵa qaıta oraldym. Bir polkymyz oryn aýystyryp edi. Áli ornalasyp, jaıǵasyp úlgere almaı, ashylyp shashylyp jatqanynyń ústinen shyqtym. Kolhozdyń qyrmanyna raıkom jaqyndap kele jatqanda burynǵydan góri daýsyn óktemdeı shyǵaryp «bol-bol», «te» tezdiń» astyna alatyn brıgadırlerge uqsap, kapıtan leıtenantqa, leıtenant serjantqa, serjant soldatqa daýystaı buıyryp, urshyqtaı aınaldyra bastady. Men jańa qonysty aralap kelemin. Nege qarap tursyńdar? - Ana bóreneni alyp kelińder. - Qazyq nege jóndi qaǵylmaǵan? - Myna jatqan júktiń ústi nege jabylmaǵan? - Tezden júgir! - Bermen qaıt, - degen zirkil shyqqan daýystardy estip kelemin. Til alǵysh alasuryp júgirip júrgenderin kórip kelemin. - Prykazybaı! Prykazybaı! Delat boıdym, dellt boıdym, - degen qazaq únin oń jaqtaǵy toptan estip, burynyp qarasam, kishi leıtenanttyń aldynda tikesinen tik siresip 397 Ádebı KZ Ákimgereı tur eken. Men ony baıqamaǵan bop júre berdim. Onyń «...túsinikti buıryq bolsa, soldat baıǵus neden aıansyn» degen sózi esime tústi. - Ofıtserlerdi shtabyńyzǵa shaqyrtyńyz, - dep polk komandırine buıyryp, ózim alǵa kettim. Jolda: «Jumsaı bilseń soldat baıǵus neden aıansyn».«Qalaýyn tapsań qar janady». «Qolaqasyn tapsań kıgiz qazyq jerge kiredi». «Arnasyn tapsań sý azady». «Qadirin bilmegen jibekti jún etedi,áıeldi kúń etedi, erdi kúl etedi». «Aqymaq bastan aıaqqa tynym joq». «Uıymsyzda uıa joq». «Aýyzbirlik aıdyn kól, tirliginiń berekesi mol». «Jumys istegenderdiń tirligi jumyrtqadaı jup-jumyr». «Yntymaqtylar yntalana isteıdi, Alaýyzdar sońynan barmaǵyn tisteıdi». degen sııaqty sózder esime túsip keledi. *** Bizdiń korpýstyń komandıri qasqa bas, jalpaq bet, alasa boıly, salmaqty minezdi, egde, tartqan sary kisi general Bahısov edi. Ol kisimen eki-úsh kún jańa baǵytqa barlaýlarynda(rekognostsırovka) júrgende Ákimgereıdiń qansha ret jaraqattanǵanyn bir sózdiń kezeginde aıttym. - Erekshe, óte sırek kezdesetin jaǵdaı eken. Biraq ta anyq - qanyǵyna jetip tekserý kerek bolar, - dedi general. Men nachsandıvti shaqyryp alyp oǵan tapsyrma berip otyryp: - Kúmándi másele bolsa oǵan ásirese kóńil bólgeısiz. Maǵan onyń on alty jaraqatyna dáleldi dokýmentter kerek, - dedim. - Ony on-on bes kúnge medsanbatqa alýǵa ruqsat etińiz. Mamandarǵa kórsetelik. Jatqan gospıtaldarynan anyqtama kerek bolsa suratalyq, - dedi ol. - Onyńyz durys. Solaı etińiz.- Bizdiń vzvodtyń pozıtsııasynda bir zeńbirek ornalasqan bolatyn. Soǵan or qazýǵa barlyq vzvod bolyp járdemdeskenbiz. Zeńbirektiń snarıadyn tasıtyn bala jigit jaraqattanǵam soń, leıtenant meni sonyń ornyna jiberdi. Serjanttyń aıtýy boıynsha eki jáshik snarıadtardy alyp kelip transheıanyń túbime qoıdym. Bir jáshik bolat teskish súıir tumsyq, ekinshisi oq búrikkish (shrapnel) jumyr tumsyq snarıadtar edi. Aldymyzda dóńniń tóbesinen tanktiń órkeshi kórinip, keıinnen zeńbireginiń soıasy soraıyp kórine bastady. Serjant komanda berdi. Men bolat teskishtiń bireýin otaýshyǵa (zarıajaıýşıı) berip, ekinshisin daıyndap qolyma ustap tizerlep turmyn. Tanktyń týla boıy kóringende kózdeýshi (navodchık) serjanttyń «Ogon!» degeninde zeńbirektiń bilte arqanyn tartyp qaldy. Gúrs etip atylǵanda men qolymdaǵyny oqtaýshyǵa bere salyp, úshinshisin jerden eńkeıip qolyma aldym. Serjant komandasyn berip jatyr, biz jalma- jan atyp jatyrmyz. Tynys ala beriste alǵa qarasam jańaǵy tankti qara tútin orap alypty. «Kartoshý! (kartechıý)» degende serjant, men oqtaýshyǵa oq búrikkish snarıadty usyndym. Damyl-damyl ata bastady. Andap, entelep «ýlıýıap» júre atqylap kele jatqan nemister japyryla baýdaı túsip jatyr. Qoısyn ba, ondaǵan zeńbirekter, júzdegen pýlemetger, myńdaǵan vıntovkalar... Ústimizden jer baýyrlaı ushyp, oq sebelep, bomba tastap shtýrmovık samoletter ótip jatyr. Ordyń bosaǵasyna jarqanattaı jabysyp týrmyz. Oqtaýshy orta jastaǵy sary murtty efreıtor op túbine sylq qýlady. Men basyn kótere bergenimde jan tásil etti. Ony jáshikterdiń qasyna kóterip baryp, óziniń dorbasyndaǵy oramalymen betin japtym. Nemistiń shabýyly toıtaryldy. Serjant kózdeýshiniń ornyna ózi otyrdy da, zeńbirektiń soıasyn alǵa týralap baǵyttaı bergende qulaǵym shyń ete qalyp omaqasa ordyń túbine qulaǵanym ǵana esimde. Kózimdi ashyp qarasam: qarańǵy tún, aspanda bulttar jylt - jylt etedi, aınala jym- jyrt, basym meń-zeń, qulaǵym tastaı bitken, qozǵala almaımyn, denem jansyz uıyǵandaı. Oń qolymdy áreń kóterip denemdi sıpasam eki sanym, sol qolym, kókiregim myqtap tańýly - tapa qundaqtap tastaǵandaı. Besik shaıqaǵandaı qımyl sezemin. «Oıbaı» dep em óz daýysymdy ózim estimedim. Oǵan senbesten barynsha «Aý!» dep aıqaılap edim, ony da estimedim. Moınymdy buryn «Qasymda kim bar eken?» deı bergenimde basym aınalyp, loqsyǵanym esimde. Kózimdi ashsam kúndiz eken. Gospıtaldyń palatqaeynda jatyr ekenmin... Doktorlardyń eńbegine tipten baǵa joq shyǵar. Kóbimizdi ajal aýzynan alyp qaldy ǵoı olar. Aı, baǵasyz eńbek - aý solardyki... Biraqta qatty jaraqattanyp, es-túsińdi bilmeı jatqanda seni kim ólim aýzynan ajyratyp alyp qalǵanyn bilmeısiń,-dep ol kináli adamsha barlyq keýdesimen kúrsinip. Sestra baıǵustar bolsa, qashan aıaqtanǵanyńsha jórgektegi jas baladaı álpeshteıdi - aý. - Al, ózitsiz qalaısha starshına ataǵyn aldyńyz? -Men ózim til alǵysh edim. Sál aıyǵa salysymen qarap otyra almastan jumys suraıtynmyn. Eń aldymen qolyma sypyrǵy ustap qora sypyryp, aıaqtanyp kele jatqan jaralylardy súıemeldep dalaǵa shyǵarysyp, aýyr jatqandaryn zembilge salyp sestralarmen tasysyp, otyn jaryp, ot jaǵysyp, áıteýir álim kelse qarap otyrmaımyn. Bir joly Tarjaqtaǵy (Torjok) gospıtalda úsh aıdan asa tósek tartyp jattym. Aıyqqan soń shamamnyń kelgeninshe jumysqa aınalysa bastadym. Kúzdiń qara sýyq kezi edi. Otyndy ormannan baryp alyp keletinbiz. Aýyr nársege jaramaımyn. Bastyǵymyzdyń maǵan jany ashydy ma, ol maǵan aıyqqan jigitterden on jeti jigitti qosyp berip, «sen osylarǵa starshıı bolasyń» dep, bizdi otynǵa jumsady. Jigitter meni syılaıdy, bárimiz birge jatqanbyz. Jaıbaraqat baryp, otyn daıyndap júrdik. Keıinnen bárimizdi marjaban rotaǵa jibergende de olardy basqarýdy maǵan tapsyrdy. .- Starshına degen ataǵyńyzǵa buıryq bar ma, joq pa?- Qaıdan bileıin, bolsa bolǵan shyǵar. - Znachıt, vyhodıt samozvanets, - dep kúbirlep tómen qaradym orysshalap. - Kak je, tovarış polkovnık, - dedi Shlıapın de orysshalap, - on je starshına, vozglavlıal komandý drovosekov, vel grýppý lıýdeı v marshevýıý rotý kak ıh starshına...- Ne kak starshına, a kak starshıı. - Teper prıdetsıa proızvestı ego v starshıný Vashım prıkazom, ı etım samym ýzakonıt ego zvanıe, tovarış polkovn ı k. Ee?eı, tovarış polkovnık, on etogo zaslýjıvaet... Bizdiń sózimizge shala-sharpy túsinip otyrǵan Ákimgereıdiń susy kete, qýystana bastady. - On zaslýjıvaet kak voın bolshego, no voınskoe zvanıe, kak vy znaete, Gennadıı Fadeevıch. - Prostıte, tovarış polkovnık, vse takı... -Sizdiń áskerı ataǵyńyz,-dep orynbasarymnyń sózin bólip, Ákimgereıge qaraı qazaqsha sóılep kettim, - buıryqsyz ataq kórinedi. Siz efreıtor bolǵan joqsyz, kishi serjant, serjant, aǵa serjant bolǵan joqsyz, eshqandaı bólimshelerdi basqarmaǵansyz. Komandırlik satylarynyń birinen de ótpegensiz... - Qaıdan bileıin, ózderi ǵoı meni starshına degen... - Myna batyr polkovnık maǵan sizdiń áskerı ataǵyńyzdy buıryq jazyp, zańdy etińiz dep otyr, oǵan men ne isterimdi bilmeı qobaljyp otyrmyn. - Ózderińiz bilińizder... - Da, Gennadıı Fadeevıch, prıdetsıa otdat prıkazık. -- Óte durys, joldas komdıv, - dep Shlıapın qýana ornynan ushyp turyp Ákimgereıdiń qolyn alyp, ony quttyqtady. - Al, endi bul jigitke qaıtemiz? - dep suradym Shlıapıppep Ákimgereı shyǵyp ketken soń.- Qaıtkeni bar, ózi momyn, adal, eńbekqor kisi kórinedi ǵoı, tyldaǵy on shaqty arbakeshterdi basqara alar, - dedi Shlıapın. Arada eki-úsh kún ótti. Ákimgereı óz rotasynda júr. Starshına degen shen aldy. Mende eki ret qonaq boldy. Qazirshe onyń kórgen jaqsylyǵy sol-aq. Jadyraǵan kóktem kúni. Jer beti qyltanaqtaı kógerip, aǵashtar búrshik jara bastaǵan. Mashınanyń artqy ornynda adıýtantpen qatar orta boıly, aq quba maıor qolyna portfel ustap otyr. Maıor dıvızııa shtabynyń ofıtseri, famılııasy Mazýrın. Alańnyń arǵy shetinde shatyrlana qurylǵan kúrkeler orman ishinde. Ormannyń jıeginde sap quryp turǵan batalon. Mashına jaqyndaǵanda eńsesi túsińkileý, uzyn boıly, qara tory podpolkovnık Ýjvak sapty turǵyzyp, meniń aldymnan shyǵyp raport berdi. Polk komandıriniń raportyn qabyldap, sappen sálemdesin, jaıbaraqat turýǵa ruqsat ettim. -Gvardıı starshına Ákimgereı, ko mne! -degende saptyń sol jaqtaǵy qanatynan qorjańdap júgirip kele jatqan Ákimgereıge soldattardyń barlyǵy moıyn buryp, qarap týrdy. Ákimgereıdiń oryssha dolbar, shala-sharpy raportyn qabyldap, oǵan qazaqshalap: - Sál ilgeri, menimen qatar turyńyz, - dedim. Ol týrdy. Jaýyngerlerdiń eki kózi biz jaqta.- Joldastar, men búgin sizderdiń polktaryńyzǵa ádeıi bir sharýamen keldim. Ol sharýamdy sizderdiń aldaryńyzda, barlyǵyńyzǵa kórsete, barlyǵyńyzǵa da estirge atqarmaqpyn. Myna sizderdiń aldyńyzda turǵan starshına Ákimgereı bárimizdiń jaýynger joldasymyz. Bunyń denesine salǵan soǵys tańbalaryn monshada ǵana kórýge bolady. Olardyń aıǵaǵy kókiregindegi on alty belgilerdiń tigisteri. Bul kisi bizdiń dıvızııaǵa jaqynda ǵana keldi. Keıingi ótkizgen urystarǵa qatysty... Bizdiń doktorlar bul kisiniń qan maıdanda alǵan jaraqattaryn tekserdi. Barlyǵy da ras, barlyǵyna da denesindegi tyrtyqtar men qolyndaǵy gospıtaldardan alǵan anyqtamalar túgelimen aıǵaq. Bul jaýynger kóp urystarǵa qatysyp, Otan úshin maıdanda kóp qan tókkenderdiń biri. Árbir jaralanǵanda orta eseppen bir jarym stakannan qan tógilse, bul kisi jıyrma tórt staqan qan tókti deýge bolady, onyń qansha lıtr ekenin ózderińiz esepteı berińizder. Jeńil jaranyń aýyr jaraqattanýdyń babyn kórgender aralaryńyzda az emes. Qudaıǵa shúkir, aman-esen, tórt múshesi túgel, áli de qatardan qalar emes, jaýyngerlik boryshyn aıanbastan taǵy da oryndaýǵa daıar azamat. Bul kisi qarapaıym halyqtyń qarapaıym da qaharman ýly. Bul kisi - ózderińiz sııaqty qatardaǵy jaýynger. Bul kisige jaýdan kóp oq daryǵan. Bul kisige atyshýly ataq, dabyl qaqqan dańq daryǵan emes. Olardy búl kisi kerek etip te júrgen joq. Bul kisi qatardaǵy adal azamattardyń biri bolǵandyǵyna shúkir etip júrgen adam. Bul kisi bizdiń gvardııanyń qatarynda. Maıor Mazýrın, starshınanyń gımnasterkasyna gvardııa znachegin qadańyz! Maıor znachek taǵyp jatqanda, polk komandırine: - Muny siz ózińiz áldeqashan-aq isteýińiz kerek edi, - dep keıidim. Ýjvak tómen qarady. Batalon qol shapalaqtady. - KSRO Joǵarǵy Soveti Prezıdıýmynyń atynan starshına Ákimgereıdi «Jaýyngerlik erligi úshin» medalimen nagradtaımyn. Batalon qol shapalaqtady. Maıor Mazýrın medaldi taǵyp bolǵannan soń erligi úshin medalimen jáne Dańq, Qyzyl Juldyz ordenderimen de nagradtalatyndyǵyn jeke-jeke jarııaladym. Bul nagradalar da Ákimgereıge sol jerde tabys etildi. Sosyn: - Endi sizdi úkimet nagradalarymen quttyqtaýǵa ruqsat etińiz, - dep dý qol shapalaqtaýdyń ústinde Ákimgereıdiń qolyn aldym. Ákimgereı kemseńdep qamyǵyp kele jatyr edi, «táıt, uıat bolady!» - dep zekip tastadym.- Qaıteıin... Men ne derimdi bilmeı týrmyn. -Daýysyńdy qattyraq shyǵaryp: «Slýjý Sovetskomý (okný» degin. - Isslýjım Sovetskoı Soıýzom! -dep dirildegen daýsymen starshına sapqa qarap aıqaılady. Soldattar qol shapalaqtady. - Al, joldastar, meniń kelgen sharýam osy, - dedim jaýyngerlerge qarap. Taǵy da qol shapalaqtaý. - Búgin joldas-joralaryńyzben qoshtasyp, keshke maǵan kelińiz, - dep buıyrdym starshınaǵa. Keshke Shlıapınniń kózinshe Ákimgereıge bylaı dedim:- Joldastar, men búgin sizderdiń polktaryńyzǵa ádeıi bir sharýamen keldim. Ol sharýamdy sizderdiń aldaryńyzda, barlyǵyńyzǵa kórsete, barlyǵyńyzǵa da estirge atqarmaqpyn. Myna sizderdiń aldyńyzda turǵan starshına Ákimgereı bárimizdiń jaýynger joldasymyz. Bunyń denesine salǵan soǵys tańbalaryn monshada ǵana kórýge bolady. Olardyń aıǵaǵy kókiregindegi on alty belgilerdiń tigisteri. Bul kisi bizdiń dıvızııaǵa jaqynda ǵana keldi. Keıingi ótkizgen urystarǵa qatysty... Bizdiń doktorlar bul kisiniń qan maıdanda alǵan jaraqattaryn tekserdi. Barlyǵy da ras, barlyǵyna da denesindegi tyrtyqtar men qolyndaǵy gospıtaldardan alǵan anyqtamalar túgelimen aıǵaq. Bul jaýynger kóp urystarǵa qatysyp, Otan úshin maıdanda kóp qan tókkenderdiń biri. Árbir jaralanǵanda orta eseppen bir jarym stakannan qan tógilse, bul kisi jıyrma tórt staqan qan tókti deýge bolady, onyń qansha lıtr ekenin ózderińiz esepteı berińizder. Jeńil jaranyń aýyr jaraqattanýdyń babyn kórgender aralaryńyzda az emes. Qudaıǵa shúkir, aman-esen, tórt múshesi túgel, áli de qatardan qalar emes, jaýyngerlik boryshyn aıanbastan taǵy da oryndaýǵa daıar azamat. Bul kisi qarapaıym halyqtyń qarapaıym da qaharman ýly. Bul kisi - ózderińiz sııaqty qatardaǵy jaýynger. Bul kisige jaýdan kóp oq daryǵan. Bul kisige atyshýly ataq, dabyl qaqqan dańq daryǵan emes. Olardy búl kisi kerek etip te júrgen joq. Bul kisi qatardaǵy adal azamattardyń biri bolǵandyǵyna shúkir etip júrgen adam. Bul kisi bizdiń gvardııanyń qatarynda. Maıor Mazýrın, starshınanyń gımnasterkasyna gvardııa znachegin qadańyz! Maıor znachek taǵyp jatqanda, polk komandırine: - Muny siz ózińiz áldeqashan-aq isteýińiz kerek edi, - dep keıidim. Ýjvak tómen qarady. Batalon qol shapalaqtady. - KSRO Joǵarǵy Soveti Prezıdıýmynyń atynan starshına Ákimgereıdi «Jaýyngerlik erligi úshin» medalimen nagradtaımyn. Batalon qol shapalaqtady. Maıor Mazýrın medaldi taǵyp bolǵannan soń erligi úshin medalimen jáne Dańq, Qyzyl Juldyz ordenderimen de nagradtalatyndyǵyn jeke-jeke jarııaladym. Bul nagradalar da Ákimgereıge sol jerde tabys etildi. Sosyn: - Endi sizdi úkimet nagradalarymen quttyqtaýǵa ruqsat etińiz, - dep dý qol shapalaqtaýdyń ústinde Ákimgereıdiń qolyn aldym. Ákimgereı kemseńdep qamyǵyp kele jatyr edi, «táıt, uıat bolady!» - dep zekip tastadym. - Qaıteıin... Men ne derimdi bilmeı týrmyn. -Daýysyńdy qattyraq shyǵaryp: «Slýjý Sovetskomý (okný» degin. - Isslýjım Sovetskoı Soıýzom! -dep dirildegen daýsymen starshına sapqa qarap aıqaılady. Soldattar qol shapalaqtady. - Al, joldastar, meniń kelgen sharýam osy, - dedim jaýyngerlerge qarap. Taǵy da qol shapalaqtaý.- Búgin joldas-joralaryńyzben qoshtasyp, keshke maǵan kelińiz, - dep buıyrdym starshınaǵa. Keshke Shlıapınniń kózinshe Ákimgereıge bylaı dedim:- Joldastar, men búgin sizderdiń polktaryńyzǵa ádeıi bir sharýamen keldim. Ol sharýamdy sizderdiń aldaryńyzda, barlyǵyńyzǵa kórsete, barlyǵyńyzǵa da estirge atqarmaqpyn. Myna sizderdiń aldyńyzda turǵan starshına Ákimgereı bárimizdiń jaýynger joldasymyz. Bunyń denesine salǵan soǵys tańbalaryn monshada ǵana kórýge bolady. Olardyń aıǵaǵy kókiregindegi on alty belgilerdiń tigisteri. Bul kisi bizdiń dıvızııaǵa jaqynda ǵana keldi. Keıingi ótkizgen urystarǵa qatysty... Bizdiń doktorlar bul kisiniń qan maıdanda alǵan jaraqattaryn tekserdi. Barlyǵy da ras, barlyǵyna da denesindegi tyrtyqtar men qolyndaǵy gospıtaldardan alǵan anyqtamalar túgelimen aıǵaq. Bul jaýynger kóp urystarǵa qatysyp, Otan úshin maıdanda kóp qan tókkenderdiń biri. Árbir jaralanǵanda orta eseppen bir jarym stakannan qan tógilse, bul kisi jıyrma tórt staqan qan tókti deýge bolady, onyń qansha lıtr ekenin ózderińiz esepteı berińizder. Jeńil jaranyń aýyr jaraqattanýdyń babyn kórgender aralaryńyzda az emes. Qudaıǵa shúkir, aman-esen, tórt múshesi túgel, áli de qatardan qalar emes, jaýyngerlik boryshyn aıanbastan taǵy da oryndaýǵa daıar azamat. Bul kisi qarapaıym halyqtyń qarapaıym da qaharman ýly. Bul kisi - ózderińiz sııaqty qatardaǵy jaýynger. Bul kisige jaýdan kóp oq daryǵan. Bul kisige atyshýly ataq, dabyl qaqqan dańq daryǵan emes. Olardy búl kisi kerek etip te júrgen joq. Bul kisi qatardaǵy adal azamattardyń biri bolǵandyǵyna shúkir etip júrgen adam. Bul kisi bizdiń gvardııanyń qatarynda. Maıor Mazýrın, starshınanyń gımnasterkasyna gvardııa znachegin qadańyz! Maıor znachek taǵyp jatqanda, polk komandırine:- Muny siz ózińiz áldeqashan-aq isteýińiz kerek edi, - dep keıidim. Ýjvak tómen qarady. Batalon qol shapalaqtady. - KSRO Joǵarǵy Soveti Prezıdıýmynyń atynan starshına Ákimgereıdi «Jaýyngerlik erligi úshin» medalimen nagradtaımyn. Batalon qol shapalaqtady. Maıor Mazýrın medaldi taǵyp bolǵannan soń erligi úshin medalimen jáne Dańq, Qyzyl Juldyz ordenderimen de nagradtalatyndyǵyn jeke-jeke jarııaladym. Bul nagradalar da Ákimgereıge sol jerde tabys etildi. Sosyn: - Endi sizdi úkimet nagradalarymen quttyqtaýǵa ruqsat etińiz, - dep dý qol shapalaqtaýdyń ústinde Ákimgereıdiń qolyn aldym. Ákimgereı kemseńdep qamyǵyp kele jatyr edi, «táıt, uıat bolady!» - dep zekip tastadym. - Qaıteıin... Men ne derimdi bilmeı týrmyn. -Daýysyńdy qattyraq shyǵaryp: «Slýjý Sovetskomý (okný» degin. - Isslýjım Sovetskoı Soıýzom! -dep dirildegen daýsymen starshına sapqa qarap aıqaılady. Soldattar qol shapalaqtady. - Al, joldastar, meniń kelgen sharýam osy, - dedim jaýyngerlerge qarap. Taǵy da qol shapalaqtaý. - Búgin joldas-joralaryńyzben qoshtasyp, keshke maǵan kelińiz, - dep buıyrdym starshınaǵa. Keshke Shlıapınniń kózinshe Ákimgereıge bylaı dedim: -Sizdi on jetinshi pet jaralanýǵa jiberýge bolmaıdy, al áskerden bosatýǵa pravomjoq. Siz dıvızııanyń naýbaıhanasyna baryp óz mamandyǵyńyzben jumys istegenińizdidurys kórip otyrmyn. Qansha aıtqanmen, ol aldyńǵy shepten 40-50 kılometr jerde ǵoı.Dushpannyń samoleti bombalamasa, oq, snarıadtary jetpeıdi... Odan keıin aıtaıyndegenim, endi siz elińizge, úı ishińizge hat jazyp habarlasyp turyńyz. -Durys, qup bolady. Maıdanda da soz jerde jatpaıdy. Tez tarap ketedi. Sony bilip «bireý bolmasa, bireýiaqparlar» degen oımen Ákimgereı týraly joǵarǵy oryndarǵa resmı málimdeme jasaǵanjoqpyn.-Eki-úsh kúnnen keıin armııa shtabynan telefon soqty. Komandashy starshınatýraly suraqtar qoıyp:-Árıne, kimdi qalaı nagradtaý óz erkiń. Biraq ony úlkenirek ordenge usynýǵa dabolatyn edi ǵoı. Al, siz oǵan birden tort nagrada...-Siz oǵan úlken orden berseńiz, artyq bolmas, - dep ázildedim.-Tapsyryńyz. Biz áskerı keńeste qarap kórelik.-Bermeıtin bolsańyzdar, tapsyrmaımyn.-Qyzyl Tý ordenine tapsyryńyz.-Qup. Durys... Sol jigitti aýylyna jiberip alsaq qaıter edi, joldas komandashy.Ózi ketkende áıeliniń qursaǵynda...Komandashy sózge kelgen joq, kóndi.-Myna qazaq múldem oljaly boldy-aý, joldas komdıv, - dep qýandy sózdiń bas - aıaǵyn ańdap otyrǵan Shlıapın. - Al, endi ony demalysqa jibersek, jaqsylap kıindiripjiberelik.-Ol jaǵyn ózińizge tapsyrdym, Gennadıı Fadeevıch!
TÚSІNІK: B.Momyshulynyń «Moskva úshin shaıqas» romany A.Bektiń «Arpalys» romanynyń zańdy jalǵasy bolyp tabylady. 1942 jyly bastalǵan A.Bektiń «Arpalys» romanynyń birinshi jáne ekinshi bólimi jazylyp, qalǵan bólimderi aıaqtalmaı qaldy. B.Momyshuly 1945jyldan 1956 jylǵa deıin «Arpalys» romanynyń shyǵýyn taǵatsyz kútti. Biraq roman ary qaraı jazylmaǵannan keıin amalsyzdan ózi qolyna qalam alyp «Moskva úshin shaıqas» degen atpen jalǵastyryp jaza bastady.Máskeýdegi «Izvestııa» sekildi iri basylymdar «Moskva úshin shaıqas» romanynyńalǵashqy bólimin qýanyshpen basty. Osy kezde«Arpalys» romanyn jalǵastyrý kerek ekeni esine túsken A.Bek qolda bar derekterin daıyndap otyryp, «Arpalystyń» úshinshi bólimin jazyp, «Znamıa» jýrnalyna aparǵan kezde, onyń bas redaktory Bektiń qoljazbasyn ózine qaıtaryp turyp: - Bul romandy B.Momyshulynyń ózi jalǵastyryp jatyr, - degendi aıtady. Alaıda, «Arpalys» romanynyń birinshi jáne ekinshi bólimi «Znamıa» jýrnalynda jarııalanǵannan keıin A.Bek pen B.Momyshulynyń abyroılary asqaqtap búkil álemge tanyldy. A.Bek osyǵan masattandy ma, álde basqa da jaǵdaılary boldy ma, romannyń jalǵasyn uzaq ýaqyt jazbady. Bul jaǵdaı B.Momyshulynyń ashý yzasyn qozdyryp romandy ózi jalǵastyrýdy jón kórdi. Sóıtip, «Moskva úshin shaıqas» degen atpen jańa roman dúnıege keldi Bul roman stıldik jaǵynan da, basqa da teorııalyq jaǵynan da «Arpalys» romanymen saryndas bolyp keledi. Eki romandy qatar qoıyp oqyǵan oqyrman ekeýiniń egiz qozydaı birdeı ekendigine kózderi jetip, «Arpalystyń» da, «Moskva úshin shaıqastyń» da avtorlary bir adam B.Momyshuly dep qabyldady. Aıta ketetin bir jaǵdaı B.Momyshuly men A.Bektiń arasyndaǵy bolǵan kelisim sharttyń buzylýynda osyndaı jaǵdaılar bar. A.Bektiń romanyn ózi jazǵan joq, ony B.Momyshulynyń aıtýy boıynsha jazyp shyqty. Bul jaǵdaı jóninde 1943 jyly KSRO JAZÝShYLAR ODAǴYNYŃ májilis zalyndaǵy ótken Tıhonov basqarǵan komıssııanyń qorytyndysy, sondaı-aq 1944 jyly 10 qańtarda ótken jazýshy Leıtes basqarǵan májilister osynyń tolyq aıǵaǵy bolyp tabylady. 1956 jyly «Moskva úshin shaıqastyń» qoljazbasyn shpor sol kezde Máskeýdegi Lomonosov atyndaǵy ýnıversıtettiń jýrnalıstka fakýltetinde oqyp júrgen jas qalamger Sherhan Murtazaǵa redaktsııalaýǵa tapsyrady. 1958 jyldary romannyń alǵashqy bólimderi jaryq kórdi. B.Momyshulynyń bul týyndysy qazaq ádebıetinde soǵys taqyrybyna jazylǵan alǵashqyúlken shyǵarma bolyp eseptelinedi. Joǵarydaǵy aıtylǵan arhıvtik derekterdi respýblıkalyq ortalyq muraǵattan jáne Máskeý qalalyq muraǵatynan tabýǵa bolady.
Muhamedjan Kátimhan
«Baýyrjantaný» ǵylymı-zertteý jetekshi ǵylymı qyzmetkeri.
Roman Ádebı KZ portalynan alyndy.
sońy
