Qytaı men Qazaqstan strategııalyq áriptester ári damýshy iri memleketter bolyp tabylady-Qytaı Halyqtyq saıası konsýltatıvtik keńesiniń tóraǵasy Ts. Tsınlın
- Ts. Tsınlın myrza, Qazaqstanǵa jasaıtyn saparyńyzdyń baǵdarlamasy týraly aıtyp berseńiz. Bizdiń memlekettiń basshylyǵymen bolatyn kezdesýlerde qandaı máseleler talqylanbaq?
- QR Parlamenti Májilisiniń Tóraǵasy Oral Muhamedjanovtyń shaqyrýymen men osy jylǵy 9-11 qarasha aralyǵynda Qazaqstanǵa resmı sapar jasaımyn. Bul meniń, jalpy Qytaı Halyqtyq saıası konsýltatıvti keńesi tóraǵasynyń Qazaqstanǵa jasaıtyn alǵashqy sapary bolmaq. Sapar kezinde Májilis Tóraǵasy Oral Muhamedjanovpen kelissózder, QR Prezıdenti Nursultan Nazarbaevpen, Parlamenttiń jáne Qazaqstan Úkimetiniń jetekshilerimen kezdesýler josparlanyp otyr. Kelissózder men kezdesýler barysynda bizder tatý kórshilik pen dostyqty nyǵaıtý, eki eldiń ózara saıası senimin tereńdetý, sonymen qatar barlyq baǵyttar boıynsha ózara tıimdi yntymaqtastyqty kúsheıtý jóninde pikir almasatyn bolamyz. Eki eldi de qyzyqtyratyn kún tártibinde turǵan halyqaralyq jáne óńirlik ózekti máseleler talqylanatyn bolady. Meniń bilýimshe, búgingi tańda eki eldiń tıisti vedomstvolarynyń qatysýymen saparǵa qyzý daıyndyq júrip jatyr.
Búginde Qytaı men Qazaqstannyń qarym-qatynasy qarqyndy damyp kele jatqandyǵyn, halyqtarymyzdyń dostyǵy nyǵaıyp, barlyq baǵyttar boıynsha eki jaqty yntymaqtastyq artyp otyrǵandyǵyn atap ótkim keledi. Bul rette meniń Qazaqstanǵa jasaıtyn saparym, eń aldymen, bizdiń dástúrli dostyǵymyz ben ózara baılanysymyzdyń nyǵaıýyna, is júzindegi yntymaqtastyǵymyzdyń tereńdeýine jáne eki eldiń birlese damýyna yqpal etedi dep senemin. Sizder men bizderdiń ortaq kúsh-jigerimizdiń arqasynda aldaǵy sapar strategııalyq áriptes bolyp tabylatyn Qytaı men Qazaqstan qarym-qatynasynyń damýyna súbeli úles qosady dep úmittenemin.
-Siz Qazaqtan men Qytaıdyń ekijaqty qarym-qatynastyń qazirgi deńgeıin qalaı baǵalaısyz jáne jan-jaqty yntymaqtastyǵynyń keleshegi qandaı?
- Qytaı men Qazaqstan ejelden dostyq qarym-qatynas ornatqan tatý kórshiler bolyp tabylady. Búkil Eýrazııa qurlyǵy arqyly ótken Uly Jibek joly shyǵys pen batys órkenıetin baılanystyrdy, sondaı-aq ol Qytaı men Qazaqstandy da tyǵyz biriktirip jatty. Eki el arasynda 1992 jyly ornatylǵan dıplomatııalyq baılanystar bizderdiń dostyq qarym-qatynasymyzdyń tarıhyndaǵy jańa kezeń boldy. Al 2005 jyly QHR Tóraǵasy Hý Tszıntao men QR Prezıdenti Nursultan Nazarbaev eki el arasynda strategııalyq áriptestik qalyptasqanyn jarııalady, bul ózara qarym-qatynasymyzdyń damýdyń jańa satysyna kóterilgeniniń belgisi boldy.
Sońǵy jyldary eki eldiń birdeı kúsh-jiger jumsaýynyń arqasynda Qytaı men Qazaqstannyń strategııalyq áriptestigi barlyq salalarda tereńdep keledi. Ártúrli salalarda jemisti yntymaqtastyq jolǵa qoıylǵan, joǵary deńgeıde baılanystar aıtarlyqtaı belsendi. Ózara saıası senim nyǵaıyp keledi. Qytaı Halyq Respýblıkasynyń tóraǵasy Hý Tszıntao Qazaqstanǵa 6 ret keldi. QR Prezıdenti Nursultan Nazarbaev Qytaıǵa saparmen nemese halyqaralyq forýmdarǵa qatysý úshin 16 ret at basyn burdy. Eki el bizderdiń ortaq múddelerimizdi qorǵaý úshin árqaısymyzdyń alańdaýshylyǵymyzdy týdyryp otyrǵan ózekti máselelerde birin-biri qoldaıdy.
Ekonomıka salasyndaǵy baılanystar jaıly aıtatyn bolsam, halyqaralyq qarjy daǵdarysynyń eki jaqty yntymaqtastyqqa tıgizetin keri áserimen birlese kúresýdemiz, saýda-ekonomıka jáne energetıka salalaryndaǵy, shıkizattyq sektor men ınfraqurylymdyq qurylystaǵy yntymaqtastyǵymyzdy belsendirýdemiz. Eki jaqty yntymaqtastyqtyń materıaldyq bazasy da aıtarlyqtaı nyǵaıdy.
Qytaıdyń Bas keden basqarmasynyń derekterine sáıkes, aǵymdaǵy jyldyń qańtar-qyrkúıek aılarynda Qytaı men Qazaqstannyń ózara saýda-sattyǵy 14,7 mlrd. AQSh dollaryna jetti jáne ótken jyldyń uqsas kezeńimen salystyrǵanda 51,8 paıyzǵa ósti. Qytaı-Qazaqstan munaı-gaz qubyrynyń qurylysy aıaqtalyp, sátti jumys isteýde. Pavlodar alıýmınıı zaýyty, Moınaq GES-i men asfalt zaýyty sııaqty birlesken iri jobalar júzege asyrylýda.
Gýmanıtarlyq salaǵa toqtalar bolsaq, mádenıet mınıstrlikteriniń jelisi boıynsha shyǵarmashylyq ujymdardyń tájirıbe almasýlary jáne aýqymdy óner kórmeleri únemi uıymdastyrylyp turady. Biz qazaq stýdentteriniń Qytaıda bilim alýy úshin kvota sanyn jylyna 200 adamǵa deıin ulǵaıttyq. Jan-jaqty formattaǵy, atap aıtqanda BUU, ShYU, AÓSShK aıasyndaǵy yntymaqtastyǵymyz jemisti bolýda. Qytaı men Qazaqstannyń qarym-qatynasy búgingi tańda óz damýyndaǵy bıik beleske shyqty, halyqtarymyzǵa anyq paıdasyn tıgizip, aımaqtaǵy beıbitshilikke, turaqtylyqqa jáne damýǵa úles qosýda dep aıtýǵa bolady.
Qytaı men Qazaqstan strategııalyq áriptester jáne damýshy iri memleketter bolyp tabylady. Bizderdiń ózara qarym-qatynasymyz tyǵyz saıası baılanystarmen, ekonomıkalarymyzdyń birin-biri tolyqtyratynymen jáne jan-jaqty yntymaqtastyqtyń kelesheginiń kemeldigimen sıpattalady. Biz Qazaqstan tarapymen ózara senim, ózara paıda jáne birlesip damý turǵysynda ártúrli deńgeıdegi yntymaqtastyqty qarqyndatýǵa, qazaqstandyq-qytaılyq strategııalyq áriptestikti odan ári tereńdetip, damytýǵa daıynbyz.
- Qytaı kóp ultty memleket. Qazaqtar - Qytaıda ómir súrip jatqan 56 ulttyń biri. Reti kelip turǵanda Qytaı qazaqtarynyń qazirgi ómiri men damýy jaıly aıta ketseńiz.
- Shynynda da qazaqtar - Qytaıdyń kópultty úlken otbasyna kiredi. Qytaıdaǵy qazaq ulty negizinen Shyńjan-Uıǵyr avtonomııalyq ólkesinde qonystanǵan. Elde saıası reformalar júzege asyryla bastaǵannan beri jáne Qytaı qazaqtary tyǵyz qonystanǵan aýdandardyń syrtqa ashyqtyǵynan áleýmettik-ekonomıkalyq damýda jańa progress baıqalady. Barlyq ulttardyń birligi nyǵaıyp keledi. Bir sózben aıtqanda, aýdandar teńdiktiń, birigýdiń, ózara kómek kórsetýdiń, úılesimdiliktiń, birlesip damý men órkendeýdiń jańa kezeńine aıaq basýda.
Shyńjan-Uıǵyr avtonomııalyq ólkesiniń Іle-Qazaq avtonomdyq oblysy Qytaı qazaqtary kóptep shoǵyrlanǵan negizgi aýdan. 2009 jyly oblystyń ІJÓ 75,4 mlrd. ıýandi qurady, sóıtip 2008 jyldyń sáıkes kezeńimen salystyrǵanda 14 paıyzǵa artty. Oblystyq ІJÓ jan basyna shaqqanda - 16 653 ıýan, ol ótken jyldyń kórsetkishinen 11,9 paıyzǵa artyq. Oblysta Shyńjańdaǵy eń iri jaıylymdar ornalasqan, onyń aýmaǵy Shyńjan-Uıǵyr avtonomııalyq ólkesindegi barlyq jaıylymnyń 42 paıyzyn quraıdy. Qazaq malshylarynyń kóbi turaqty jáne jartylaı turaqty negizde otyryqshylyqqa kóshken.
Olardyń ómir jáne jumys jaǵdaıy eleýli jaqsartylyp, tabystary aıtarlyqtaı ósti. Mal baǵatyn qazaqtar turatyn aýdanda 9 jyldyq mindetti bilim alý júıesi qalyptasty jáne óziniń bilim berý júıesi paıda boldy. Bilim berýdiń damýyna qaraı jergilikti halyqtyń saýattylyq deńgeıi aıtarlyqtaı kóterilip keledi.
Shyńjanda da, el aýmaǵynda da qazaq tilinde gazetter men jýrnaldar shyǵarylady. Qytaıdyń ortalyq radıosynda qazaq tilinde arnaıy arna jumys isteıdi. Halyq ókilderiniń búkilqytaılyq jınalysy men QHSKK-niń jyl saıynǵy sessııalarynda 5 ulttyń tilinde, sonyń ishinde qazaq tilinde de ilespe aýdarma jasalady. QHR-diń kópultty úlken otbasy músheleriniń biri retinde Qytaı qazaqtary óziniń eńbekqorlyǵy men darynynyń arqasynda Qytaıdyń ózge de ulttarme birlese damyp, ósip-órkendep keledi.
- Shanhaı EKSPO-sy tabysty ótip, búkil álemniń nazaryn ózine aýdara aldy, oǵan Qazaqstan da qatysty. Siz Qazaqstannyń kórmege qatysýyn qalaı baǵalaısyz?
- Álemdik kórme - «EKSPO Shanhaı-2010» ústimizdegi jyldyń 1 mamyry men 31 qazany aralyǵynda tabysty ótkizildi, oǵan 246 memleket pen halyqaralyq uıym qatysty. Sońǵy málimetter boıynsha kórmeni 70 mln. astam adam tamashalady. EKSPO-nyń «Úzdik qala, úzdik ómir» degen basty urany arqyly kórmege qatysýshylardyń barlyǵy óz eliniń mádenı, ekonomıkalyq, ǵylymı-tehnıkalyq jetistikterin pash etti jáne damý tujyrymdamasyn kórsetti. Bul ultaralyq jáne óńiraralyq ekonomıkalyq jáne mádenı almasýlarǵa járdemdesýge yqpal etti, sondaı-aq álemniń barlyq halyqtarynyń ózara túsinistigi men dostyǵyn nyǵaıtýǵa kómektesti. Barlyq qatysýshylardyń uıysqan kúsh-jigerleriniń arqasynda Shanhaı EKSPO-sy «tabysty, tamasha ári esten ketpeıtin» kórme boldy.
Qazaqstan pavılonynda vırtýaldy beıneleý sııaqty ozyq tehnologııalardyń kómegimen Qazaqstannyń elordasy - Astana qalasynyń qaryshtap damýy, jergilikti halyqtyń ádet-ǵuryptary men salt-dástúrleri kórsetildi. «Astana - Eýrazııanyń júregi» dep atalatyn qazaqstandyq pavılonnyń jumysy kelýshilerdiń kópshiliginiń nazaryn ózine aýdardy jáne Kórmedegi halyqty eń kóp jınaǵan pavılondardyń biri boldy.
Qazaqstannyń osy kórmege qatysýy álemniń túkpir-túkpirinen kelgen qonaqtarǵa sizderdiń elmen tanysyp, ony uǵyp-bilýge biregeı múmkindik berip qana qoımaı, Qazaqstan halqy men álemniń barlyq elderiniń halyqtary arasyndaǵy ózara baılanystardy nyǵaıtýǵa jáne tájirıbe almasýǵa kómegin tıgizdi. Biz Qazaqstandy Shanhaı EKSPO kórmesindegi qol jetkizgen tabystarymen quttyqtaımyz, sondaı-aq osy kórmeni ótkizýge kórsetken qoldaýy úshin shyn júrekten alǵys aıtamyz!
- 2011 jyly Qazaqstanda 7-nshi Qysqy Azııa oıyndary ótedi. Buǵan qandaı túsinikteme beresiz jáne oıyndardan ne kútesiz?
- 2011 jyly Qazaqstanda qysqy sport túrlerinen aýqymy jaǵynan asa iri jáne deńgeıi joǵary alaman jarys ótkizilgeli otyr. Bul joly Qysqy Azııa oıyndary tuńǵysh ret Ortalyq Azııa óńirinde ótkiziledi jáne Qazaqstan ony birinshi bolyp uıymdastyrýda. Bul tek Qazaqstan halqy úshin ǵana emes, búkil Ortalyq Azııa men jalpy Azııa úshin de úlken oqıǵa. Ol Qazaqstannyń tabystaryna degen azııalyq elder men halyqtardyń qurmetin bildiredi jáne Qazaqstan halqynyń syrtqy álemmen baılanystardy belsendi damytý nıetin kórsetedi.
Qazaqstannyń tatý kórshisi, jaqsy dosy ári senimdi áriptesi retinde biz Sizder úshin shyn kóńilmen qýanamyz jáne Qazaqstannyń keńpeıildi qonaqjaı halqy osy oıyndardy joǵary deńgeıde ótkizip, azııalyq halyqtardyń dostyǵyn odan ári nyǵaıtatynyna kámil senimdimiz.
Aldaǵy Qysqy Azıadada Qytaı quramasy bendı, shańǵy jarysy jáne shańǵymen taýda syrǵanaýdan basqa sporttyń barlyq túrlerinen saıysqa túsetin bolady. Biz qytaılyq sportshylardyń múmkindikterin sarqa paıdalanyp, eń jaqsy kórsetkishterge qol jetkizetinine senemiz. Qazaqstan - qysqy sport túrlerinen Azııadaǵy eń myqty elderdiń biri. Biz shyn júrekten qazaqstandyq sportshylarǵa aldaǵy 2011 jylǵy Qysqy Azıadada tolaǵaı tabystar tileımiz!
- QHSKK-niń QR Parlamentiniń partııalyq fraktsııalarymen jáne Qazaqstan halqy Assambleıasymen qarym-qatynasy qandaı?
- QHSKK Qazaqstan Parlamentimen, ásirese Senatpen tyǵyz baılanys ornatqan. Mysal keltire keteıin: 2004 jyldyń jeltoqsanynda QHSKK-niń shaqyrýymen Qazaqstan Parlamenti Senatynyń tóraǵasy N.Ábiqaev myrza Qytaıǵa saparmen keldi. Sapar barysynda men onymen kezdestim. 2005 jyldyń aqpanynda Qytaıdyń Kóktem merekesine oraı, QR Parlamenti Senatynyń tóraǵasy QHSKK tóraǵasyna quttyqtaý hat joldady. 2005 jyldyń qazanynda Qazaqstan Parlamenti Senatynyń shaqyrýymen QHSKK delegatsııasynyń sizderdiń elge resmı saparmen bardy. Delegatsııa quramynda tóraǵanyń orynbasary Baı Lıchen bastaǵan 10 adam boldy.
Qazaqstan halqy Assambleıasy Prezıdent N.Nazarbaevtyń bastamasymen Qazaqstandaǵy ulttyq yntymaqqaqoldaý kórsetý maqsatynda qurylǵan resmı uıym bolyp tabylady. Yntymaqpen kelisimniń uıymy retinde, Qazaqstan halqy Assambleıasy Qytaı Halyqtyq saıası konsýltatıvtik keńesine uqsas. Biz keleshekte de Qazaqstandaǵy barlyq partııalyq fratsııalarmen jáne Qazaqstan halqy Assambleıasymen tájirıbe almasý maqsatynda baılanystarymyzdy nyǵaıtýǵa daıynbyz.
- QHSKK áleýmettik demokratııany damytýda Qytaıdyń saıası ómirinde qandaı sharalardy qabyldap jatyr?
- Qytaıdyń Halyqtyq saıası konsýltatıvtik keńesi birtutas ulttyq patrıottyq fronttyń uıymy, sonymen qatar Qytaı kommýnıstik partııasynyń basshylyǵymen kóppartııaly yntymaqtastyqtyń jáne saıası konsýltatsııalardyń mańyzdy mekemesi bolyp tabylady. Qytaıdyń saıası ómirindegi áleýmettik demokratııany damytýda mańyzdy oryn alatyn uıym retinde QHSKK saıası konsýltatsııalar men demokratııalyq qadaǵalaýdy júzege asyrý arqyly óz rólin atqaryp, saıası isterge aralasyp, keńester beredi. Mynadaı baǵyttar boıynsha naqty mindetter qabyldanýda.
1.Saıası konsýltatsııalar. Qytaıdyń kommýnıstik partııasy sheshim qabyldaý kezinde jáne ony oryndaý barysynda demokratııalyq partııalarmen, partııada joq qaıratkerlermen jáne QHSKK-ge qatysatyn barlyq ulttardyń jáne áleýmettik toptardyń ókilderimen saıası, ekonomıkalyq, mádenı jáne áleýmettik ómirde bar basty memlekettik jáne óńirlik saıasat týraly ári mańyzdy máseleler jóninde konsýltatsııalar júrgizedi.Konsýltatsııalar otyrystar túrinde ótkiziledi, onyń ishine jalpy otyrystar, turaqty múshelerdiń otyrysy, prezıdıým otyrysy, qandaı da bir arnaıy máseleler boıynsha turaqty múshelerdiń sımpozıýmy, partııalyq komıtetiń tapsyrmasy boıynsha QHSKK basshylyǵynyń partııalyq tobynyń otyrystary, Bas hatshydaǵy májilister, salalyq komıssııalardyń otyrystary bar.
2. Demokratııalyq qadaǵalaý. QHSKK-ǵa qatysatyn partııalyq uıymdar men túrli ulttyq jáne áleýmettik toptardyń qaıratkerleri QHSKK alańynda Konstıtýtsııanyń, zańnamanyń jáne normatıvtik-quqyqtyq aktilerdiń oryndalýyna, úkimettik organdar men olardyń músheleriniń qyzmetterine qadaǵalaý jasaıdy.Qytaı kompartııasy QHSKK-da demokratııalyq partııalarmen jáne partııada joq qaıratkerlermen birlesip ózara baqylaýdy ınspektsııalyq saparlardyń nátıjeleri boıynsha jınalystarda áshkere etý jáne baıandama jasaý; jobany, usynysty nemese baıandamany engizý formasynda syndarly eskertýler men usynymdar berý; áleýmettik ahýal men qoǵamdyq pikirdi qalyptastyrý; partııalyq komıtetter men tıisti úkimettik vedomstvolar uıymdastyratyn tekserýler men zertteýlerge qatysý; sot jáne úkimettik emes organdarda arnaıy ınspektorlardyń laýazymyn ıelenýge QHSKK múshelerin shaqyrý arqyly júzege asyrady.
3. Saıası isterge aralasý jáne usynystar engizý. QHSKK máseleni tyńǵylyqty ári tereń zerttep, taldaý jasaý úshin keshendi jáne perspektıvaly máselelerdi tańdaıdy, usynystar men eskertýler, keńester men dáleldemeler beredi. Jumys sapary, taqyryptyq zertteýler, usynystar engizý, áleýmettik jaǵdaıǵa jáne jurtshylyqtyń pikirine saraptama jasaý, konferentsııalarda sóz sóıleý jáne basqa da formalar tájirıbe retinde qoldanylyp júr.
- Suhbatyńyzǵa rahmet!