Memlekettiń densaýlyq saqtaý salasyndaǵy saıasaty jańa deńgeıge shyǵady - J. Dosqalıev
- Jaқsylyқ Aқmyrzaұly, Siz bүgingi taңdaғy қazaқstandyқ densaýlyқ saқtaý jүıesiniң ahýalyn қalaı baғalaısyz? Onyң jaғdaıy elimizdiң әleýmettik-ekonomıkalyқ jalpy deңgeıine қanshalyқty sәıkes keledi?
- Densaýlyқ saқtaý jүıesinde sheshilmegen problemalar joқ dep aıtsaқ dұrys bolmas edi. Problemalar jetkilikti, onyң үstine biz Қazaқstan sııaқty serpindi damyp otyrғan memlekette өmir sүrip otyrmyz. Bүginde el aldyna үlken mindet - bәsekege қabiletti elderdiң deңgeıine қol jetkizý mindeti қoıylyp otyr.
Memlekettiң әleýeti men ekonomıkalyқ mүmkindikteri үlken. Sondyқtan da ol kөrsetiletin barlyқ қyzmetterdiң, sonyң ishinde medıtsına қyzmetiniң de barlyқ jaғynan talapқa saı bolýyn қajet etedi.
Aıtalyқ, Bүkilәlemdik forýmnyң reıtıngilik baғalaý nәtıjelerine қaraғanda, eldiң bәsekege қabilettiligin aıқyndaıtyn negizgi ındıkatorlar boıynsha Қazaқstan 2008 jyly balalar өlimi jөninen - 87-shi orynғa, týberkýlezdiң taralýy boıynsha - 94-inshy orynda, AҚTҚ taralýy kөrsetkishinen - 23-inshi jәne adam өmiriniң kүtilip otyrғan ұzaқtyғy mәselesinde - 101-inshi orynda boldy. Bұl salany odan әri reformalaý jөninde қosymsha sharalar alý қajettigin kөrsetedi. Bүginde Қazaқstan densaýlyқ saқtaý қyzmetiniң aldyna halyққa medıtsınalyқ қyzmet kөrsetýde eң ozat әlemdik standarttarғa saı keletin, densaýlyқ saқtaý isine azamattardyң da yntymaқtasa қatysýyn қamtamasyz ete otyryp, sapaly jaңa deңgeıge tezirek shyғý mindeti қoıylyp otyr.
Bүgingi қoғamnyң barlyқ talap-tilekterine jaýap bere alatyn densaýlyқ saқtaý jүıesin қalyptastyrý қazaқstandyқtardyң jeke jәne қoғam densaýlyғy kөrsetkishterinde naқty oңdy ilgerileýge қol jetkizýge baғyttalғan bir-birimen өzara baılanysty strategııalyқ mindetterdiң tұtas keshenin sheshýdi kөzdeıdi. Mұnyң arasynda alғashқy dәrigerlik-sanıtarlyқ kөmek jұmysy, ana men bala densaýlyғyn қorғaýdy tıimdi ұıymdastyrý da bar. Biz halyқtyң әleýmettik-maңyzdy syrқattarғa ұshyraý deңgeıin tөmendetýge, halyқty jappaı ımmýndaý sharalaryna tartýғa barynsha kүsh jұmsaýғa tıispiz. Bұdan basқa, medıtsınalyқ kөmek kөrsetýde halyқaralyқ standarttardy engizý, birtұtas densaýlyқ saқtaý aқparattyқ jүıesin құra otyryp, salany aқparattandyrý қajet. Bұl қaıta құrýlar, sonymen қatar, medıtsınalyқ bilim berýdiң құrylymyn өzertpeı jәne sapasyn artttyrmaı mүmkin emes. Olar jүıeli sıpatta bir-birimen өzara baılanysty jәne Қazaқstanda bәsekege қabiletti, joғary tıimdi densaýlyқ saқtaý jүıesin құrýғa baғyttalғan, қazaқstandyқtardyң өmir sapasyn arttyrýdy қamtamasyz etetin birtұtas ıdeologııaғa birikken.
Bүginde memlekettiң әleýmettik-ekonomıkalyқ saıasaty, sonyң ishinde densaýlyқ saқtaý salasynyң қyzmeti tүpkilikti nәtıjege, ıaғnı қazaқstandyқtardyң densaýlyғyn saқtaý men nyғaıtýғa baғyttalýymen sıpattalatyn jaңa deңgeıge shyқty.
- Mәjilis depýtaty retinde Siz Үkimet atyna, sonyң ishinde Densaýlyқ saқtaý mınıstrligine densaýlyқ saқtaý jүıesin қarjylandyrý mәseleleri boıynsha әldeneshe ret syn aıttyңyz. Atap aıtқanda, bұl salany қarjylandyrý jetkiliksiz ekendigi týraly 2009-2011 jyldarғa arnalғan үsh jyldyқ respýblıkalyқ bıýdjetti talқylaý kezinde de dabyl қaқtyңyz. Siz bıýdjettiң tegin medıtsınalyқ kөmek, dәri-dәrmekpen tegin қamtamasyz etý, dәrigerlerdiң eңbekaқysyn kөterý bөligine қatysty өlshemderin қaıta қaraýғa қol jetkizýge nıettisiz be?
- Әlemdik konıýnktýraғa қaramastan, bıylғy jyly densaýlyқ saқtaý shyғyndaryna respýblıkalyқ bıýdjetten bөlingen қarjy 54 paıyzғa ұlғaıyp, 185,9 mlrd.teңgeni құrady.
2009 jyldan bastap kepildendirilgen tegin medıtsınalyқ kөmek kөlemin қamtamasyz etýge jәne keңeıtýge respýblıkalyқ bıýdjetten қosymsha 15,7 mlrd. teңge shyғyndar bekitildi, onyң ishinde myna baғyttar bar:
gematologııalyқ eresek syrқat adamdardy hımııalyқ preparattarmen қamtamasyz etý;
mıokard ınfarktisine ұshyraғan aýrýlardy trombolıttik preparattarmen қamtamasyz etý;
gemofılııa syrқattaryna (gemofılııa V aýrýlaryn қosa eseptegende) ұshyraғan eresekterdiң қanyn ұıytatyn faktorlardy қamtamasyz etý;
aýdannan aýyldarғa deıingi deңgeıdegi salaýatty өmir saltyn қalyptastyrý sharalarynyң geografııasyn keңeıtý maқsatymen kezeң-kezeңimen aımaқtyқ (қalalyқ, aýdandyқ) salaýatty өmir saltyn қalyptastyratyn ortalyқtar құrý;
kepildendirilgen tegin medıtsınalyқ kөmekti қarjylandyrý shyғyndaryn oblystardan orta aımaқtyқ deңgeıge deıin kezeң-kezeңimen jetkizý;
eңbekke teңdestirilgen aқy tөleý (psıhoemotsııalyқ jүktemeler үshin үsteme alýshylardyң tizimin keңeıtý);
jүrektiң ıshemııalyқ aýrýlarymen syrқattanatyn adamdar үshin dıagnostıkalyқ қyzmettermen қatar koronarlyқ-grafıkalyқ zertteýler jүrgizý.
Bұl sharalarғa mınıstrlik 2010-2012 jyldarғa arnalғan bıýdjettik өtinimder құramynda 2010 jylғa 27 mlrd. teңge sұrap otyr.
Bұdan basқa Үkimet қaýlysymen bıylғy jyldyң aқpanynda týberkýlezge қarsy aýdandyқ mekemelerdiң қyzmetkerlerine, neonatologııalyқ, gematologııalyқ beıindegi mamandarғa, dүnıege kelgen nәrestelerdiң fızıologııasy jәne patologııasy, shala týғan sәbılerdi kүtý bөlimderiniң medbıkelerine, hırýrgııalyқ medbıkelerge jәne gematologııalyқ aýrýlarғa hımııalyқ terapııa қyzmetin jүzege asyratyn medbıkelerge үstemeler belgilendi.
- Siz sөılegen sөzderiңizdiң birinde keңestik kezeңmen salystyrғanda, қazaқstandyқ dәrigerler zamanaýı medıtsınalyқ tehnıkalar men jabdyқtardy paıdalanýғa jaқsyraқ daıarlanғan degendi aıtyp қaldyңyz. Alaıda soңғy kezderi memlekettik medıtsına mekemelerinde қymbat jabdyқtar olarmen jұmys isteıtin mamandar bolmaýymen baılanysty bos tұryp қaldy degen biraz habarlar boldy. Mұndaı jaғdaıdyң oryn alýyna ne sebep?
- Aғymdaғy jyldyң basynda ұıymdastyrylғan jәne medıtsınalyқ tehnıka parkinde jүrgizilgen aýdıttiң nәtıjeleri boıynsha bos tұryp қalғan medıtsınalyқ jabdyқtardyң jalpy sanynyң ishinde arnaıy daıarlyқtan өtken mamandardyң bolmaýy sebebinen paıdalanylmaғan jabdyқtar 14,9 paıyzdy құraıdy. Mұndaı tәrtip bұzýshylyқtar anyқtalғan faktiler boıynsha, oblystardyң, Astana jәne Almaty қalalarynyң densaýlyқ saқtaý basқarmalarynyң, Densaýlyқ saқtaý mınıstrligine қarasty vedomstvolardyң basshylaryna bos tұryp қalғan medıtsınalyқ jabdyқtardy iske қosý nemese қaıta bөlýdiң kezek kүttirmeıtin sharalaryn alý jәne қabyldanғan sharalar jөninde mınıstrlikke tıisti aқparat ұsyný jөninde tapsyrmalar berildi.
Medıtsınalyқ tehnıkalardyң ishki aýdıti oblystardyң, Astana jәne Almaty қalalarynyң densaýlyқ saқtaý basқarmalarynda, Densaýlyқ saқtaý mınıstrligine baғynyshty vedomstvolarda bұdan bylaı da tұraқty tүrde jұmys toptaryn құrý arқyly jүzege asyrylyp otyratyn bolady.
- Jaқynda Siz Mәjilis depýtattaryna «Halyқ densaýlyғy jәne densaýlyқ saқtaý jүıesi týraly» Kodekstiң jobasyn ұsyndyңyz, onda keıbir erejeler farmatsevtıkalyқ naryқtaғy bәsekelestikti shekteýge tyrysýshylyқ sııaқty tүsindiriledi. Bұdan basқa, үstine edәýir үsteme қosyp satatyn dәri-dәrmekpen saýda jasaıtyn dәrihanalardan lızentsııalardy қaıtaryp alý қajettigi týraly Sizdiң aıtқan pikirleriңizdi estip jүrmiz. Bұғan deıin farmatsevtıkalyқ өnimder saýdasyndaғy paıdany normalaý týraly bұryn aıtylғanyn estimegen edik. Mұndaı sharalardy қolғa alýғa қandaı zaңnamalyқ negiz bar?
- Teңgeniң devalvatsııasynan keıin biz dәri-dәrmek preparattaryna baғa shұғyl sharyқtap ketpeýine jol bermeýge tyrystyқ. Bұl oraıda barlyқ oblystarda jәne respýblıkalyқ maңyzdaғy қalalarda baғany ұstap tұrý үshin әkimder, dәrilik preparatty өndirýshiler, jetkizýshiler jәne dәrihanalar arasynda memorandýmdar jasaldy.
Memorandým aıasynda otandyқ өndirýshiler өndiriletin өnimderdiң құnyn kөtermeýge, al sheteldik өndirýshiler - kepildi tegin medıtsınalyқ kөmek aýқymynda satyp alynatyn preparattarғa қosymsha jeңildikter jasaýғa өzderine mindettemeler aldy.
Mınıstrlik әleýmettik jaғynan әljýaz halyқ jikteri neғұrlym jıi қoldanatyn preparattardyң tizimin (100 ataý) jasap, olarғa baғa belgilendi jәne ol kelisildi.
- Siz әleýmettik-maңyzdy aýrýlardyң, sәbıler өlimi joғary bolýynyң aldyn alýda memlekettiң қabyldap otyrғan sharalary jetkiliksiz ekenin әldeneshe ret aıttyңyz. Bұl saladaғy jaғdaıdy jaқsartý үshin ne istelip jatyr?
- Bүgingi taңda biz birқatar normatıvtik-құқyқtyқ aktilerdi, sonyң ishinde әleýmettik-maңyzdy aýrýlardyң tizimderin қaıta қaraýdy kөzdeıtin vedomstvoaralyқ jұmys tobyn құrdyқ. Eger halyқaralyқ standarttar jөninde aıtatyn bolsaқ, mұndaı құjat joқ. Jұқpaly jәne jұқpaly emes aýrýlar deıtin tүsinik bar, tipti joғary damyғan memleketterdiң өzi densaýlyқ saқtaý jүıesindegi әleýmettik mәselelerdi sheshýdi moınyna alyp otyrғan joқ, өıtkeni bұl өte kөp shyғyndardy қajet etetin norma. Alaıda bizdegi epıdemıologııalyқ jaғdaıdy eskere otyryp, biz 3-4 baғyt boıynsha ғana әleýmettik-maңyzdy aýrýlar tizimin saқtaımyz, olar - týberkýlez, JҚTB/AҚTҚ, jynystyқ jolmen taralatyn jұқpaly aýrýlar jәne S jәne V vırýstyқ gepatıti bolýy mүmkin, өıtkeni aýrýlardyң bұl sanaty ұzaқ ýaқyt boıy emdeledi jәne әleýmettik mәselelerdi sheshýdi talap etedi. Құjat әkimderge bұl үshin қarjy қarastyrýғa mүmkindik beredi.
Respýblıkadaғy sәbıler өlimi kөrsetkishine bolashaқ ata-analardyң densaýlyғy, olardyң өmir salty, bilim dәrejesi, jүktilik kezeңiniң өtýi, tamaқtaný jaғdaıy, қorshaғan ortanyң syrtқy zııandy faktorlarynyң әseri, alkogoldi, esirtki zattaryn paıdalanýy sııaқty jәne basқa da әleýmettik problemalar edәýir dәrejede yқpal etetini sөzsiz.
Elde әleýmettik jaғdaıdy jaқsartýғa, halyқtyң әl-aýқatyn kөterýge jәne halyқtyң densaýlyқ jaғdaıyn jaқsartýғa baғyttalғan birқatar memlekettik jәne salalyқ baғdarlamalar jүzege asyrylýda. Densaýlyқ saқtaý mınıstrligi 2005 jyldan beri ana men balanyң densaýlyғyn jaқsartý, alғashқy medıtsınalyқ-sanıtarlyқ kөmekti odan әri damytý, salaýatty өmir saltyn қalyptastyrý jөnindegi jәne basқa da sharalar kөzdelgen memlekettik baғdarlamany jүzege asyrý jөninde jұmys jүrgizilýde. Sonymen қatar, 2008 jyly ana men bala өlimin azaıtýғa baғyttalғan salalyқ baғdarlamany iske asyrý bastaldy. Өtken jyldyң jeltoқsanynda «Arnaıy әleýmettik қyzmetter týraly» Zaң қabyldandy, bүginde memlekettik organdar zaңғa қatysty zaңnamalyқ aktilerdi jasap, jүzege asyrýda.
- Siz elimizde әrtүrli emshilerdiң өz қyzmetin kedergisiz jүzege asyrýyna қalaı қaraısyz, olardyң kөpshiligi azamattardyң dinı sezimderin saýdaғa salady?
- Halyқ emshileriniң қyzmeti 1997 jyly «Azamattardyң densaýlyғyn қorғaý týraly» Zaң shyғýymen alғash ret tәrtipke salyndy.
Bүgingi taңda zaң boıynsha halyқ medıtsınasy (emshilik) әdisterimen emdeýge jergilikti densaýlyқ saқtaý memlekettik basқarý organdary bergen tıisti lıtsenzııasy, medıtsınalyқ bilimi bar adamdar құқyly. Bұdan basқa erekshelik retinde halyқ medıtsınasy (emshilik) әdisterimen emdeýge lıtsenzııa medıtsınalyқ bilimi joқ adamdarғa Қazaқstan Respýblıkasynyң Үkimeti belgilegen tәrtippen beriledi.
Arnaıy medıtsınalyқ bilimi joқ, emshilikpen aınalysқysy keletin adamdardyң lıtsenzııa alý үshin Medıtsınalyқ қyzmet kөrsetý salasyna baқylaý jөnindegi komıtet bergen tıisti kýәligi bolýy tıis.
Medıtsınalyқ bilimi joқ үmitkerler kýәlik alý үshin өzderiniң emdeý әdisterin jergilikti densaýlyқ saқtaý organdary (departamentter) belgilegen medıtsına ұıymdarynda 6 aı boıy maқұldaýdan өtkizýleri қajet.
Maқұldaýdan өtýden keıin halyқ emshisi kýәligin alýғa үmitkerler қoldanystaғy zaңnamamen belgilengen birқatar құjattardy ұsynady. Emshilikpen aınalysýғa kýәlik alғannan keıin lızentsııa alý қajet. Bұl mәseledegi eң үlken problema lızentsııasy joқ, ıaғnı biliktilik talaptaryna saı emes emshilerdiң қyzmeti bolyp otyr. Mұndaı emshilerdiң қyzmeti қaýipti, өıtkeni olardyң kөp jaғdaıda densaýlyқ jәne patologııa normalarynan habary joқ, alғashқy medıtsınalyқ kөmek daғdylaryn meңgermegen jәne aýyr naýқastardy, keıde jazylmaıtyn aýrýlardy emdeýge tәýekel etedi. Olar kөbine өzderiniң emdeý әdisteri barlyқ aýrýlardy jazady dep jarnamalap jatady, mұndaı arbaý halyқtyң belgili bir jikterine әser etedi.
Zaңnama talaptaryn bilmeı әri emdeýge құқyғy joқ emshiler jүıke aýrýlaryna, onkologııalyқ jәne jұқpaly aýrýlarғa ұshyraғan jandardy emdeýge tyrysady. Aқyrynda dıagnostıka men emdeýdi bastaıtyn қymbat ýaқyt joғalady. Aқyr soңynda olardyң emdelýshileri medıtsınalyқ mekemelerge aýrý әbden asқynyp, kөmektesýdiң өzi қıynғa soғatyn jaғdaıda keledi.
Men halyқty osyndaılardan saқtandyrғym keledi. Emshilerge қaralarda lızentsııasy, medıtsınalyқ bilimi nemese erekshe jaғdaılarda bilimi joқ adamdarғa beriletin kýәligi bar ma, soғan kөz jetkizip alý қajet.
Bүginde mınıstrlik halyқ emshileriniң қyzmeti týraly қoldanystaғy normatıvtik bazaғa өzgerister engizý jұmystaryn jүrgizip jatқanyn atap өtýge tıispin.
Halyқtyқ medıtsına odan әri damýy tıis, biz ұrpaқtan ұrpaққa jalғasқan dәstүrli әdister men daғdylardy tanymaı, ysyryp tastaýғa tıis emespiz. Bүginde kөptegen joғary damyғan elderde tıbet, қytaı jәne basқa da halyқtyқ medıtsına tәsilderin zertteıtin ortalyқtar ashylýda. Sizdiң aıtýyңyz oryndy, өkinishke қaraı, emshilikti saýdaғa aınaldyryp jүrgen dүmshe adamdar az emes, degenmen, mүddeli organdarmen birlese otyryp, biz mәseleni sheshe alamyz jәne olardyң қyzmetine baқylaý kүsheıtiletin bolady dep oılaımyn.
- Jaқynda kөptegen azamattar dinı senimderine oraı өz balalaryn ektirýden bas tartady dep habarlandy, sөıtip olar jұқpaly aýrýlardy jұқtyrý қaýpine soқtyrýda. Zaңnamada dinı senimdegi adamdardyң қazirgi medıtsınaғa senbeýdi ýaғyzdaýshylar үshin қandaı jaýapkershilik kөzdelgen?
- Vaktsınatsııa arқyly jұқpaly aýrýlardy jәne olardyң өlimge soқtyrýyn azaıtýda kөp nәrse isteldi. Soңғy 10 jylda V gepatıtimen aýrý halyқ arasynda 4 ese azaıdy, osy ınfektsııaғa қarsy egilgen balalar arasynda 52 ese azaıdy. Jұқpaly aýrýlar dәrigerleri soңғy jyldary balalardaғy V gepatıti klınıkasyn ұmyta bastaғanyn aıtyp jүr, өıtkeni soңғy jyldarda V gepatıti balalar arasynda sırek kezdesedi. Қyzylshamen aýrý - 72 ese, dıfterııa - 3,6 ese, epıdemııalyқ parotıt - 13 ese, 2002 jyly ekinshi ret egýdi engizgennen keıin parotıtpen aýrý - 37 ese tөmendedi, kөkjөtelmen aýrýdyң tұraқty tүrde tөmen deңgeıi baıқalýda, sirespeniң biren-saran oқıғalary tirkelip otyr, 1995 jyldan beri polıomıelıt aýrýy bolғan joқ.
Қol jetken tabystardyң arқasynda ınfektsııalardyң aýyr tүrde өtýin ұmyta bastadyқ. Bizde bәri oıdaғydaı sııaқty aldamshy kөңil-kүı қalyptasty. Soғan sәıkes bizge osy vaktsına kerek pe, ol қaýipsiz be, degen sұraқ týyndady.
Aldyn alý medıtsınasynyң әlsiz jaқtarynyң biri osy vaktsınatsııa bolyp otyr, onyң sebebi halyқ arasynda, әsirese ata-analar arasynda jүrgiziletin tүsinik jұmystary jetkiliksiz. Osyndaı jaғdaıdy egýge қarsy қozғalystyң jaқtaýshylary ұtymdy paıdalanýda, olar Internetti oғan қarsy akparattarmen toltyrýda, birқatar oblystarda dıskilerdi, jazbalardy, baspasөz materıaldaryn medıtsına ұıymdaryna taratýda, onda ata-analardy egilýden bas tartýғa shaқyrady.
Shynynda da, jyl saıyn 900-1000 ata-ana өz balalaryn ektirýden bas tartady, bұl 14 jasқa deıingi balalardyң jalpy sanynyң 0,03 paıyzyn құraıdy.
Egýden өtpegen bala үnemi jұқpaly aýrýlarғa shaldyғý қaýpine ұshyraıdy, oғan қarsy қorғanýdyң tıimdi amaly - egilý ғana ekenin este ұstaý қajet.
Bұdan basқa egilýden nemese өz balalaryn ektirýden bas tartқan azamattar өz әreketimen қoғamdy қaýipke ұryndyrady, өıtkeni jұқpaly aýrýlardyң iri oshaғy paıda bolsa, eң aldymen egilmegen adamdar onyң құryғyna iligedi. Jұқpaly aýrýlarmen aýyrғan adamdar onyң қozdyrғyshyn boıynda saқtap, halyқ arasynda taratýdyң kөzine aınalady.
Respýblıkanyң қoldanystaғy zaңnamasynda egýden bas tartқan azamattarғa қatysty jaýapkershilik sharalary kөzdelmegenin aıta ketkim keledi.