Mamandyǵymdy jaqsy kóremin – Qazaqstandaǵy jalǵyz antropolog áıel
– Kúlán Beketaıqyzy, sizdi 8 naýryz — Halyqaralyq áıelder kúnimen shyn júrekten quttyqtaımyn! Aldymen ózińiz týraly aıtyp berseńiz?
– Men 1952 jyly 7 sáýir kúni Almaty oblysy, Qapal aýdany, qazirgi ( Aqsý aýdany) Qońyr aýylynda dúnıege keldim. 1977 jyly Abaı atyndaǵy Qazaq pedagogıka ýnıversıtetiniń (qazirgi QazUPÝ) jaratylystaný fakýltetin támamdadym. Mamandyǵym - bıologııa pániniń muǵalimi. 1980-1982 jyldary Másekeýdegi KSRO Ǵylym akademııasynyń etnologııa jáne antropologııa ınstıtýtynda eki jyldyq taǵylymdamadan ótim.
Al 1984 jyly sol jerge aspırantýraǵa oqýǵa tústim. Jalpy bul kezde KSRO-nyń antropologııalyq mektebi, onyń zertteý tereńdigi men aýqymy jaǵynan álemde aldyńǵy orynda edi, sondyqtan shetelden kelip bilim alýshy ǵalymdar kóp bolatyn.
1987 jyly sol ınstıtýtta «Dermatoglıfıka jáne odontologııa boıynsha Batys Qazaqstan halqynyń antropologııalyq quramy» degen taqyrypta kandıdattyq dıssertatsııa qorǵadym. Ulym bar. Ol «Bolashaq» baǵdarlamasy boıynsha Lıverpýl ýnıversıtetinde molekýlalyq medıtsınany PhD oqyp jatyr.
– Nelikten osy mamandyqty tańdadyńyz?
– Eńbek jolym Tarıh jáne etnologııa ınstıtýtynyń antropologııa zerthanasynda bastaldy. Men óz mamandyǵymdy jaqsy kóremin, sondyqtan osy ǵylymda 50 jyl eńbek etip kelemin.
– Antropologııa degenimiz ne? Mundaı mamandyq ıesiniń boıynda qandaı qasıetter bolýy kerek?
– Antropologııa (grekshe antropos - adam) – adam týraly ǵylym. Ol adamnyń shyqqan tegin jáne onyń barlyq kezeńde birdeı damý tıpin zertteıdi. Antropologııa adam tarıhymen baılanysty, jer qoımasynan tabylǵan zattardy zertteıdi. Etnografııa halyqtyń turmysy men mádenıet erekshelikterin, olardyń shyǵý tegin, taralý joldaryn jáne mádenı tarıhı qarym-qatynasyn da anyqtaıdy.
Kez kelgen mamandyq adaldyqty, súıispenshilikti, zeıindilikti, bilimdilikti qajet etedi.
– Bizdiń bilýimizshe, siz Qazaqstandaǵy jalǵyz áıel antropologsyz. Sizdińshe, bul mamandyqty tańdaıtyndar nege az?
– Qazaqstan aýmaǵynda antropologııanyń barlyq bólimderinde jan-jaqty antropologııalyq zertteý júrgizildi, bul somatologııa – bet morfologııasyn, odontologııa – tisterdiń morfologııasyn, dermatoglıfıka – alaqan men saýsaqtardyń teri úlgilerin zertteıdi. Al, serologııa qan tobyn zertteıdi.
Men odontologııa jáne dermatoglıfıka salasynyń mamanymyn. Iá, durys aıtasyz bul bólim boıynsha Qazaqstandaǵy jalǵyz áıelmin. Siz bul mamandyqqa nelikten az adam barady dep suradyńyz, óıtkeni bul mamandyq Máskeýdegi M. V. Lomonosov atyndaǵy MMÝ-niń bıologııa fakýltetinde oqytylady. Antropologııaǵa qyzyǵýshylyq tanytqandar osy ýnıversıtetke túsedi.
– Jumysyńyzdaǵy qyzyqty jáne áserli sátter týraly aıtyp berińizshi.
– Negizinen tańǵajaıyptar antropologııalyq materıaldardy óńdeý kezinde bolady, mysaly, tis izderin nemese alaqan izderin taldaý kezinde óte sırek úlgiler kezdesedi. Bul- ǵylymı qyzyǵýshylyqqa kúsh beredi. Odan ári izdenýge talpyndyrady.
– Qandaı ekspedıtsııalarǵa qatystyńyz?
– 1972 jyldan bastap barlyq antropologııalyq ekspedıtsııalarǵa qatystym. Bul Qazaqstannyń barlyq aımaqtary (soltústik, shyǵys, ońtústik, batys). Ekspedıtsııa barysynda Qazaqstan aýmaǵynan jáne oǵan jaqyn ornalasqan Qyrǵyzstan, Ózbekstan, Reseı, Mońǵolııa aýmaqtarynan odontologııalyq, dermatoglıftik jáne serologııalyq materıaldar jınadym.
– Qandaı ǵylymı jumystaryńyz bar?
– Men 1991 jyly «Ǵylym» baspasynan shyqqa «Qazaqstannyń etnıkalyq odontologııasy» (orys tilinde) atty úsh monografııa avtorlarynyń birimin. Sonymen qatar, «Altaı qazaqtary (tarıhı-antropologııalyq zertteýler)» (qazaq tilinde), «Qazaqtardyń etnıkalyq dermatoglıfıkasy» (orys tilinde) shyqqan ǵylymı jumystardyń avtorymyn. 1991 jyly «Qazaqstannyń etnıkalyq odontologııasy» monografııasy úshin Shoqan Ýálıhanov atyndaǵy syılyqtyń laýreaty atandym.
– Memlekettik mýzeıde antropologııa zalyn ashý ıdeıasy týraly aıtyp berińizshi.
– QR Memlekettik ortalyq mýzeıinde 2007 jyly «Antropologııa mýzeıi» ekspozıtsııalyq kesheni ashyldy. Onyń saltanatty ashylýy 2007 jyldyń 18 mamyr kúni - Halyqaralyq mýzeıler kúni qarsańynda ótti. Zaldaǵy ekspozıtsııalar kórkemdigimen, jańashyldyǵymen adamǵa óte erekshe áser qaldyrýymen erekshelenedi. Zalda Qazaqstan tarıhynyń etno-rassogentıkalyq úrdisin kórsetetin antropologııalyq, arheologııalyq eksponattar qoıylǵan.
Zal ekspozıtsııasy úsh bólimnen turady:
– birinshisinde adamnyń damý evolıýtsııasynyń syzbanusqasy, tarıhı meken etken jeri, úlken úsh rasanyń klassıfıkatsııasy berilgen;
– ekinshi bólimde adam evolıýtsııasynyń damý satylary men olardyń fızıkalyq tıpiniń qalyptasýy, kóne zaman adamdarynyń álemge taralýy kórsetilgen;
– úshinshi bólimde andronov mádenıetinen bastap qazirgi zamanǵa deıingi adamdardyń antropologııalyq músini jáne Antropologııa mýzeıi qazirgi qazaqtardyń tis morfologııasy, alaqan jáne saýsaq bederleri, qan toptary boıynsha ekspozıtsııalar qoıylǵan.
Ekspozıtsııada kórsetilgen Eýrazııanyń dalaly aımaqtary turǵyndaryna tán antropologııalyq tıpter túrli tarıhı kezeńderdegi rasalyq tıpterdi sıpattaıdy.
– Qazirgi ýaqytta qandaı jobamen aınalysyp jatyrsyz?
– Qazirgi ýaqytta mýzeı qoryndaǵy paleoantropologııalyq materıaldar boıynsha «Qazaqstan halqynyń etnoodontologııalyq aspektileri» taqyrybymen jumys istep jatyrmyn. Men jobalarǵa qatyspaımyn.
- Áńgimeńizge rahmet!