Qyrǵyzstan men Qazaqstannyń yntymaǵyna 30 jyl: Ǵasyrlar boıǵy keleshegi kemel baılanys
Qyrǵyz Respýblıkasy men Qazaqstan Respýblıkasynyń dıplomatııalyq qarym-qatynasy 1992 jyldyń 15 qazanynan bastaý alady. Táýelsizdiktiń 30 jylynda eki eldiń arasynda 160-tan astam memleketaralyq, úkimetaralyq jáne vedomstvoaralyq kelisimge qol qoıyldy. Onyń ishinde 1997 jyldyń 8 sáýirinde qol qoıylǵan Máńgilik dostyq týraly kelisim men 2003 jyldyń 25 jeltoqsanynda bekitilgen Odaqtastqyq qarym-qatynas týraly kelisimniń shoqtyǵy bıik.
Baýyrlas elderdiń ekijaqty ózara áreketi mynadaı ınstıtýtsıonaldyq bazıster aıasynda iske asyp otyr:
- Eki eldiń memleket basshylary basqaratyn Joǵary Memleketaralyq Keńes;
- Úkimet basshylary basqaratyn Qyrǵyz-Qazaqstan Úkimetaralyq keńesi;
- Qyrǵyz Respýblıkasy men Qazaqstan Respýblıkasy Syrtqy ister mınıstrleriniń keńesi.
Eki eldiń halyqaralyq saıasattaǵy birshama máseleler boıynsha ustanymdary uqsas jáne sáıkes kelip jatady. Qyrǵyzstan men Qazaqstan BUU, EQYU, TMD, UQKU, EAEO jáne ShYU aıasynda tyǵyz baılanys ornatqan.
Qyrǵyzstan ekonomıkasynda Qazaqstan osy kúnge deıin negizgi saýda seriktesteriniń biri bolyp keldi. Keıingi jyldary saýda-ekonomıkalyq áriptestik jaǵymdy úrdis alyp, Eýrazııalyq ekonomıkalyq odaqqa 2015 jyly Qyrǵyzstan da engennen keıin ózara saýda aıtarlyqtaı ósti. Mysaly, 2020 jyly Qyrǵyz Respýblıkasy men Qazaqstan Respbýlıkasynyń ekijaqty saýda aınalymy 796,2 mln dollarǵa jetti. Taraptar bul kórsetkishti 1 mlrd dollarǵa deıin jetkizip, satylatyn taýarlar men qyzmetterdiń kókjıegin keńeıtýge nıetti.
Ekijaqty qarym-qatynas jandanǵan tustan bastap Qyrǵyzstanǵa Qazaqstannan birshama ınvestıtsııa salyndy. Onyń úlesi – 7,7%. Koronavırýs pandemııasy týyndatqan daǵdarysqa qaramastan, 2020 jyldyń qańtar-qyrkúıeginde Qazaqstannan salynǵan ınvestıtsııa kólemi 27 mln 525,6 myń dollar bolǵan. Bul 2019 jyldyń salystyrmaly kezeńine qaraǵanda 9% artyq.
Qyrǵyzstanda qazaqstandyq kapıtaldyń qatysy bar 334 birlesken kásiporyn tirkelgen. Al Qazaqstanda qyrǵyzstandyq kapıtaldyń qatysy bar 247 kompanııa jumys isteıdi. Qyrǵyzstandaǵy birlesken kásiporyndar negizinen qarjy, paıdaly qazba óndirý, tamaq óndirisi, saýda, transport jáne baılanys, qurylys jáne jóndeý salasynda shoǵyrlanǵan. Al Qazaqstandaǵy birlesken kásiporyndar bólshek jáne tolaıym saýda, qurylys, avtomobıl saýdasy, iri qara ósirý, dándi jáne burshaqty daqyl ósirý, tuqym sharýashylyǵy salalaryna, maqta talshyqtarynyń óndirisi men basqa da baspa qyzmetterine mamandanǵan.
Eki eldiń saýda-ekonomıkalyq baılanysy men onyń keleshegi memleket basshylary, úkimetter, syrtqy saıasat vedomstvolary deńgeıinde, salalyq mınıstrlikter men vedomstvolar arasynda jıi talqylanady.
Mysaly, Qyrǵyz Respýblıkasynyń Prezıdenti Sadyr Japarovtyń naýryzdaǵy Nur-Sultanǵa saparynyń aıasynda QR Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaevpen, QR Tuńǵysh Prezıdenti-Elbasy Nursultan Nazarbaevpen, Premer-Mınıstr Asqar Mamınmen, Májilis tóraǵasy Nurlan Nyǵmatýlınmen ekijaqty kelissózder júrgizildi. Eki eldiń basshylary kezdesý kezinde ónerkásip, aýyl sharýashylyǵy, jol-kólik ınfraqurylymy, jer qoınaýyn ıgerý, gıdroenergetıka, janarmaı-energetıka kesheni, qaıta óńdeý, logıstıka, bank salasynda iskerlik baılanystardy jan-jaqty keńeıtý kerektigin atap ótti. Sondaı-aq, ınvestıtsııalyq ózara áreketti damytýdyń, ınvestıtsııa tartýǵa memlekettik deńgeıde qolaıly jaǵdaı jasaýdyń jáne qorǵaýdyń mańyzdy ekeni aıtyldy.
Mádenı-gýmanıtarlyq yntymaq ekijaqty qarym-qatynastyń mańyzdy salasy bolyp otyr. Qyrǵyzstan men Qazaqstanda eki eldiń zııaly qaýymynyń, jurtshylyq ókilderiniń qatysýymen kórmeler, óner maıtalmandarynyń kontsertteri, halyqaralyq ǵylymı konferentsııalar men sımpozıýmdar almakezek ótkizilip turady.
Bilim berý salasyndaǵy yntymaqtastyq 2006 jylǵy 4 shildedegi Qyrǵyz Respýblıkasy Úkimeti men Qazaqstan Respýblıkasy Úkimeti arasyndaǵy bilim berý salasyndaǵy yntymaqtastyq týraly kelisim negizinde damýda. Kelisim boıynsha taraptar jyl saıyn ózara negizde Qyrǵyzstan men Qazaqstan azamattarynyń eki eldegi joǵary oqý oryndarynda oqýy úshin bilim granttaryn bólip keledi.
Bul baǵttaǵy ózara is-qımyldy jandandyrý úshin taraptar eki eldiń Úkimetteri arasynda 2006 jyldyń 4 shildesinde qol qoıylǵan Bilim berý salasyndaǵy yntymaqtastyq týraly kelisim sheńberinde Qyrǵyzstan men Qazaqstandaǵy joǵary oqý oryndarynda bıýdjettik oqytýǵa jyl saıyn bólinetin kvotalardyń sanyn 5-ten 50 orynǵa deıin ulǵaıtý týraly ýaǵdalasty. Qazir qoldanystaǵy kelisimge tıisti ózgerister engizý týraly hattamanyń jobasy Qazaqstan tarapynyń qaraýynda jatyr.
Sonymen qatar, 2019 jyly Qazaqstannyń joǵary oqý oryndarynda Qyrǵyzstannan shamamen 1000 stýdent, al Qyrǵyzstan Joǵary oqý oryndarynda shamamen 2 myń qazaqstandyq stýdent oqydy. Alaıda, pandemııa men engizilgen shekteýlerge baılanysty stýdentter sany sál azaıdy.
Qazaqstan men Qyrǵyzstan M.Áýezovtiń 100 jyldyǵyn, Qurmanǵazynyń 175 jyldyǵyn, Abaıdyń 150 jyldyǵyn, Jambyldyń 150 jyldyǵyn, «Manas» eposynyń 1000 jyldyǵyn, T.Satylǵanovtyń 150 jyldyǵyn, Á.Toqombaev pen Sh.Aıtmatovtyń mereıtoılaryn birlesip toılady.
Qoǵamdyq, gýmanıtarlyq baılanystardy damytýda Qazaqstandaǵy qyrǵyz dıasporasy da óz rólin atqaryp otyr. 2004 jyly Qazaqstanda Qyrǵyz ulttyq mádenı ortalyǵy (QQUO) tirkeldi. Qazir ol Nur-Sultan qalasyndaǵy qyrǵyz etnomádenı birlestigi retinde jumys istep tur. Sondaı-aq, Taraz qalasyndaǵy «Manas-Ata» qyrǵyz ulttyq-mádenı ortalyǵy jáne Aqtaý qalasyndaǵy «Ala-JShS» QUO, Almaty qalasyndaǵy «Meken», «Qyrǵyz–Ata» jáne «Manas-Ata» qyrǵyz ulttyq etnomádenı ortalyqtary óz qyzmetterin júzege asyrady.
Qyrǵyzstan men Qazaqstan arasyndaǵy yntymaqty aqparattyq saladaǵy birlesken jumystar nyǵaıtyp tur. Bul iste eki memlekettiń bir-birin qaltqysyz qoldaıtyny qýantady.
Qazaqstan men Qyrǵyzstannyń buqaralyq aqparat quraldary ózderi uıymdastyratyn jáne TMYK, ShYU, UQShU, EAEO, Azııa-Tynyq muhıty óńiriniń jańalyqtar agenttikteriniń uıymy (OANA), TMD-ǵa múshe memleketterdiń aqparat agenttikteri jáne taǵy sol sııaqty óńirlik birlestikter uıymdastyrǵan túrli óńirlik medıa forýmdarǵa jáne ózge de is-sharalarǵa turaqty qatysady. 2019 jyldyń sáýir aıynda Túrkistanda ótken túrki ýnıversıtetteri odaǵynyń IV Bas Assambleıasynyń «Túrkistan – Túrki áleminiń besigi» atty Túrki keńesiniń otyrysy sonyń jarqyn mysaly bola alady. Forýmdy Túrkistan oblysynyń ákimdigi men Qoja Ahmet ıAsaýı atyndaǵy Halyqaralyq qazaq-túrik ýnıversıteti uıymdastyrdy. Sol jyly Bishkekte ótken ShYU medıaforýmynda oǵan qatysýshy memleketterdiń beıindi vedomstvolarynyń aqparattyq salasyna jetekshilik etetin BAQ ókilderi jınaldy.
Eki eldiń buqaralyq aqparat quraldarynyń arasyndaǵy tyǵyz yntymaqtyń mysaly retinde Qyrǵyzstannyń «Kabar» jáne Qazaqstannyń «QazAqparat» memlekettik aqparat agenttikteriniń ózara is-qımylyn keltirýge bolady.
Qyrǵyzstan men Qazaqstannyń ortaq tarıhy eki eldiń tek strategııalyq seriktes qana emes, qıyn shaqta bir-birine kómekke umtylýǵa daıyn baýyrlas halyqtar ekenin kórsetedi.
