Mektep tapshylyǵy balalar arasynda býyn aýrýlaryn kóbeıtýi múmkin - revmatolog
Qazir býyny qaqsap, júris-turysy nasharlaǵanyna shaǵym aıtatyn adam kóp. Mundaı dert jas talǵamaıtyn bolyp bara jatqandaı kórinetini bar. Kazinform tilshisi Astanadaǵy Prezıdent Іs basqarmasyna qarasty Medıtsınalyq ortalyq aýrýhanasynyń revmatolog dárigeri Elmıra Turdybekovamen osy másele jóninde suhbat qurǵan edi.
- Artrıt dese, oıymyzǵa býyny qaqsap, júrip-turýy qıyndaǵan egde adam túsedi. Bul dert rasymen kári adamdarǵa ǵana tán aýrý ma? Osy salanyń mamany retinde eldegi artrıtke shaldyqqandardyń statıstıkasyn aıta alasyz ba?
- Artrıt degen – býynnyń qabynýy, ıaǵnı býynnyń qyzarýy, isinýi, qyzýy, aýyrýy jáne býyn qozǵalysynyń shektelýi. Osyndaı belgileri bar býyn qabynǵan býyn bolyp sanalady nemese artrıt degen sóz. Dúnıejúzindegi, Qazaqstandaǵy statıstıka boıynsha, árbir myń adamnyń onynda býyn arýlary bar dep esepteledi. Sondyqtan ony óte keń taralǵan aýrýlardyń biri deýge bolady.
- Qazir aýrýdyń bári «jasaryp» jatyr ǵoı. Artrıt týraly da solaı aıtýǵa bola ma? Eger solaı bolsa, onyń sebebi neden dep oılaısyz?
- Jasqa kelsek, artrıt eresek adamda da, jastarda da bolýy múmkin. Sebebi, býyn aýrýlarynyń túri kóp, ıaǵnı ár artrıttiń jasyna baılanysty, jynysyna baılanysty erekshelikteri kóp. Artrıtpen tek úlken kisiler nemese jastar aýyrady dep aıta almaımyz, birkelki kezdesýi de múmkin. Mysaly, revmatoıdtyq artrıt, spondılıt, psarıazdyq artrıt, reaktıvtik artrıt jas adamdarda jıi kezdesedi. Al padagra nemese osteoartrıt deımiz, burynǵy ataýlary artroz, osy sııaqty degeneratsııalyq aýrýlar jasy kelgen adamdarda jıi kezdesedi. Keıbir býyn aýrýy jynysqa baılanysty. Mysaly, revmatoıdtyq artrıt áıel adamdarda kóp kezdesse, reaktıvtik artrıt pen spondılıt er adamdarda jıi kezdesedi.
- Qazaqstandyqtardyń artrıtke shaldyǵýynyń basty sebepteri qandaı? Eńbek qaýipsizdigin saqtamaý, densaýlyqty kútpeý sııaqty salǵyrttyqtyń saldary dep aıtýǵa bola ma? Odan basqa qandaı sebepteri bar? Tamaq sapasy, ekologııa sııaqty syrtqy faktorlardyń áseri bar ma?
- Artrıttiń paıda bolý sebebi Qazaqstanda da búkil dúnıejúzindegi sııaqty. Birinshi sebebi, árıne, gıpodınamııa – adamdardyń az qozǵalýy, sportpen aınalyspaýy, dene shynyqtyrmaýy. Osynyń saldarynan artyq salmaq jınalyp, bulshyqet bosaıdy. Onyń búkil aýyrtpalyǵy býyndarǵa túsip, zaqymdalady. Durys tamaqtanbaý, ishimdik sııaqty zııandy áreketter artrıttiń padagra degen túrine ákelýi múmkin. Sondaı-aq, tuqym qýalaýshylyq faktor da bar. Eger otbasynda aýtoımmýndyq artrıti bar adam bolsa, sol otbasynyń múshelerinde aýtoımmýndyq artrıt paıda bolýy yqtımaldyǵy joǵary.
Sondaı-aq, gormonaldyq ózgerister, keıbir dári-dármekter artrıt belgileriniń paıda bolýyna ákelýi múmkin. Odan keıin, ásirese, jas er adamdarda jaraqat saldarynan paıda bolǵan artrıt jıi kezdesedi. Sondyqtan qaýipsizdik erejelerin saqtap otyrý kerek. Shamadan tys salmaq túsken jas adamdardyń ózinde osteoartrıt erte damýy múmkin.
- Artrıttiń aldyn alý úshin ne isteý kerek? Artrıtke qarsy kútim sharalaryn neshe jastan bastaǵan durys?
- Artrıtterdiń aldyn alý úshin, árıne, durys tamaqtaný, dene shynyqtyrý, jaraqattyń aldyn alý, D dárýmeniniń deńgeıin qadaǵalap, jetispegen jaǵdaıda ornyn toltyryp otyrý, kóńil kúıdiń durystyǵyn qadaǵalaý, strestik jaǵdaılardan aýlaq bolý, jıi vırýstyq ınfektsııalarmen aýyrmaýdyń qamyn jasaý, salqyn tıgizbeý, temeki, ishimdik sııaqty zııandy áreketterden alshaq bolý kerek.
- Adamnyń bári kárilikten saqtandyrylmaǵan. Sol sııaqty artrıtten de saqtandyrylmaǵan dep aıta alamyz ba?
- Iá, endi kárilik fızıologııalyq jaǵdaı ǵoı. Sol sebepti degeneratsııalyq býyn aýrýlary da fızıologııalyq jaǵdaı. Jas kele shemirshektiń juqarýy, jelinýi múmkin. Biraq, árıne, eger bulshyqetimiz myǵym bolsa, býynǵa túsetin salmaq azaıady. Sebebi, bulshyqet býyndy artyq salmaqtan saqtaıdy. Sondyqtan dene shynyqtyryp, durys aıaq kıimmen kóbirek jaıaý júrip, durys tamaqtansaq, artrıttiń belgilerin alshaqtatý amalyn jasaýymyzǵa bolady.
Býyn aýrýlarynyń paıda bolýynda ınfektsııanyń róli óte úlken. Ásirese, Epshteına-Barr degen, tsıtomegalovırýs degen vırýstar, koronavırýs sııaqtykeıbir vırýstyq aýrýlar qatty áser etedi. Sońǵy pandemııanyń kezinde koronavırýstyń óte aýyr ekenin kórdik. Pandemııa bitkennen keıin ol vırýstyń saldary óte aýyr bolatynyna jıi kýá bolyp júrmiz. Koronavırýs aǵzada aýtoımmýndyq buzylystardy jıi shaqyryp, aýtoımmýndyq vırýstardyń sebepshisi bolyp jatqanyn kórip otyrmyz. Sondyqtan aldyn alý sharalaryn aıtqan kezde vırýstyq ınfektsııalardan saqtanyp júrýimiz kerek. Ol – taza aýada serýendeý.
- Qazir ata-analar keıbir mektepterdiń, balabaqshalardyń sýyqtyǵyn aıtyp shaǵymdanyp jatady. Bul faktorlar sizdiń áleýetti naýqastaryńyzdyń sanyn kóbeıtedi dep aıta alamyz ba? «Artrıt oshaǵyna» aınalǵan mektep nemese balabaqshalar bar ma? Ondaı másele bar bolsa, ol mekemeler týraly dabyl qaǵyp, atalǵan bilim oshaqtarynyń máselesin sheshýge kúsh salasyzdar ma? Naqty mysal keltire ketseńiz.
- Qazir mekteptegi bala sany óte kóp ekeni týraly málimetter buqaralyq aqparat quralynda jıi aıtylyp jatyr. Qońyraý kezinde olardyń taza aýaǵa shyǵyp, serýendeýge ýaqyttary joq. Tar synypta kóp bala otyrady dep estip jatyrmyz. Árıne, mundaı ortada vırýs juqtyrý qaýpi óte joǵary. Sondaı-aq, vırýspen qatar, bakterııalyq ınfektsııalar da býyn aýrýlaryn, artrıtterdi, revmatızm aýrýlaryn shaqyrýy múmkin. Gıgıenalyq tazalyq saqtalmasa, bólmeler ýaqtyly jeldetilip, tazalyq normalary oryndalmasa, bul da býyn aýrýlaryna sebep bola alady. Standart boıynsha ár bólmede neshe bala oqýy kerektigi naqty bekitilgen. Ondaı normadan asyp ketse, árıne, býyn aýrýlarynyń da, basqa da arýlardyń paıda bolý jıiligi joǵarylaıdy dep oılaımyn. Odan keıin sýyq ǵımarat faktory bar. Adam tońǵan kezde áseri ımmýnıtetke tıedi. Immýnıtet álsirep, aǵzada uıyqtap jatqan ınfektsııalar oıanýy múmkin. Ol da balanyń densaýlyǵyna áser etip, býyn aýrýlarynyń belgilerin berýi múmkin. Árıne, bizdiń balalar jaǵdaıy kelisken, gıgıenalyq talaptar oryndalatyn mektepterde oqysyn degen tilegimiz bar.
- Artrıt qandaı kásip ıelerinde kóp kezdesedi? «Artrıt oshaǵyna» aınalǵan zaýyttardyń nemese kásip túrlerin aıta alasyz ba?
- Artrıtterdiń qaı kásip ıesinde kóp kezdesetini týraly aıtsaq, erekshelikter bar. Mysaly, býyn shemirshekteriniń zaqymdalýymen júretin artrıtter aýyr jumys isteıtin, fızıkalyq eńbekpen aıalysatyn adamdarda jıi kezdesedi. Aýtoımmýndyq artrıtter, qabynǵan býyn, ásirese myna kásip ıelerinde kóp dep aıta almaımyn. Sebebi, ol ár kásip ıesinde kezdesýi múmkin. Biraq daǵdarysqa kóbirek ushyraıtyn qyzmetkerler arasynda jıi tirkeledi. Óıtkeni, mundaı býyn aýrýlarynyń sebepshisi kóp jaǵdaıda stress bolýy múmkin ekenin aıttym.
- Artrıtti tolyq emdep jazý múmkin be? Múmkin bolsa qandaı satylarynda, neshe jastaǵy naýqastardy tolyqqandy jazýǵa bolady?
- Artrıtterdi tolyq jazý keıbir túrinde múmkin. Mysaly, jaraqattan bolǵan nemese keıbir tamaqtan ýlanýlar, ınfektsııalar kezinde bolatyn jiti artrıtterdiń keıbiri tolyq jazylyp ketedi. Kóp jaǵdaıda artrıt sozylmaly protses bolyp esepteledi. Keı artrıtterdi biz ómir boıy emdeımiz, emdi toqtatpaý kerek. Sondyqtan kóp jaǵdaıda naýqastar únemi em alyp otyrady. Revmatoıdty artrıtte, spondılıtterde, basqa da kúrdeli reaktıvti artrıtterdiń kezinde uzaq jyldar boıy dárilerin qabyldap otyrýǵa týra keledi. Sebebi, ol dári-dármekti ýaqytynda ishpese, býyndar zaqymdanyp, qyzmeti qalpyna kelmeıtindeı deńgeıde shektelip, múgedektikke ákelýi múmkin. Sondyqtan biz ondaı naýqastarmen kúndelikti suhbattasyp, tolyq jaǵdaıyn túsindirip, emdeýdiń qajettigin ábden uǵyndyrýǵa tyrysamyz. Ondaı artrıtterdi ýaqytynda emdemesek, erte múgedektikke alyp kelýi yqtımal. Aýtoımmýndyq artrıtter jas adamdarda kóbirek kezdesetinin aıttym ǵoı. Al jas adam degenińiz eńbekke jaramdy adam. Olardyń erte múgedektikke ushyramaýy úshin emdi únemi júrgizip otyrý kerek. Árıne, onyń bári revmatologtiń jiti baqylaýynda bolý kerek. Óıtkeni, ár aýrýdyń óz emdik shemasy bar. Sodan aýytqymaý qajet.
- Artrıtke shaldyqqan adamdardyń emdelý shyǵyny qanshalyqty joǵary? Artrıttiń qaı satylarynda naýqasty múgedekter qataryna jatqyzýǵa bolady? Artrıtpen aýyratyn azamattarǵa memleketten tegin otaǵa kvota qarastyrylǵan ba? Jalpy artrıtti ota arqyly emdeý múmkin be?
- Artrıtke shaldyqqan adamdardy emdeý, árıne jiti jaǵdaıda naýqastarǵa birshama jeńil. Sebebi, az ýaqytta jazylyp ketedi. Sondyqtan emi óte qymbat bolady dep aıta almaımyn. Al sozylmaly artrıtter uzaq ýaqyt emdeletindikten, baǵasy óte qymbat. Sondyqtan maqtanyp qoıýymyzǵa bolady, Qazaqstanda aýtoımmýndyq artrıtterdi emdeý úshin tegin dári-dármek qarastyrylǵan. Onyń ishinde qabynýǵa qarsy bazıstik preparattar, jańa emdeý tásilderi, bıologııalyq preparattarmen emdeý tásili keń qoldanylady. Bıologııalyq emdeýge arnalǵan dári-dármek óte qymbat, kez kelgen adam satyp ala almaıdy. Sondyqtan ondaı dáriler Qazaqstan azamattaryna retsept boıynsha tegin beriledi. Ondaı qyzmet Qyrǵyzstan, Ózbekstan sııaqty bizdiń kórshi memleketterde joq dep estidim. Halyqaralyq konferentsııalarda kezdesken kezde revmatolog mamandar solaı aıtyp jatady. Reseıde ondaı preparattar bar. Biraq bizdegideı qoldanylmaıdy, shekteýler kóp. Sondyqtan bizdegi artrıtpen aýyratyn naýqastar jańa dárilermen qamtamasyz etilgen dep aıtýyma bolady.
Býyn aýrýlaryna shaldyǵyp, býyn qyzmetin joǵaltqan naýqastarǵa Qazaqstanda tegin memlekettik kvota arqyly otaǵa jiberý múmkindigi bar. Qazaqstannyń kez kelgen qalasynda býyndardy protezdeý, artroskopııalyq otalar jasalady dep aıtýyma bolady. Biz ár naýqasqa yńǵaıly jaǵdaıda bolatyn etip, turǵylyqty jerinde nemese bizdiń aýrýhanaǵa ota jasatý úshin kvota alyp kelýge qorytyndy qaǵaz berip otyramyz. Ondaı ota memleket tarapynan tólenedi. Qazaqstan azamattary ondaı otany tegin alady.
Jas adamdardaǵy býyn aýrýlaryn der kezinde emdemese, múgedektikke aparady. Sondyqtan ony der kezinde emdeý mańyzdy. Árıne, múgedektikti biz taǵaıyndamaımyz. Ony basqa mekeme belgileıdi. Múgedektikke býyn qyzmeti ornyna kelmesteı etip shektelse, ol shektelý eńbek etýine kedergi tıgizse, ózine-ózi kútim jasaı almaı qalsa, sondaı jaǵdaıda múgedektik taǵaıyndaý úshin joldama beremiz. Onymen emhana dárigerleri aınalysady. Biraq bizdiń maqsat – naýqastardy múgedektikke deıin jetkizbeý.
- Artrıtpen aýyrǵan adam shetelde emdelgisi kelse, oǵan memleket qandaı da bir kómek kórsete me?
- Qazaqstannyń bas revmatologi Ǵalymjan Asylbekuly Toǵyzbaev bizdiń Qazaqstannyń revmatologııa qyzmetin jylma-jyl jetildirýge kóp eńbek etip keledi. Qazaqstan revmtologter uıymy dúnıejúzindegi revmatologter uıymdarymen tyǵyz baılanysta. Bizdiń emdeý tártibimiz, emdeý shemamyz, biz qoldanyp otyrǵan dáriler álemdik deńgeıde. Eshqandaı sheteldik klınıkadan kem emespiz. Sebebi, biz dúnıejúzilik standarttarǵa baǵynatyn protokoldarmen jumys isteımiz. Onyń ústine býyn aýrýlaryna qarsy jańa býyn dárileri bar. Ár qalada, ár oblysta komıssııalar qurylǵan. Sol komıssııa arqyly jaqsy, tıimdi dárini ár naýqasqa taǵaıyndap bere alamyz.
- Artrıtke shaldyqqanyńdy kesh bilýdiń, asqyndyryp alýdyń saldary qandaı? Artrıttiń alǵashqy belgilerin qalypty mazasyzdanýlardan qalaı ajyratýǵa bolady?
- Artrıtke shaldyqqan adamdardyń bizge kesh kelý sebebi kóp jaǵdaıda ózin-ózi emdeýmen baılanysty dep oılaımyn. Ózdiginen aýyrsynýdy basatyn dáriler iship, kóp júrip qalýy múmkin. Árıne, artrıtke shaldyqqan adamdar neǵurlym erterek dıagnoz qoıylyp, emi erterek taǵaıyndalsa, soǵurlym býyn qyzmetin qalpyna keltirip, býynnyń mújilýine qarsy dáriler berip, býynda saqtap qalýǵa bolady, ıaǵnı erte bastaǵan emniń tıimdiligi joǵary. Al ýaqytyn ótkizip alsaq, súıek mújilip, býyn qısaıady. Býyn qozǵalysy shektelse, ony dáriniń kómegimen qalpyna keltire almaı qalýymyz múmkin. Ár adam býyny isip, qyzaryp, aýyrsa, qyzý paıda bolsa, qozǵalysy shektelse, mindetti túrde dárigerge kóriný kerek. Artrıttiń qaı túri ekenin erte anyqtap, laıyqty emi taǵaıyndalý kerek.
- Artrıtpen kúreste elimizde qandaı júıelik problemalar bar?
- Árıne, problema joq dep aıtpaımyn, bar. Biraq keıingi jyldary Qazaqstanda revmatologter sany kóbeıdi. Kishi qalalardy aıta almaımyn, al Astanadaǵy ár emhanada revmatolog bar. Olar óz ýchaskelerinde naýqastardy baqylap, kerek dárilerdi retsept boıynsha berip otyrady. Ýaqytynda aýrýhanaǵa, kýrorttyq emge joldap otyrady. Basty problema desek, Astanada arnaıy ortalyqtar joq. Sol sebepti, bizdiń aýrýhanada bıyl aýtoımmýndyq aýrýlar ortalyǵy uıymdastyryldy. Osy ortalyqta býyn aýrýlaryna shaldyqqan naýqastardy tekserip, dıagnozyn anyqtap, emin taǵaıyndap, kerek bolsa, aýrýhanada emdep, ońaltý ortalyǵyna joldap, josparly em taǵaıyndalady. Osyndaı ortalyqtar búkil qalalarda bolsa dep oılaımyz. Qalalyq emhanalarda, árıne, býyn aýrýlaryn emdeıdi. Bizdiń naýqastar kóp jaǵdaıda jastar dep aıttym ǵoı. Olar dárigerge kelýge ýaqyt taba bermeıdi. Óz betterimen aýrýdy basatyn dárilerdi dárihanadan alyp, soǵan senip kóp júrip qalady. Al jasy úlken naýqastar kóp jaǵdaıda dene shynyqtyrý, serýendeý degen erejelerdi jıi saqtamaıdy. Ol da úlken másele. Metabolıkalyq artrıtterge ushyraǵan naýqastar, mysaly, padagramen aýyratyndar dıeta ustaýǵa qınalady. Sondyqtan osy suhbat arqyly býyny aýyratyn naýqastar dárigerdiń baqylaýynda jıi bolý kerek degen oıdy jetkizgim kelip otyr.
– Suhbatyńyzǵa rahmet!
