Mamandar nege Bıshimbaev sotyn qaramaý kerek deıdi
Búginde úıde bala tárbıesimen otyrǵan ata-analar da, keńsedegi qyzmetkerler de, tipti mekteptegi oqýshylarǵa deıin – bári brazılııalyq serıaldyń kelesi bólimin tosqandaı apta saıynǵy Bıshimbaev sotyn kútedi. Tek mamandar «protsesti múldem qaramańyzdar» dep eskertip jatyr. Olardyń aıtýynsha, onyń psıhologııalyq saldary kóp. Sot protsesi qoǵamǵa qalaı áser etedi jáne ony qaraýdyń qandaı keri jaǵy bar? Kazinform tilshisi sarapshylardan surap kórdi.
Álemdi «aýzyna qaratqan» protsess
Tek Qazaqstannyń emes, birneshe memlekettiń halqyn dúr silkindirgen eks-mınıstr Qýandyq Bıshimbaev isiniń soty áli jalǵasyp jatyr. Qazaqstandyqtardan bólek bul protsesti álem elderi de tikeleı efırde qaraýǵa qyzyǵyp otyr, Qazaqstannyń Joǵarǵy sotyna protsesti qaıta translıatsııalaý týraly sheteldik BAQ-tan usynystar túsken. Vedomstvonyń málimetinshe, protsess 13 elde: AQSh, Germanııa, Ulybrıtanııa, BAÁ, Túrkııa, Ońtústik Koreıa, Reseı, Grýzııa, Moldova, Belarýs, Ýkraına, Ózbekstan, Qyrǵyzstan jáne basqa elderde kórsetildi.
Búginde sot otyrysyn áleýmettik jelilerde kórsetetin «TengriNews» ınternet-resýrsynyń resmı akkaýnttarynda qaralym 20 mıllıonnan asty. Sondaı-aq, bizdiń YouTube akkaýntymyzda 1,5 mıllıon ret qaraldy. Bul atyshýly iske qoǵamnyń joǵary qyzyǵýshylyǵynyń kórsetkishi dep bilemin, – dep sıpattady qoǵamnyń qyzyǵýshylyǵyn Qazaqstannyń Joǵarǵy Soty Baılanys departamentiniń basshysy Perızat Sádýaqas.
Bul protsess – Qazaqstannyń sot júıesi úshin úlken synaq
Osynsha qyzyǵýshylyq týdyrǵan sottyń qoǵamǵa áleýmettik turǵydan áserin anyqtaý úshin áleýmettanýshy Elmıra Otarǵa júgindik. Sarapshy bul protsess elimizdiń sot júıesi úshin synaq ekenin jáne onyń eki jaǵy baryn aıtty.
Bul sot protsesi – Qazaqstannyń sot júıesine úlken synaq. Áleýmettik turǵydan alyp qarasaq, bul halyqtyń sot júıesinde zańsyzdyq bar dep kúdiktenetinin, oǵan degen senimsizdigin kórsetedi. Al, ekinshi jaǵynan bul - sot júıesiniń ózine úlken múmkindik. Sot júıesi ashyq jáne túsinikti ekenin Bıshimbaevtyń soty arqyly kórsetip jatyr. Bul rette sot júıesi osy protsesti belgili bir qural retinde paıdalanyp otyr, – dedi Elmıra Otar.
Áleýmettanýshy qoǵamnyń pikirin, áleýmettiń is-áreketin zertteı kele mynadaı qorytyndyǵa kelgen: búginde halyq áleýmettik máselege beı-jaı qaramaıdy, tipti Prezıdenttiń aralasýyn talap etedi.
Bunyń bári sot júıesinen basqa, memlekettik organdarǵa, úkimetke degen syn bar ekenin kórsetedi. Áleýmettik jelige qarap, halyqtyń bul protsesti qalaı qadaǵalap otyrǵanyn baıqaýǵa bolady. Sondaı-aq, Prezıdent «bul isti óz qolyma alamyn» dedi. ıAǵnı, qazir halyq belgili bir áleýmettik másele sheshilmeı jatsa, Prezıdentke júginedi, – dedi maman.
Áleýmettik jelide túrli mem tarap, keleke nemese synı vıdeolar qaptady. Tipti sot protsesine qatysyp jatqan azamattardyń «minez-qulqyn sıpattap beretin sarapshylar» da kóbeıdi. Ol ol ma, Bıshimbaev isinen keıin elimizdiń túkpir-túkpirinen áıelder kúıeýinen zardap shekkenin, tek osy ýaqytqa deıin jasyryp kelgenin aıtyp jatyr. ıAǵnı, bul protsess qoǵamnyń «oıanýyna túrtki» boldy deýge bolady.
Kúızelis týǵyzatyn sot
Qoǵamdy «oıatqanymen», psıhologtar sot protsesi belgili bir deńgeıde kúızelis týǵyzatynyn atap ótti. Sebebi kúni boıy negatıv vıdeoǵa úńilip otyrý psıhologııaǵa áser etpeı qoımaıdy. Psıholog, profaıler, «Sokolova center» dırektory ıÝlııa Sokolova buryn zorlyq-zombylyq kórgen adamdarǵa bul protsesti qaramaýǵa keńes berdi. Sebebi, mamannyń aıtýynsha, olar basynan ótken qaıǵyly oqıǵany eske alyp, qaıta úreılenýi múmkin.
Men túrli deńgeıde zorlyq-zombylyq kórgen áıeldermen jumys istep jatqanyma 20 jyldan asty. Tájirıbeli maman retinde aıtarym: psıhologııalyq soqqy alǵandar dene jaraqaty kórsetiletin vıdeolardy qaramaýy kerek. Mysaly, sot medıtsınalyq sarapshy manekende marqumnyń jaraqatyn kórsetetin vıdeolardy qaramańyz dep keńes beremin. Nege? Sebebi zorlyq kórgen áıeldiń jady jańǵyrady – ákesi, kúıeýi, seriktesi nemese bóten bireýdiń zorlyq-zombylyq kórsetken sátteri qaıta esine túsedi. Kóptegen áıel maǵan «ol (Bıshimbaev – red.) meniń kúıeýim sııaqty» dep jazdy. Sonymen qatar, klıentterim «ápkem, qurbym, anam zorlaýshymen turady, ol moraldyq jáne fızıkalyq turǵydan azaptaıdy, qalaı kómektesemin» dep suraıdy, – dep sıpattady ıÝlııa Sokolova.
18+: Sot protsesin qaraýǵa jas shekteýi kerek pe?
ıÝlııa Sokolova sot protsesin qaraý ne qaramaý azamattardyń óz erkinde jáne jaspen shekteýdiń qajeti joq dep otyr.
Qaraı ma, qaramaı ma – adamdar ózderi sheshedi. Sot protsesiniń beınejazbasy zorlyq-zombylyq qurbandarynyń da, agressorlardyń da kóńil-kúıine áser etýi múmkin. Bıshimbaev jasaǵan qylmysy úshin jazasyn alsa, qysym kórgen áıelderdiń úmit oty oıanady – olar bizdi qorǵaıtyn zań bar dep qorǵanysh sezimi artýy ábden múmkin. Al agressorlar ádildik bir kúni olarǵa da jetedi dep qorqýǵa májbúr bolady. Men protsesti baqylap júrmin jáne vıdeoǵa jas shekteýi orynsyz dep sanaımyn. Kóptegen bala uryp-soǵýdyń ne ekenin biledi. Protseske qatysýshylar osyndaı jan túrshigerlik qylmys týraly aıtqan kezinde múmkindiginshe aýyzsha, minez-qulyq jáne aqparattyq tsenzýrany saqtaıdy, – dedi psıholog.
Al, neıropsıholog kınezıolog Qaıyr Ábdirahmanov «jastar da, egde jastaǵylar da protsesti qaramasyn» deıdi. Mamannyń aıtýynsha, sot protsesi túrli jastaǵy adamdarǵa keri áser etedi.
18 jasqa deıingi balalardy alyp qaraıyq. Sot protsesin qarap otyrǵan ne tyńdaıtyn keıbir uldar «qyz ózi kináli» deýi múmkin. Al, qyzdarda kerisinshe, endi bolashaq jaryn tańdaǵanda boıynda úreı bolady. Bul – mine, problema. Tipti minezi tuıyq qyzdar qorqynyshqa boı aldyryp, aıaýshylyq sezinip, ishteı qatty qınalýy múmkin. Al, buǵan jeńil qaraı alatyn qyzdar mundaı protsesti ońaı ótkizedi. Qaraıdy da, ótip ketedi. Biraq barlyq qyz ondaı emes qoı. Sondaı-aq, otbasynda ákesi agressor bolsa, onda uldar da bul protsesti kórgende sondaı oımen ketedi. Jalpy, egregor júıesi osylaı jumys isteıdi. Sondyqtan bul sot otyrysyn qaraýdan balaǵa eshqandaı paıda joq, kerisinshe, tek negatıv ákeledi, – deıdi Qaıyr Ábdirahmanov.
Neıropsıhologtyń sózinshe, sot protsesi búkil otbasyna áser etedi. Tipti, balabaqsha jasyndaǵy balalarǵa da. Maman psıhosomatıka turǵysynan anasynyń negatıv aqparatty sińirýi balanyń syrqattanýyna ákelýi múmkin deıdi.
Balabaqshaǵa baratyn balalarǵa qalaı áser etedi? Ol anasy arqyly yqpal etedi. Anasy kúni boıy protsesti kóredi. Ashýlanyp júredi, negatıv oılaıdy, tipti, er adamǵa degen jekkórýshilik paıda bolady. Sóıtip emotsııalyq kúıi saý bolmaǵan soń bar negatıvin balasynan shyǵarady, al ony balasy qabyldaıdy jáne aýyra bastaıdy. ıAǵnı, negatıv tizbektelip kete beredi, – dep túsindirdi maman.
«Psıhologııalyq shabýyl – halyq negatıv jınaqtap jatyr»
Qaıyr Ábdirahmanov taǵy bir qyzyq derek aıtty. Ol Bıshimbaevtyń sotyn halyqtyń nazaryn aýdarý dep sanaıdy. Al, protsesti qaraǵan adamnyń kúızeliske túsýi – keıbir maman úshin tabys kózi. Sondyqtan olar da bul týraly jıi aıtyp, basqasha aıtqanda kontent jasap, «psıhologııalyq shabýylǵa» kóshken.
Jalpy bul protsess, menińshe, halyqty bir problemaǵa nazaryn aýdartyp, basqa problemany, ómirdi elemeı, «protsespen ómir súrýge» ákep soqqan sııaqty. Sebebi halyq bar problemasyn qoıyp, kóńilin sotqa aýdardy. Shyndyǵynda, protsesti tez-tez ótkizip, sot úkim shyǵaratyn ýaqyt boldy. Biraq sozylyp jatyr. Sóıtip áıelder erlerge ashýly. Kúni boıy vıdeo qarap, stresti úzdiksiz tamaq jep basqysy keledi. Al, muny paıdalanatyn «psıhologtar» aqyl aıta bastaıdy. Muny «psıhologııalyq shabýyl» dep aıtady. Qysqasy, bul protsesti «shoý qylmaǵanda», sonda otbasynda urys ta bolmaıtyn edi. Qazir muny bári kóredi, talqylaıdy, otyrysta, jumysta – barlyq jerde «Bıshimbaevtyń soty». Qazir halyq «negatıvti» jınaqtap jatyr. Ol qazir nemese keleshekte de keri ásermen shyǵady, – dep atap ótti neıropsıholog.
Qoǵamnyń sanasy ózgeredi...
Qandaı oqıǵa bolsa da, onyń qoǵamǵa áserin qaraımyz. Áleýmettanýshy Elmıra Otar Bıshimbaev soty qoǵamnyń sanasyn ózgertti deıdi.
Bul sot protsesi qoǵamda úlken iz qaldyrady. Halyq arasynda «eldi topan sý basyp jatqanda, sizder Bıshimbaevty qaraısyzdar» dep renjıtinder de bar. Negizinde koronavırýs kezinde otbasyndaǵy zorlyq-zombylyq máselesiniń basy ashyla bastaǵan. Sóıtip osy protsess ashyq bolyp, jyldar boıy qataıyp qalǵan «qajetsiz qaǵıdattardy qıratyp», qoǵamnyń sanasyn 40 paıyzǵa bolsa da, ózgertetini anyq. Iá, bul protsess qoǵamnyń sanasyn ózgertedi, – dedi Elmıra Otar.
Sonymen qatar, psıholog ıÝlııa Sokolovanyń aıtýynsha, Saltanat Núkenovanyń ólimine qatysty sóz qozǵaǵanda elimizdegi áıelderdiń quqyǵy men balalardyń qaýipsizdigin qamtamasyz etýge baǵyttalǵan zańdardyń qabyldanýyn erekshe atap ótý kerek.
Qazir búkil álem sot protsesin qarap otyr. Otbasyndaǵy zorlyq jáne agressorlardyq jaýapqa tartylmaýy – bárimizge tańsyq emes. Sondyqtan bul rezonans týǵyzyp, nazar aýdartty. Al, Qazaqstan áıel zorlyǵyna qarsy sotty ashyq etip, TMD elderiniń ishinde azamattyq qoǵamdy damytýǵa daıyn alǵashqy el ekenin tanytty. Sottyń ashyq bolýy – quqyqtyq memleketti qurýdyń mańyzdy bóligi, – dedi maman.
Aıta keteıik, bıyl 15 sáýirde Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev turmystyq zorlyq-zombylyq týraly zańǵa qol qoıdy. Qazaqstan strategııalyq zertteýler ınstıtýtynyń dırektory Erkin Tuqymov Kazinform agenttiginiń tilshisine bergen suhbatynda bul zań qoǵamnyń sanasyn ózgertetinin atap ótti.
«Adamnyń baqyt emotsııasyn basady»
Bıshimbaev isi qazaqstandyq keı otbasynyń qazirgi kúıin sıpattaıdy. Áıelder «taıaq jeýden» sharshady. Shydamnyń shegine jetti. Sebebi «meniń kúıeýim de solaı uratyn, solaı emotsııalyq túrden qınaıtyn» deıtin áıelder endi bárin jarııa qyla bastady. Mirjaqyp Dýlatulynyń «Baqytsyz Jamal», Júsipbek Aımaýytovtyń «Aqbilek» romany, Beıimbet Maılınniń «Shuǵanyń belgisi», Ǵabıt Músirepovtiń «Ulpan», Muhtar Áýezovtiń «Qorǵansyzdyń kúni» ótken ǵasyrdaǵy áıeldiń teńsizdigin sıpattasa, Saltanattyń ólimi – sony jalǵastyrdy. Biraq mundaı problemany buryn aqyn-jazýshylardyń shyǵarmasy arqyly bilsek, búginde halyq ózi aıtady. Tek...
Tek sot protsesin qaramańyzdar degen mamandardyń keńesin de esten shyǵarmaý kerek sekildi. Árıne, bul zorlyq týraly únsiz qalý degen sóz emes. Protseske barynsha fokýs qoımaı, kádimgi ómirge oralý kerek. Sebebi neıropsıholog Qaıyr Ábdirahmanov aıtpaqshy, Bıshimbaevtyń isin qaraý – adamnyń baqyt emotsııasyn basady.
Bıshimbaevtyń soty azamattardyń qýanyshy men baqytyna qatysty emotsııalaryn basady. Adam qýana almaı, bireýdiń ómirin súredi. Sońynda aýyrady, antıdepressantqa júginedi, – dep túıindedi neıropsıholog.
