Maıdanger aqyn Ábý Sársenbaevtyń «Sen qurmette ony» óleńi kimge arnalǵan
ATYRAÝ. KAZINFORM — Halyq jazýshysy, aqyn Ábý Sársenbaev — Ekinshi dúnıejúzilik soǵysqa qatysqan maıdanger. Qalamger shyǵarmalarynyń arasynda surapyl soǵystyń múgedegi týraly «Sen qurmette ony» óleńi de bar. Qurmanǵazy aýdanynyń qurmetti azamaty Tańatar Dáreluly qalamgerdiń bul óleńi kimge arnalǵanyn aıtyp berdi.
— Maıdanger aqyn Ábý Sársenbaevpen kezdesip pe edińiz?
— Ábý Sársenbaev 1905 jyly Atyraý oblysynyń Qurmanǵazy aýdanynda ómirge kelgen ǵoı. Bıyl — maıdanger qalamgerdiń týǵanyna 120 jyl. Ol 1942 jyly soǵysqa attanyp, 1947 jyly elge oralǵan. Kindik qany tamǵan jerge kelgen saıyn maıdannan oralǵan ardagerlermen júzdesýge asyǵatyn edi. Aqynnyń maıdangerlermen kezdeskenine birneshe kýá boldym.
Qalamger shyǵarmalarynyń biri — «Jaýynger monology» atty ocherkter jınaǵy. Bul jınaqtaǵy «Juldyzsyz batyr» atalatyn ocherkinde Qusaıyn Óteshqalıevtiń maıdandaǵy erligi sýrettelgen. Keıin oǵan «Sen qurmette ony» óleńin arnady.
— Qalamger shyǵarmasynyń keıipkeri bolǵan Qusaıyn Óteshqalıev týraly ne bilesiz?
— Reseıdegi Astrahan oblysynyń qazirgi Volodar aýdanynda Sahma selo bar. Buryn bul aýylda qazaq kúıiniń atasy — Qurmanǵazy Saǵyrbaıuly da turǵan. Sol aýylda maıdanger aqynnyń shyǵarmasyna arqaý bolǵan Qusaıyn Óteshqalıev 1915 jyly ómirge kelipti. Ákesi aǵash sheberi, baltashy retinde sol óńirge tanylmal adam eken. Qusaıynnyń ózi 1941 jyly soǵysqa attanǵan. Soǵysta 1147-motoatqyshtar polkinde barlaýshy bolǵan. Kishi serjant retinde top basqaryp, «til» ákelýge birneshe qatysqan. Jaý shebinen 20-ǵa jýyq «tildi» tiri ákelgen. Alaıda 2-3 ret jaralanyp, gospıtalde emdelgen soń maıdanǵa qaıta oralyp otyrǵan.
Al 1943 jyly 13 aqpanda «Melıtopol operatsııasy» kezinde aýyr jaraqat alǵan. Gospıtalde uzaq emdelip, eki aıaǵynan aıyrylǵan. Elge 1945 jyly kelgen soń qolarbaǵa tańyldy. Bul — jas jigitke úlken soqqy. Eki aıaqtan aıyrylý júrekke túsken, eshqashan jazylmaıtyn úlken qasiret ǵoı. Mundaı qasiretti erdiń eri ǵana kóteredi.
— Qusaıyn Óteshqalıevtyń otbasy Qazaqstanǵa qashan oralǵan?
— Onyń ákesi Óteshqalı men sheshesi Násipten 13 urpaq taraǵan. Alaıda Qusaıynnan basqasy shetinegen. Al Qusaıyn soǵystan múgedek bolyp oralǵan. Osyndaı sebepter áser etken bolýy kerek, 1947 jyly onyń otbasy Qazaqstanǵa, Qurmanǵazy aýdanyndaǵy Zormata degen aýylǵa qonys aýdarypty.
Qazaqtyń qaısar azamaty ekinshi dúnıejúzilik soǵystan buryn, 1940 jyly zamandasy Naǵıma Meńdeshqyzymen otaý qurypty. Ekeýiniń tuńǵyshy — Muqametjan 1941 jyly týǵan. Soǵystan oralǵan soń Ahmetjan, Aqjan, Jumajan, Maǵzom, Aıjan, Zınahan, Gúlnar, Esimjan esimdi ul-qyzdary dúnıege kelipti.
Maıdanger Qusaıynnyń soǵystan keıin 34 jyl ómir súrýine jary Naǵımanyń sińirgen eńbegi zor. Qazaq áıeli múgedek kúıeýin mápeledi deýge bolady. Jasy menimen shamalas uly — Maǵzomnyń kózi tirisinde aıtqanyn umytqan joqpyn. Ol «Sheshem ákemdi balasha shomyldyratyn edi. Ákem keıde túnimen uıyqtaı almaı, mazasyzdanyp shyǵady. Mundaıda sheshem qoldaý bildirip, tamaqtyń dámdisin aýzyna osyp otyrar edi. Ákemniń soǵystan keıin 34 jyl ómir súrýine anamnyń kóp eńbegi sińdi» dep otyratyn edi.
Qusaıyn Óteshqalıuly 1977 jyly ómirden ótti. Sol kezde jasy 62-de edi. Keıin áıeli de, balalary qaıtys boldy.
— Ábý Sársenbaevtyń Qusaıynǵa arnap shyǵarǵan «Sen qurmette ony» óleńi jaıly áńgimeleseńiz…
— Maıdanger aqyn Ábý Sársenbaev júregi meıirimge toly, sezimtal adam ǵoı. Surapyl soǵystan oralǵan maıdangerlerge, ózinen qoldaý kútken barsha janǵa kómek berýden tartynbaǵan qalamgerdiń atalǵan óleńi Qusaıynǵa arnalǵany ras.
Aqyn 1960-jyldardyń ortasynda Qurmanǵazy aýdanyndaǵy «Krasnaıa Armııa» kolhozynyń klýbynda kezdesý ótkizdi. Kezdesýge eki jigit Qusaıyn Óteshqalıevti eki jaǵynan kóterip kirgizdi. Mine, osy kezde Ábý Sársenbaev múgedek maıdangerdi moınynan qushaqtap, kóz jasyna erik berdi. «Bul Qusaıyn — „Altyn juldyz“ buıyrmaǵan naǵyz batyr» degen edi. Sol kezdesýde Ábý Sársenbaev óziniń «Sen qurmette ony» degen óleńin oqydy.
Sen qurmette ony!
Túsindin, be, qaraǵym?
Ol aqshaǵa satqan joq,
Tizeden kesip aıaǵyn.
Erikkennen ustap ta júrgen joq,
Qoltyqtaǵy uzyn taıaǵyn.
Keshe elge qater tóngende
Ol jaýǵa qarsy shapty,
Bizdi jalmamaq bolǵan ajaldy
Ór keýdesimen qaqty.
Ol arystansha alysty,
Ólim soqqysyn óz úlesine aldy.
Denesin oq párshelese de
El namysyn qorǵap qaldy.
Sen qurmette ony!
Túúsindiń be, qaraǵym?
Seniń keleshegiń úshin berdi ol
Azattyq, jolynda aıaǵyn!
Bul óleńdi kezdesýge qatysýshylar tik turyp tyńdady. Óleńdi kitaptan, ne baspasózden oqyǵan bólek te, avtordyń ózinen estýdiń áseri tym erekshe.
Eske sala ketelik, buǵan deıin soǵys kezinde kontslager tutqynynda bolǵan atyraýlyqqa 1 mln teńge beriletinin jazǵan edik.