Qytaı eliniń aqparat aıdyny: búgini men damý úrdisi
Qazaq eliniń táýelsiz memleket retinde jahandaný úderisiniń qaınaǵan qazanyna jeke-dara bel sheship aralasqanyna 27 jyl tolady. Sol tustarda alǵashqy júrgizgen syrtqy saıasatymyzdyń ózi de jaqyn kórshilermen shekaramyzdy belgileýden bastaldy. Mine solardyń biri - Qytaı eli. Búgingi kúni Qytaı men Qazaqstan arasyndaǵy tarıhı dostyq baılanystar, eki eldiń «Nurly jol» jáne «Bir beldeý, bir jol» baǵdarlamalarymen toǵysa ushtasyp qaıta jandanyp, damýda. Bul dostyq ózara senimdi saıasatqa, ortaq múdeni kózdegen ekonomıkalyq serktestikpen qatar, mádenı baılanystarǵa da ulasyp jatyr. Muhıttyń ar jaǵynda jatqan eldermen de tyǵyz baılanystar ornatyp otyrǵan Qazaqstan úshin jaqyn kórshiniń ár basqan qadamynyń mańyzy óz aldyna bir tóbe. Alyp eldiń keń tynystaýyna kómegin tıgizip otyrǵan memlekettegi aqparat quraldarynyń búgingi tynys-tirshiligin bilý, bizge de paıdasy tıer biraz kóldeneń suraqtarǵa jaýap bolary sózsiz.
San ǵasyrlyq álem órkenıetiniń bederli izderin óz tarıhynyń bólinbes enshisi retinde altyn árippen aıshyqtap qaldyrǵan, óreli mádenıettiń bastaý kózin bes myń jyldyq tarıh kóshimen jylnamalaǵan Qytaı jurty ózderin bul ǵasyrdyń da aıdarynan jel esken júırigi sanaıdy. Osylaısha sol qaǵazǵa hattalǵan jylnamalar arqyly arǵy zaman tarıhynyń qunarly aqparatyn búginge jetkizýi adamzat mádenıetine qosqan qomaqty úlesi dep eseptelse, qazirgi zaman aqparatynyń da zamana úrdisinen shet qalyp otyrǵany joq.
Qytaıda, HH ǵasyrdyń bas kezinde patshalyq Manchjýrııa úkimeti bılikten alastatylýymen qoǵamnyń ár salasy aýqymdy ózgeristerge ushyrady. Syrtqy álemniń yqpaly jáne shetelden bilim alǵan zııaly toptyń elge kelýimen Qytaı jýrnalıstıkasy da óz damýynyń alǵashqy qadamyn jasady. Mine, sodan qazirge deıingi bir ǵasyrlyq ýaqyt kóshine kóz salar bolsaq, Qytaı jýrnalıstıkasynyń talaı qaqpaqylǵa túsip, shyńdala júrip búgingi bıigine qol artqanyn baıqaý qıyn emes.
Sotsıalıstik Qytaı Halyq Respýblıkasynda aqparat salasyna arnalǵan jeke zań ázirshe jaryqqa shyqpaǵan. Ata Zańynyń bir tarmaǵynda kórsetilgendeı, adamdardyń qoǵamdyq-áleýmettik máselelerde óz oı-pikirin erkin bildirýine, beıbit sherýge shyǵýyna, sondaı-aq saıası kózqaras erkindigine jol beriletindigi aıtylǵan. Qytaı elindegi sóz bostandyǵynyń birden-bir súıenetin zańdyq kepili de osy. Qytaı kezindegi KSRO sııaqty jabyq ıdeologııamen de, batys elderindegideı ashyq demokratııamen de keliskisi kelmeıdi. 80-jyldardaǵy Qytaı saıasatkeri Dyń-shıaý-pıń (Den Sıaopın) aıtqandaı, «Bizdiki qytaılyq erekshelikke ıe sotsıalızm joly. Mysyqtyń túsiniń aq nemese qara bolýy mańyzdy emes, tyshqan aýlaı alsa, bolǵany».
Ózine tóner qaýipten árkez saqtanyp júretin eldiń tynyshtyǵy osyndaı saıasat arqyly júzege asyrylady. Al zańnyń 57-tarmaǵyna saı, aqparattyq qatelik jibergen jýrnalıst jazasynyń aýyr-jeńildigine qaraı aıyppul tartpaq.
El ekonomıkasynyń qarqyndy damýy men aýqymdy aýdıtorııalyq qajettilik qytaı jýrnalısterin árkez sheberlikke umtyldyryp, sapaly jumys isteýine yntalandyryp otyrady. Bastaýyn 1931 jyldan alatyn Sınhýa agenttigi - dúnıe júzindegi aldyńǵy qatardaǵy aqparattyq ortalyq. Quramynda 10 myń tilshi qyzmet atqarady. Agenttik bilikti jýrnalıster men ozyq tehnıkalyq bazanyń arqasynda oqıǵa ortasynan jyldam ári shynaıy aqparattardy ár tilde álemge taratady. Aqparattyq ortalyq qosymsha shyǵaratyn ózderiniń ártúrli basylymdarymen de tanymal. Memlekettiń ishki-syrtqy saıasatyn, ekonomıkasyn, mádenıeti men ónerin, ǵylymı jetistikterin shetel oqyrmandaryna dáripteıtin, sondaı-aq syrtqy álemdi el oqyrmandaryna tanystyratyn bul basylymdardyń Qytaı memleketi úshin mańyzy aıryqsha. Joǵaryda aıtqanymyzdaı, túrli aqparattyq quraldar arqyly syrtqy álemdi tanyp-bilý, ásirese, ózderine jaqyn kórshilerin ishkerleı túsinip, bar men joǵyn túgendep otyrýdy kópten maqsat tutatyny, jalpy Qytaı aqparatyna tán ortaq qubylystaı ańǵarylady. Máselen, solardyń bizge qatystysy retinde «Orta Azııa» jýrnalyn (qytaı, uıǵyr tilderinde) ataýǵa bolar edi. Jýrnalda jaryq kóretin materıaldyń basym bóligi Ortalyq Azııa elderi ishindegi Qazaqstanǵa tıesili. Onda ár oblys jeke taldanyp, qalalary, halqynyń sany, óndirisi, jer baılyǵy men paıdaly qazba ıgiliginiń qory dáldik derektermen beriledi eken.
Qýandyq Shamaqaıuly «20 ǵasyrdaǵy álem jýrnalıstıkasy» eńbeginde 2001 jylǵy málimet boıynsha 2111 gazet jylyna 35,106 mıllıard danamen taralatynyn keltirgen. «Onyń 210-y kúndelikti, 782-si provıntsııalyq, 882-si qalalyq, 237-si aýdandyq. 304 radıo, 354 telearna bar», -dep jazady. Bul Qytaı jýrnalıstıkasynyń aýqymdy qyzmetin kórsetedi.
Solardyń ishindegi biz biletin, álemge tanymal buqaralyq aqparat quraldarynyń mańyzdy degen birnesheýine toqtala ketýdi jón kórdik. Qytaıda oblystyq, aýdandyq telearnalar jergilikti habarlardy negiz etse, Beıjińdegi ortalyq televızııanyń árbir arnasy qoǵamnyń ár salasyna qaraı bólinýden tys, adamdardyń jas ereksheligine qaraı balalar, jastar, otbasy arnalary bolyp jiktelip, óz aýdıtorııasyn qajetti aqparatpen qamdaıdy. 1958 jyly mamyrdyń 1-i kúni Qytaıda tuńǵysh televıdenıe stantsııasy quryldy. Alǵashqy aty «Beıjiń televızııasy» dep ataldy. Ol 1978 jyly Qytaı «Ortalyq televızııasy» bolyp ózgertilip, aǵylshynsha qysqartyp CCTV dep ataldy. Qazir ortalyqtyń jasandy serik arqyly taraıtyn 42 telearnasy, jáne aqyly kórýge baǵyttalǵan tsıfrly júıedegi 12 telearnasy bar. 2005 jylǵy málimetter boıynsha munda 7400-den astam adam jumys isteıdi. Memleket ishindegi jalpy teleónim men túrli telejarnama rynogynyń 30 paıyzyn da enshilep otyr. 2005 jylǵy jalpy qazynalyq kiris paıdasy 1 mıllıard 240 mıllıon ıýange jetken. Atalmysh mekeme 134 memlekettiń 208 aqparat ortalyqtarymen túrli árptestik baılanystar ornatqan. Shetelderde 70-ten astam tilshiler qosyny jumys jasaıdy.
Qytaıdyń «Ortalyq halyq radıosy» (CNK) 1940 jyly 30 jeltoqsanda qurylǵan. Qazirgi kúni jasandy serik arqyly taraıtyn 11 radıoarnasy, 4 tsıfrly radıojelisi bar. «Ortalyq halyq radıosynyń» 8-shi radıo tolqyny Qytaıda turatyn qazaq (Qytaıdyń Shynjańyndaǵy qazaq radıosynan bólek), mońǵol, uıǵyr, káris tilinde habar taratýǵa arnalǵan. Sonymen qatar osy mekemede «Qytaı radıo gazeti», «Qytaı radıosy» jýrnaly, Qytaı radıo dybys-keskin baspasy, radıonyń jeke saıty jumys isteıdi.
Al baspasóz salasyna kelsek, «Jońko rybaý» (Qytaı kúndelikti gazeti) basylymy óziniń uzaq tarıhy men de, qazirgi aqparattyq kúshti áleýetimen de basqalarǵa des berip otyrǵan joq. Gazettiń alǵashqy sandary Chıiń (Tsın) patshalyǵynyń sońǵy kezinde, ıaǵnı, 1900 jyldary jaryq kórgen. Búgingi kúni «Rybaý» álemdegi 150-den astam memleketter men aımaqtarǵa taratylady. Beıjiń, Shanhaı, Gonkong, Nıý-Iork, Eýropa elderinde gazettiń baspa ortalyqtary ornalasqan. Taralymy 2 mıllıon danadan astam bolyp, onyń úshten biri memleket aýmaǵynan syrt jerlerge shyǵarylyp otyrady. Eldegi irgeli basylymnyń taǵy biri - Qytaıdyń memlekettik bılik partııasynyń ortalyq gazeti sanalatyn «Jenmın jıbao» (People Daily). Bul gazet («Jenmın jıbao» qytaı tilinde «Rin mın ry baý» dep dybystalyp, qazaqshaǵa aýdarylǵanda «Halyq gazeti» dep atalady) 1948 jyldan beri jaryq kórip keledi. Memlekettiń tynys-tirshiligin, qoǵamnyń túrli salalaryn aqparat kózi ete otyryp, bılik partııasynyń saıasatyn halyqqa úgitteý mindetin de tyńǵylyqty atqaryp otyr. Bul gazet te «Jońko rybaý» sııaqty áleýeti myǵym, eldegi eń iri gazetterdiń sanatyna jatady. 1997 jyly gazettiń saıt nusqasy jasalyp, ǵalamtor arqyly álemge jańalyqtaryn tarata bastady. 2000 jyly saıt nusqasy ataýyn «Jenmın ýań» («Rin mın ýań» - «Halyq saıty») dep ózgertti. Qazirgi kezde atalmysh gazettiń saıty japon, aǵylshyn, orys, frantsýz, arab, ıspan, koreı tilderimen qatar qazaq tilindegi (tóte jazýmen) nusqasyn da shyǵaryp otyr.
Qytaıdaǵy kósh bastaǵan bul aqparat quraldarynan basqa da aqparat taratatyn ortalyqtarynyń jalpy aýqymy bir, árqaısysy óz ereksheligimen aýdıtorııasynyń qoldaýyn tapqan. Taralym men jarnamadan túsetin qarajat negizindegi ekonomıkalyq joǵary deńgeıdegi yntalandyrý jýrnalıstiń alańsyz jumys istep, sapaly qyzmet kórsetýine úlken qoldaý. Jýrnalısteri de halyq aldyndaǵy jaýapkershilikti sezine, qoǵamdaǵy túıtkildi túıinderdi sergek, shıraq qımylmen jarııalaýǵa qulshyna kirisip otyrady. Keıde qylmystyń betin ashýda tártip saqshylary men ádilet organdarynyń ózin shapshańdyǵymen shańyna ilestirmeı jatatyny jıi kezdesedi. 2001 jyly Qytaı ekonomıkalyq gazetiniń eki tilshisi jarna bıleti arqyly eldi aldaýmen aqsha tapqan Lanjý qalasyndaǵy belgili fırma basshysynyń isin áshkereledi. Qylmystyń bultartpas dálelderin qolǵa túsirgen tilshiler ózderine usynylǵan 5 mıllıon qytaı ıýaninen bas tartady. Osynyń nátıjesinde 26 qylmystyq toptyń uıasy talqandaldy. 168 basbuzar ataman qylmystyq jaýapqa tartyldy. Mundaı mysal myńnyń biri ǵana. Qazirde osy qylmystyq toptyń áreketi shynaıy derekke qurylǵan fılmnen óris tapty. Memlekettiń senimin aqtaı almaǵan laýazym ıesiniń aqyr aıaǵynda bárinen jurdaı bolyp, zań quryǵyna ilikken aıanyshty hali men ókinishi arqyly óz ortasyna tárbıe berip, eskertý jasaýda.
Maqalamyzda jazylǵan Qytaıdyń álemdik deńgeıde damyp otyrǵan aqparat taratý áleýetin, mol múmkindikterin, jemisti tájirıbesin Qazaq eli óz salasynda paıdaǵa asyryp jatsa jaman bolmas edi. Osy turǵyda kórshi elmen bolǵan túrli salalardaǵy áldeqashan qalyptasqan baılanystar izimen Qytaı men Qazaqstannyń aqparat quraldary da ózara seriktestik qarym-qatynas ornatyp úlgirgenin atap ótemiz. Búginde «QazAqparat» halyqaralyq aqparattyq agenttigi Qytaıdyń bedeldi aqparat quraldary sanalatyn «Sınhýa» agenttigi, «Jenmın Jıbao» gazeti, «Jenmınvan», «Tıanshannet» aqparattyq saıttarymen seriktestik baılanystardy jolǵa qoıǵan. Atap aıtsaq, 2012 jyly 29 aqpan kúni Beıjińde «QazAqparat» UK» AQ men Qytaıdyń «Jenmınvan» saıty arasynda yntymaqtastyq týraly kelisimge qol qoıý rásimi ótti. Al 2013 jylǵy qazanda «QazAqparat» pen «Tıanshannet» yntymaqtastyq týraly kelisimge Úrimjide qol qoıyldy. «Tıanshannet» - QHR ShUAÓ Halyqtyq úkimeti janyndaǵy jetekshi jáne iri aqparattyq ınternet-resýrsy.
2014 jyldyń basynda halyqaralyq mártebe alǵan «QazAqparat» agenttigi naýryz aıynda saıttyń qytaı tilindegi nusqasyn qosty. Bul saıttyń QHR Sıan qalasyndaǵy tanystyrylymy kezinde gonkongtyq kúndelikti shyǵatyn «Ven Veıpo» gazetinde (jyl saıynǵy tırajy - 2 mln. astam, qytaı jáne japon tilderindegi nusqalary bar, AQSh-ta, Kanadada, Eýropada, Malaızııada, Úndistanda, Fılıppınde, Koreıada jáne basqa da elderde shyǵarylady) «QazAqparat» týraly maqala jaryq kórdi.
2018 jyly 31 mamyr kúni Beıjińde «QazAqparat» HAA bas dırektory Asqar Ýmarov «Sınhýa» qytaılyq aqparat agenttiginiń bas dırektory Tsao Mınchjaomen jáne China Economic Net-tiń prezıdenti Van Sıýıdýnmen kelissózder ótkizdi. «Sınhýa» agenttiginiń basshylyǵymen kezdesý barysynda taraptar yqpaldastyqtyń jaı-kúıi men keleshegin, ekonomıkalyq jańalyqtar baǵytynda ózara yntymaqtastyqty nyǵaıtý máselesin talqylady. Sondaı-aq «Bir beldeý, bir jol» aıasynda Ekonomıkalyq aqparattar alıansyn qurý múmkindigi boıynsha pikir almasty.
