Maǵjandy ultshyl atandyrǵan manıfest Jazýshylar odaǵynyń saıasatyn qalaı ózgertti
ASTANA. KAZINFORM – Otyzynshy jyldardaǵy saıası qýǵyn-súrginniń qurbany Maǵjan Jumabaev qyzyl terror jendetteriniń aldynda ne istep «jazyqty» boldy?Fılologııa ǵylymynyń kandıdaty, professor, maǵjantanýshy ǵalym Baqytkamal Qanarbaeva «Maǵjan – tilenshi aqyn» atty maqalasynda osy suraqqa jaýap izdeıdi. Nazarlaryńyzǵa sol eńbekti yqshamdap usynyp otyrmyz.
Rýhanı maıdan
Maǵjan Jumabaevtyń poezııasy 60 jyldan asa urpaq nazarynan tasalandy. Shyǵarmalary aqtalǵan 1988 jyldan bergi aralyqta da Jumabaev poezııasyna úrke qaraý ádeti birden seıilip ketken joq. Maǵjannyń ataǵynan aty úrketinder aramyzda áli de bar ekenin jasyrýǵa bolmaıdy. Aqynnyń «ultshyl» atanyp, qýǵynǵa túsýine sebepker bolǵan ne?
1917 jylǵy Qazan tóńkerisinen keıin bılikke kelgen kommýnıstik partııaǵa, tek óz saıasatyn nasıhattaıtyn, talaptaryna baǵynyp, qaýly-qararlaryn júzege asyratyn óz baspasózi men ádebıeti kerek boldy. Sondyqtan «Partııalyq uıym jáne partııalyq ádebıet» degen Lenınniń maqalasyn basshylyqqa ala otyryp, keńes úkimetin nyǵaıtyp, bir ortalyqqa baǵyndyratyn qýatty baspasózdiń keregi jaıly, usynys pikirler gazetterde jarııalana bastady. Ol úshin aldymen avtonomııalyq respýblıkalarda jumysshy sharýa ádebı ortalyǵyn qurý qajet bolady. Sóıtip alda qurylar sotsıalıstik realızm dástúri arqyly keńestik keńistikti meken etken halyqtardyń ádebıeti men ónerin, mádenıetin bir judyryqqa jumyldyrý oılastyrylady. Ony iske asyrýda shet aımaqtardaǵy ulttar ádebıetin sotsıalıstik baǵytqa buryp, jańa ádebıettiń jas kadrlaryn tárbıeleý áreketteri jedeldeıdi.
Sotsıalıstik realızm dástúri ádebıet pen ónerdiń barlyq salasyn, ıdeıalyq mazmunyn qamtyp qana qoımaı, kıim kııý úlgilerin, ózin ustaý mádenıeti men ádet-ǵurypty da bir arnaǵa burýǵa kirisedi.
Baǵdarlamanyń osy jobasymen tanysqan Maǵjan Jumabaev bul ádebıet pen óner ókilderin oı erkindiginen aıyryp, partııa ne buıyrsa sony ǵana oryndaıtyn, óz oı-pikirin ashyp aıtyp, jaza almaıtyn «sana quldyǵyna» uryndyryp, kommýnıstik partııanyń tapsyrmasymen ǵana jumys isteıtin, ákimshil, ámirshil júıe ornap, ádebıetke qatal terror júrgizetin qýatty qarýǵa aınalady dep dál boljaıdy. Osyny bile otyryp pikir bildirmeı únsiz qalýdy jón kórmeıdi. 1922 jyly Qazaq avtonomııalyq ortalyq komıteti qazaq tilinde shyǵarylatyn shyǵarmalardy kóbeıtý týraly qaýly qabyldaıdy. Onda barlyq qazaq aqyndary men ádebıetshileri, baspasóz isin jandandyrýǵa belsene aralasýy kerek degen talap qoıylady. Qazaq baspasózi men kórkem ádebıettiń baǵyt-baǵdary, aldyna ustar temirqazyǵy qalaı bolýy kerek degen suraqtar týyndap, qazaq baspasóziniń ortalyǵyn qurý kún talabyna qoıylady. Sondyqtan da joǵary jáne orta oqý oryndary men partııa, baspasóz uıymdarynan, mádenıet mekemelerinen usynys pikirler suralady.
Qazaq sovet ádebıetiniń tarıhyn jazǵan ǵalymdardyń pikirine súıensek, qazaq aqyn-jazýshylary QazAPP (qazaq proletarıat jazýshylarynyń uıymy) qurylǵanǵa deıin-aq, resmı bolmasa da, baspasóz organdary tóńireginde toptasa bastaıdy. Olar «Qyzyl Qazaqstan», «Eńbekshi qazaq» gazetiniń tóńiregine, Orynbor, Qyzylorda, Semeı, Petropavl qalalarynda bas qosyp, jańa ádebıetti órkendetýge kirisedi. Qazaq jazýshylarynyń birqatary «Aqjol», «Sholpan» jýrnalynyń mańaıyna jınalady. Osyǵan baılanysty 1923 jyly Tashkent qalasynda Qazaq-qyrǵyz ınstıtýtynyń qasynan, qazaq-qyrǵyz mádenıetin kórkeıtýshiler qaýymy «Talaptyń joly» degen uıym quryp, onyń baǵdarlamasy «Sana» jýrnalynyń №1 sanynda jarııalanady. Oǵan: doktor H. Dosmuhambetov, professor A. Shmıdt, Á. Dıvaev, K. Jálenov, N. Arhangelskıı, Maǵjan Jumabaev múshe bolady.
Onda mynadaı taqyryptar qamtylady:
- Birinshi, qazaq-qyrǵyz halqynyń ádebı tilin, ǵylym ataýlarynyń termınologııa emlesin qalpyna keltirý.
- Ekinshi, ult ónerin (ıskýsstvo) táptishteý.
- Úshinshi, qazaq-qyrǵyz halqynyń tarıhyn tekserip qarastyrý.
- Tórtinshi, qazaq-qyrǵyz mektepterindegi oqý máselesin rettep jónge keltirý.
Besinshi, qazaq-qyrǵyz bilim qyzmetkerlerine, óner qaıratkerlerine járdemdesý. Sondaı-aq ulttyq qolóner túrlerin, el aýzyndaǵy ánder men kúılerdi, ańyz ertegileri men mıfterdi jınap, eki halyqtyń ortaq tarıhyn zerttep zerdeleý. Ony ádebıetke túsirip, tarıhyn jazý týraly máseleler qozǵalady.
Bul talaptar sotsıalıstik realızm dástúrin qalyptastyrýda eskerilý kerektigi sóz etilip, qazaq-qyrǵyz ǵylymı komıssııasy, Máskeý qalasyndaǵy ádebıet jáne kórkem óner ınstıtýtynyń rektory Valerıı Brıýsovtyń atyna hat jazyp, osy ınstıtýttyń qazaq jáne orys bólimderinde sabaq berip júrgen M. Jumabaevty ǵylymı keńestiń usynysymen Máskeýge oqýǵa jiberý týraly sheshim qabyldaıdy.
Máskeý sapary
Tashkent qalasynan tabylǵan arhıvtik derekterge súıensek, Maǵjan 1923 jylǵy qazan aıynyń aıaǵy, qarashanyń basynda Máskeýge kelip ornalasqan. Bul mezgil sotsıalıstik realızm dástúriniń irgetasyn qalaý úshin bolyp jatqan tartystyń qyzǵan shaǵy eken. Al qazaq aqyny osy daýly talastyń ústine kelip, óziniń áıgili «Tabaldyryq» manıfesin jazýdy jedel qolǵa alady.
1929 jyly «Tabaldyryq» baǵdarlamasyna baılanysty Maǵjan tutqyndalǵanda, Petropavl qalasynan shyǵyp turǵan «Bostandyq týy» gazetiniń jaýapty hatshysy Abdýlla Baıtasov, 1929 jyly 14 shildede, NKVD tergeýshisine bergen jaýabynda 1925 jyly Máskeýde oqýda júrgen Maǵjan Jumabaevtyń «Alqa» baǵdarlamasynyń qoljazbasyn poshta arqyly redaktsııaǵa jibergenin, ony redaktsııada oqyp, talqylap pikirlerin bildirýdi suraǵanyn rastaıdy.
Qazaqstan tarıhshylarynyń qaýymdastyǵy shyǵarǵan, Maǵjan Jumabaevtyń «Tabaldyryq. Manıfest» kitabynda keltirilgen ǵylymı dáıektemelerge súıensek, baǵdarlama 1924 jyldyń sońy men 1925 jyldyń alǵashqy kúnderinde jazylǵan. Maǵjan osy baǵdarlama arqyly, totalıtarlyq bılik júıesin ornatý jolyna túsken, bolshevıktik ıdeologııaǵa qarsy, alashtyq saıası toptyń kózqarasyn bildirgen. Endeshe bul baǵdarlamany Máskeýge kelgen kúnnen qolǵa alyp ázirlegeni anyq. Ondaǵy maqsaty sotsıalıstik realızm dástúrin jasaýshylardyń aldyn orap, oǵan óz usynys pikirin ótkizý bolǵan. Endeshe baǵdarlama 1924 jyl men 1925 jyldyń aralyǵynda jedel daıyndalyp, qazaq zııalylarynyń arasyna taratylyp, talqylana bastaǵan. Bul kezde Qazaqstan bıligi de QazAPP-ty qurýdy jedeldetip, 1925 jyldyń 13 maýsymynda «Partııanyń kórkem ádebıet salasyndaǵy saıasaty týraly» degen qaýlysyn shyǵarǵan. Onda Qazaqstandaǵy býrjýazııalyq ultshyl jazýshylardyń keritartpa ıdeıalaryna toıtarys berip, proletarıat ádebıetin damytyp, sharýa jazýshylarynyń kommýnıstik platformaǵa tezirek oıysýy talap etilgen. Osy qaýlynyń negizinde 1925 jyly shilde aıynda bılik sheshim shyǵaryp, baspasózde QazAPP-tyń qurylǵanyn jarııalaıdy. Biraq ol 1926 jyldyń qazanynda ǵana iske asady. Onyń platformasyn ólkelik partııa komıtetiniń tapsyrýymen Sábıt Muqanov daıyndap, alǵashqy qurylǵan Qazaqstan Jazýshylar uıymynyń basshysy bolyp taǵaıyndalady.
Al osy bir aıtýly datanyń Maǵjannyń taǵdyryna qandaı aýyr iz qaldyrǵanyn kópshilik bile bermeıdi. Tarıhı derekterge júginsek, qazaq aqyn-jazýshylarynyń aldyna qoıylatyn baǵyt-baǵdardyń qandaı bolý kerektigin baǵdarlama retinde alǵash usynǵan – Maǵjan. Ony sotsrealızm dástúrimen qalaı baılanystyrý kerektigi jaıly usynysty engizgen de - Maǵjan. Biraq, ókinishke qaraı, ol Maǵjannyń basyna qaıǵynyń qara bulty bolyp tónedi de, QazAPP qurylǵan kúnnen bastap onyń músheleri Maǵjanǵa uıymdasqan shabýyldy bastap ketedi.
1924 jyldan daıyndalǵan «Tabaldyryq» manıfesi qoljazba kúıinde, Máskeýde oqyp júrgen stýdent jastar men qazaq zııalylarynyń arasyna da jedel taratylyp, talastar men usynystar da kóbeıedi. Ondaǵy óz tujyrymynda Jumabaev: «...proletarıatpen qol ustasyp, jańa dúnıege bet alǵan jolymyzda, ózimizdiń shyǵystyǵymyz, qazaq ıisimiz shyqpaýy múmkin emes... Baǵyttyń bir ekeni daýsyz bolǵanymen, proletarıattyń óz tarıhynyń, mashınasynyń qaıys kamzolynyń ıisi shyqpaýy, qazaqtyń myńjyldyq tarıhynyń, eltiri tymaǵynyń ıisi shyqpaýy múmkin emes» deı kelip, qazaq aqyn-jazýshylaryn eki tapqa bólip, birimen-birin qaqtyǵysqa aparýǵa qarsylyq bildiredi.
Sondaı-aq kórkem shyǵarmalar tek partııanyń tapsyrmasymen ǵana jazylýǵa tıis degen toqtamǵa qarsylyǵyn bylaı bildiredi:
«Saıasatshyl adamzattyń aldyndaǵy búgingi másele, birinshi turmys máselesi turatyn bolsa, aqynnyń aldynda ótken, búgin, keleshek – úsheýi de turýǵa tıis. Osy úsheýiniń arasyna kópir salýǵa mindetti. Qazaq aqyny men proletarıat aqynynyń arasynda birtalaı aıyrma bar. Proletarıat aqyny tóńkeristi ózi jasaǵan, ózi qıratyp, ózi quryp jatqan tóńkeristi, óziniń tarıhy týdyrǵan. Evropa tarıhynyń mashına dáýiri týdyrǵan oıy, sezimi – zavod, fabrıkke baılanǵan taptyń aqyny. Qazaq aqynynyń tarıhy bólek, turmysy bólek, rýhy bólek. Tóńkeriske joldan qosylǵan. Sondyqtan ekeýiniń aqyndyǵynyń minezi bir bolýy múmkin emes. Biraq negizi bir bolýǵa tıis».
Osydan-aq Maǵjannyń nege tarıhı ańyzdar men mıfterdi, Abylaı han men batyr Baıan, Kenesary men Syzdyq sultan, Qoılybaıdyń qobyzy, Qorqyt týraly ańyzdardy poema sıýjetine arqaý etkenin túsinemiz. Ózi aıtqandaı, bolashaq urpaq pen araǵa kópir salǵan. Eliniń erlikke toly ótken qandy joryǵyn jyrlap, jas urpaqtyń ulttyq sezimin oıatyp, eliniń bolashaǵyna degen senimin nyǵaıtqan. Ultynyń ulttyq qundylyqtaryna degen qurmetin oıatqan. Sol arqyly táýelsiz memleket bolatyndyqtaryna degen senimin nyǵaıtqan.
Mine, kúni búginge deıin bireýlerdiń úreıin alatyn Maǵjannyń «ultshyldyǵynyń» aqıqaty osyndaı edi. Aqyn qazaq tarıhyn tek tóńkeristiń kindigine baılap tastaýǵa qarsy boldy. Jumysshy men sharýanyń jaıynan basqany jazýǵa tyıym salyp, aqyn-jazýshylardyń oı erkindigin tizgindeýge kelispedi. Ádebıet pen ónerdegi taqyryptyq shekteýlerge qarsy boldy. Ulttyq óner men kúı, ańyzdar da ádebıettiń ózegine aınalýy kerek degendi batyl aıtyp, ispen úlgi kórsetedi.
«Ádebıet dombyrasynda bir ǵana ishek bolmaı, kóp ishek bolý kerek. Biraq barlyq ishekti basqanda bir ǵana kúı shyǵatyn bolsyn», - degen talap qoıady.
«Tabaldyryqtan» «Alqaǵa» deıin
Maǵjan jasaǵan, qazaq ádebıetiniń osy baǵyt-baǵdary, poshta arqyly qoljazba kúıinde, «Aq jol», «Qazaq tili», «Eńbekshi qazaq» gazetterine talqylaýǵa jiberiledi. «Tabaldyryq» manıfesiniń negizinde «Alqa» atty ádebı uıym qurýdy oılastyrǵan ıdeıasyn Álıhan Bókeıhanov bastaǵan Alash zııalylarynyń bári derlik qoldaıdy. Baǵdarlamamen tanysqan Іlııas Jansúgirov oǵan óz tarapynan usynys-pikirlerin qosqan. Máskeýde ózi sabaq berip júrgen Shyǵys eńbekshileriniń kommýnıstik ýnıversıtetinde (KÝTV), Memlekettik jýrnalıstıka ınstıtýtyndaǵy (GIJ) stýdentter arasynda da «Tabaldyryq» manıfesi oqytylyp, talqylanǵan. «Budan jasyryn taratylǵan baǵdarlamany Muhtar Áýezov tergeýshilerge ózi tapsyrǵan eken» dep aıtylyp júrgen ósektiń bári jalǵan ekendigi dáleldenedi. Baǵdarlama jasyryn emes, jurtqa ashyq jarııa túrde taratylǵan.
«Tabaldyryq» baǵdarlamasyndaǵy aıtylǵan osy ádebı ustanymy 1929 jyly maýsymda tutqyndalyp, 10 jylǵa sottalǵanda, odan 1936 jyly maýsymda oralyp, 1937 jyldyń 30 jeltoqsanynda qaıta tutqyndalyp, 1938 jyldyń 6 qańtarynda, ólim jazasyna kesiler aldynda tergeýshige bergen jaýabyna da tirkelgen. Osy eki tutqyndalýda da «Tabaldyryq» baǵdarlamasynyń jobasy týraly jaýap alynady. Sotsrealızm dástúrin tolyqtyrýǵa usynǵan pikirinen partııaǵa qarsylyq, ultshyldyq baǵyt izdeledi. Endeshe bul baǵdarlama «ultshyl» atanýynyń negizgi sebepkeri bolǵan.
Stalınniń nusqaýymen jazylyp jatqan, sotsrealızm dástúriniń olqy tustaryn kórsetip, ony qalaı tolyqtyrý kerektigine keńes bergeni úshin, shamyrqana shamdanǵan, menmenshil óktem bıliktiń qaharyna ushyraǵan. Japonııanyń tyńshysy degen jalǵan jalanyń astarly syry da osyǵan jeteleıdi. Osy oıymdy professorlar T. Jurtbaevtyń «Alash arystary», Sh. Eleýkenovtiń «Maǵjan» atty monografııasyndaǵy, KGB-nyń arhıvinen alyp keltirilgen (6-k., 07875 is., 2 t. 54 ob.p) dáıektemelerde dáleldeıdi. Alashtanýshy ǵalym M. Qoıgeldıevtiń QR UQK ADM-dan alyp baspaǵa ázirlep bergen derekteri de rastaı túsedi.
Sondaı-aq 1937 jylǵy tergeý kezinde de alashtyqtardan «Tabaldyryq» baǵdarlamasy tóńireginde pikirleri suralypty. Olar biraýyzdan Maǵjan Jumabaevtyń ádebı ustanymy ultshyldyq baǵytta jazylmaǵanyn, kerisinshe sotsıalıstik realızm dástúrin tolyqtyrý maqsatynda jazylǵan usynys ekenin dáleldep baqqan.
Oǵan Ábdirahman Baıdıldınniń 1929 jyly 1 ııýlde tergeýshige bergen jaýabyndaǵy myna sózderi dálel: «Men 1924 jyly Máskeýde Názir Tórequlov basshylyq etken, Ortalyq kindik baspanyń qazaq sektsııasynda qyzmet ettim. Onda Álıhan bastaǵan alashtyqtarmen birge Maǵjan da qyzmettes boldy. Sol kezde Jumabaevtyń «Tabaldyryq» platformasynyń qoljazbasymen bárimiz de tanystyq. Meniń qarsylasqanyma qaramaı, sol baǵdarlamany basshylyqqa alǵan Názir Tórequlov «Er Saıyn», «Er Tarǵyn», «Kenesary-Naýryzbaı», «Qoblandy» men «Qozy Kórpesh» jáne qazaq handary men batyrlary jaıly «Alaman» atty jyrlar jınaǵyn shyǵardy. Munyń bárin olar qazaq jastaryn ultshyldyqqa tárbıeleý maqsatynda jarııalady. Meniń ustanǵan kózqarasymmen de, pikirimmen de kelispeı, meni qyzmetten shyǵaryp jiberdi», - deıdi.
Mine, Jumabaevtyń baǵdarlamasy sol kezde-aq qoldaý tapqan. Oǵan Jansúgirovtyń «Dala», «Kúı» men «Kúıshi» jáne «Qulager», «Bozingen» men «Isataı-Mahambet», M. Áýezovtiń «Han Kene», Ǵ. Músirepovtiń «Qyz Jibek» pen «Qozy Kórpesh-Baıan sulý», H. Bekhojınniń «Quralaı sulý» poemalary dálel bola alady.
Keıin Maǵjannyń usynys-talaptary talqan bolyp, Qazaqstan jazýshylarynyń shyǵarmashylyq ustanymy bolýǵa tıis «Tabaldyryq» manıfesiniń barlyq taralymy toqtatylyp, joıylady. Al ózi 1929 jyly maýsymda tutqyndalady.
«Alqadan» azattyqqa deıin
10 jylǵa sottalǵan Maǵjannyń úsh jylyn qysqartyp, 1936 jyly túrmeden erterek shyǵýyna járdem etken Maksım Gorkıı 1934 jyly Sovet Odaǵy Jazýshylarynyń birinshi sezinde sóılegen sózinde: «Tek orys ádebıetiniń ǵana kúsh-qudiretin nasıhattaı bermeı, ózge ulttardyń da tarıhyn túgendep, ózindik ereksheligi kórinetindeı, ulttar ádebıetiniń túrli janrdaǵy shyǵarmalar jazýyna múmkindik bereıik», - dep ol usynysyn jazýshylar ýstavymen bekitedi.
Gorkııdiń bul pikiriniń astarynan eki ushty oı kórinedi. Birinshiden, ejelden keń tamyrly orys ádebıeti endi ǵana talpyna bastaǵan, ýaq ulttardyń ádebıetimen bir deńgeıde emes, odan joǵary dep eseptese kerek. Sondyqtan ekeýin qatar qoıǵysy kelmeıdi. Tipti, taqyryby men mazmuny da erekshe, endi damı bastaǵan ulttar ádebıetiniń aıtary da bólek. Sondyqtan da olardy ózgeshe sóıletý kerek degenge saıady. Al Maǵjan 1924 jylǵy manıfesinde bylaı dep jazǵan:
«Qojalyq qurǵan, bılep-tóstegen, ústem ulttyń ádebıeti men tómenshik, álsiz, ezilgen, bodan ulttyń ádebıeti bir bolmaıdy. Qazaq ádebıetiniń uly orys ádebıetinen aıyrmasy bar hám bolmaq... ómirlik negizdiń birden shaıqalyp joq bolmaıtyndyǵy sııaqty ádebıettegi ultshyldyq sezimniń de «tez zamanda qala qoıýy múmkin emes».
Osylaısha Maǵjannyń sonaý 1924 jyly jalynyp suraǵan, «Tabaldyryq» manıfesindegi tilegi 1934 jylǵy jazýshylardyń sezinen keıin, Gorkııdiń basshylyǵymen qoldanysqa ishinara engizildi deýge bolady. Sotsıalıstik realızm dástúrindegi basty qajettilik retinde sýretkerlerdiń shyǵarmashylyq beıimine, forma men janr, stıldik tańdaý erekshelikterine erkindik beriledi. Umytyla bastaǵan ádebıet pen ónerdegi, ómirdegi salt-dástúrler qaıta jańarady. Ár ulttyń tarıhı damý erekshelikteri eskeriledi. Sol negizdegi jańa shyǵarmalar jazylyp, aýyz ádebıetindegi keıipkerler sovet ádebıetiniń bas qaharmandaryna aınalady. Jańadan jazylatyn kórkem týyndylar da ejelgi kóne ádebıetke tán teńeýler men boıaýlar jańa mazmundy sýretteýlerge aınalyp, sovet ádebıetiniń árin keltiredi.
Tarıhı kórkem shyǵarmalarda jazyla bastaǵan jeke qaharmandardyń órshil áreketi buqaranyń tilekterimen úılesimdilik taýyp, kórkemdikpen baıandalsyn degen talaptar qosylady. Mine, osynyń bári «Tabaldyryq» baǵdarlamasynyń tezısinde bar edi.
Al búginde jas ómirin qurban etip jazǵan Maǵjannyń «Tabaldyryq» manıfesi zaıa ketken joq. Alash arystary arman etken dárejede iske asyrylyp keledi. Oǵan tarıhı taqyryptar jáne qazaq ádebıeti men óneriniń túrli janrynda jazylyp, jasalyp jatqan eńbekter dálel. Maǵjan poezııasynyń ómirsheńdigi men qajettiligi sol – jas urpaqty ult retinde ózin-ózi syılap-qurmetteýge úırete otyryp, elin, jerin súıýge tárbıeleıdi. Qazaqtyń ótken tarıhyn jyrlaý arqyly ulttyń rýhyn kóterip, derbes memleket bolýǵa degen senimderin nyǵaıtady.
Avtor paıdalanǵan ádebıetter:
1. Aǵartýshy Halel Dosmuhanbetov. Shyǵarmalary. 2004., 236-b.
2. M. Jumabaev. Tabaldyryq. Manıfest. 2011., 40-b.
3. S. Muqanov. Eseıý jyldary. 1964., 230-b.
4. Sh. Eleýkenov. Maǵjan. 1995., 109-110- b.
5. Qazaq ádebıetiniń tarıhy. 1962., 124-b.