Mal sharýashylyǵyn damytý úshin jemshóp qunaryn arttyrý qajet – B.Násıev
Úkimet tarapynan buǵan 130 mlrd. teńge nesıe bólinbek. Mal sharýashylyǵyn damytýdyń mańyzdy tetikteriniń biri - jemshóp máselesin jolǵa qoıý. Osyǵan oraı Jáńgir han atyndaǵy Batys Qazaqstan agrarlyq-tehnıkalyq ýnıversıteti kásiptik praktıka jáne stýdenttik mansap departamentiniń dırektory, aýyl sharýashylyǵy ǵylymdarynyń doktory Beıbit Násıev óz oı-tolǵamymen bólisti.
Ǵalymnyń pikirinshe, búginde jemshóp óndirisiniń damý qarqyny mal sharýashylyǵynyń suranysyn qanaǵattandyra almaıdy jáne bolashaqta mal ónimderin qarqyndy óndirýdi tejeýi múmkin. Joǵary sapaly jem óndirýge qajetti jer men bıotabıǵattyq múmkindik bizde mol. Búkil álemde azyq-túlik retinde mal ónimderin paıdalaný kórsetkishi qoǵamnyń damý jaǵdaıynyń deńgeıin kórsetedi. Mal ónimin óndirý kólemi men onyń sapasy jemshóp sharýashylyǵynyń damý dárejesine tyǵyz baılanysty.
Oblystyq aýyl sharýashylyǵy basqarmasynyń málimetterine súıensek, qazir óńirde 420,7 myń iri qara, 840,0 myń qoı men eshki, 71,9 myń jylqy, 3,5 myń túıe, 956,0 myń qus tirkelgen. 2015 jylǵa deıin mal sany 15 paıyzǵa kóbeımek. Ǵalymdar esebi boıynsha qoǵamdyq mal ónimi jáne ónimdilik dárejesin kóterýdi qamtamasyz etý úshin 661,0 myń tonnadaı jem qajet.
Óńirdegi jem kózderine túrli shóppen qamtylǵan tabıǵı jaıylymdar, shabyndyqtar men egindik jerler jatady. Oblysta tabıǵı jaıylym 11,2 mln. ga shabyndyq 1,0 mln. ga jáne egindik jerler 10,2 mln. ga aýmaqqa ornalasqan. Osy aýmaqta jalpy shóptik jemniń 90 paıyzy óndiriledi. Jylyna tabıǵı jaıylymdar 3-4 ts/ga, al shabyndyq 10-12 ts/ga jasyl balaýsa beredi. Tabıǵı jaıylymdarda 2015 jylǵa deıin 671,7 myń tonna jemshóp daıyndaý kózdelip otyr. Oblystyń aýyl sharýashylyǵyn damytý tujyrymdamasyna sáıkes egistikte jem óndirý aımaqtyń bıotabıǵattyq jadyǵattaryn (resýrsy) tolyǵymen paıdalanýǵa baǵyttalǵan. Sapaly mal ónimin óndirý jáne osy salany damytý óńirde óndiriletin barlyq dándi daqyldardyń sapasyna, mólsheri men quramyna baılanysty. Sútti jáne etti mal sharýashylyǵynda qurama jemniń mańyzy arta beredi. Óıtkeni búginde sapaly da qunarly jem óndirý tolyq sheshimin tappaı otyr. Orta eseppen oblys boıynsha túrli maqsatta 600,0 myń tonna dán paıdalanylady. Osy kólemniń jemdik maqsattaǵysy 200-250 myń tonnasy nemese 33-42 paıyzy. Jemdik maqsatta paıdalanylatyn dánniń quramynda bıdaıdyń úlesi 62,8 paıyz qurap otyr. 30,4 paıyzy arpa, 3,1 paıyzy tarynyń, al 2,9 paıyz qara bıdaıdyń úlesine teń. Júgeri men burshaq óndirý, ókinishke qaraı, kemshin. Jemdik dánniń quramynda burshaqtyń (0,3 %) jáne sulynyń (0,5 %) mólsheri óte tómen. Nátıjesinde mal azyǵyn óndirýge qurama jem mólsherden 1,8-2,0 ese kóp shyǵyndalady. Oblystyń aýyl sharýashylyǵyn damytýdyń strategııalyq josparynda 2015 jylǵa deıin et ónimderiniń kólemin 44,0 myń tonnaǵa deıin ósirý kórsetilgen. Ony qamtamasyz etý úshin 2015 jyly mal azyǵy daqyldary egis kóleminiń 6,3 myń gektaryn quraýy tıis. 2015 jylǵa deıin óndiristi jedeldetý nátıjesinde dándi daqyldardyń alqaby 530,3 myń. gektarǵa qysqarady. Mal azyǵy úshin paıdalanylatyn bıdaıdyń mólsherin tómendetip, dalada ósiriletin júgeri, arpa jáne burshaq daqyldaryn óndirýdi damytý josparlanyp otyr. Sonymen birge bolashaqta ónim kólemin kóbeıtýmen qatar, mal azyqtyq dánniń qurylymyn turaqty qalypqa túsirý qarastyrylady. Bıdaıdy paıdalanýdy kúrt azaıtyp, arpany, sulyny, taryny jáne sonymen birge, qýatty da qunarly, aqýyzǵa baı burshaq pen júgerini qoldanýdy kóbeıtý kerek.
Jemshóp óndirisin damytý úshin mynadaı ǵylymı-tájirıbelik jáne uıymdastyrý sharalary júrgizilýi tıis:
-eń aldymen shaǵyn taýarly kásiporyndardyń úlken sharýashylyqtarǵa birigýlerin qamtamasyz etý qajet. Birigý - tehnologııany uıymdastyrý úshin mańyzdy, sebebi eginshilikti zaman talabyna saı landshafty júıege kóshirýge jáne ǵylymı negizde qurylǵan aýyspaly egisterdi tolyqtaı endirýge múmkindik beredi;
-asburshaq pen noqat oblys boıynsha aqýyzdyq jemniń mańyzdy kózi bolýy tıis. Burshaq daqyldaryn óndirýdiń kólemin ulǵaıtý úshin olardy dara jáne aralas túrde egýdiń tehnologııalaryn jetildirý kerek. Sonymen birge burshaq daqyldarynyń quramynda aqýyz ben metıonın joǵary jáne tanın men trıpsın ıngıbıtory tómen jańa sorttaryn engizý qajet;
-jemshóp óndirisiniń básekege qabilettiligin arttyrý úshin naryq jaǵdaıy birjyldyq shópterge kózqarastyń ózgerýin qajet etedi. Shıkizat konveıerindegi «bos oryndy» birjyldyq shópter esebinen joıýǵa bolady;
-jemshóp daqyldary aralas egistikteriniń, kóp jáne birjyldyq shópter men aralyq egistik daqyldary jáne súrlem daqyldarynyń tıimdi modýlderi bolýy shart;
-jemdik dánniń jalpy ónimi deńgeıin kóterý úshin egistikterdegi júgeri, arpa, burshaq daqyldarynyń úlesin 25-35 paıyzǵa jetkizý jáne qundy daqyldardyń ónim deńgeıin ósirý;
-tabıǵı shabyndyqtar men jaıylymdardy tıimdi paıdalanyp, topyraqty tozý men quldyraýdan saqtaý, aýyspaly jaıylymdar júıesin retteý;
-jemshóp daqyldarynyń tuqym sharýashylyǵyn damytý;
-oblysta qurama jem óndirisin qalpyna keltirý.
«Muny mal sharýashylyǵymen aınalysatyn, etti eksportqa shyǵarýǵa baǵyt ustaǵan respýblıka óńirleri eskerse, oryndy bolar edi», - deıdi B.Násıev.
