Kúzgi sýyq mezgilde adam densaýlyǵyn qalaı kútý kerek - dáriger keńesi
Nelikten kúzgi ýaqytta adamdarǵa jıi sýyq tıip, aýyryp jatady?
Kúzgi mezgilde adamdar eńbek demalysyn aıaqtaıdy, balalar, stýdentter mektep, kolledj, ýnıversıtetterinde oqýlaryn bastaıdy. Kóp jerde adamdar jınala bastaıdy, mysaly, qoǵamdyq oryndarda, kólikterde. Mundaı jaǵdaıda vırýstar tez taralady. Bul rette sýyq tıgen adamnyń bir ret túshkirip, jótelgeni jetkilikti. Aınalasyndaǵy birneshe adamǵa vırýs juqtyrady. Sonymen qatar, adamǵa salqyn, qubylmaly aýa-raıy da áser etedi jáne adamdar syrtqy temperatýraǵa sáıkes kıinbeı jatady. Odan bólek, gıpotermııa, túnde uıqynyń qashýy, stress, jaman ádetter ımmýndyq júıege teris áser etedi. Álsiregen ımmýnıtet mıkrobtarǵa tolyq qarsy tura almaıdy, osylaısha olar adam aǵzasyna ońaı enip, sýyq tııýge barynsha jaǵdaı jasaıdy.Kúzgi ýaqytta adamdardy sondaı-aq tynys alý organdarynyń, júrek-tamyr júıesiniń, zár shyǵarý joldarynyń, býyndardyń sozylmaly aýrýlary mazalaı bastaıdy. Bul aýrýlar ásirese kúz ben qysta belsendi bolady. Bul rette qatty salqyndaý men joǵaryda atalǵan vırýstyq ınfektsııalar aýrýdy qozdyrýy múmkin. Keı jaǵdaıda barometrlik qysymnyń joǵarylaýy ál-aýqattyń nasharlaýyna sebep bolady. Kúzgi sýyqta álsiregen adamnyń aǵzasy atmosferalyq qysymnyń tez ózgerýine qalyptasyp ketýge úlgere almaıdy. Bul sozylmaly patologııanyń órshýine ákelýi múmkin. Sondyqtan kúzgi, qysqy sýyq mezgilderde ózin jaqsy sezinýi úshin adamdar búginnen bastap densaýlyǵyna nazar aýdaryp, aýrýǵa shaldyqpaý úshin barlyq múmkindikti paıdalanǵany durys.
Kúzgi mezgilde aýyryp qalmas úshin adam aǵzasy men densaýlyǵyn qalaı kútýi kerek?
Adam densaýlyǵy men kóńil-kúıin jaqsy saqtaý úshin dárigerler men densaýlyq saqtaý salasyndaǵy basqa da mamandar usynǵan birqatar aldyn-alý sharalaryn ustaný qajet.
- Uıqyny qandyrý. Deneniń jaqsy tynyǵýy úshin túngi uıqy kem degende 7-8 saǵat bolýy kerek. Bul rette tún ortasyna deıin jatyp qalý kerek, sebebi, saǵat 22-den tańǵy 5-ke deıin (shamamen) bizde qajetti gormondar óndiriledi. Teledıdar, kompıýter aldynda nemese uıaly telefonǵa uzaq ýaqyt qarap jatýdyń qajeti joq. Jatar aldynda bólmeni jeldetip, taza aýada 15-20 mınýt serýendegen durys. Jatyn bólmedegi temperatýra 18-20 gradýs, tósek-oryn qurǵaq jáne taza bolýy kerek. Bir ýaqytta jatyp, turǵan jón. Sonda siz sergek oıanyp, kúndizgi jumystarǵa daıyn bolasyz.- Dene shynyqtyrýmen aınalysý. Bul rette kez-kelgen fızıkalyq belsendilik paıdaly, mysaly, tańǵy jattyǵý, serýendeý, júgirý, júzý, sport. Energetıkalyq shyǵyndarǵa baılanysty mamandar fızıkalyq belsendilikti 3 deńgeıge bóledi: tómen, ortasha jáne qarqyndy. Tómen belsendilik - energııa shyǵyny shamaly bolǵan kezde tynyshtyq kúıine sáıkes keledi, ıaǵnı, uıqy, teledıdar kórý, oqý. Qarqyndy júkteme - sportqa, aýyr fızıkalyq eńbekke sáıkes keledi. Qarapaıym adamǵa kúndelikti ortasha júkteme qajet. Bul júrek soǵý jıiligi 50-70%, al qarqyndy júrek soǵý jıiligi 70% nemese odan da kóp bolǵan jaǵdaıda. Kún saıyn kem degende 20-30 mınýt qarqyndy júkteme nemese 40-60 mınýt ortasha júktememen aınalysý usynylady.
Búgingi kúni adam densaýlyǵyn kútý úshin kóptegen múmkindikter bar. Jattyǵý zaldary men fıtnes ortalyqtarynda nusqaýshylar adamǵa qajetti jattyǵýlar jıyntyǵyn aıtyp beredi. Emhanalarda egde jastaǵy adamdarǵa dene shynyqtyrý dárigerleri densaýlyqty tekserip, ony baqylaýǵa úıretedi.
Semizdiktiń, gıpodınamııanyń aldyn alý úshin, júrek-qan tamyrlary aýrýynyń qaýpin azaıtý úshin eresekter aptasyna keminde 150 mınýt ortasha qarqyndy aerobıkalyq jattyǵýlardy nemese 75 mınýt joǵary qarqyndy fızıkalyq belsendilikpen aınalysýy kerek. Artyq salmaǵy nemese semizdigi bar adamdar jattyǵýdy bastamas buryn dárigermen keńeskeni jón.
- Shynyǵý. Qazir aýa-raıy jyly kezde aýa vannalaryn qabyldap, sýyq tııýge jol bermeı jalań aıaq júrýge bolady. Úıde kontrastty dýsh qabyldaýǵa bolady. Aldymen aıaqqa salqyn sýdy shashyp, keıin olardy qurǵatyp súrtip, shulyq kııý kerek. Keıin adam aǵzasyna áserin baqylaı otyryp, sýyq sýdyń temperatýrasyn birtindep tómendetýge bolady. Shynyǵýdy densaýlyǵyńyz myqty bolǵan kezde ǵana bastaı alasyz. Vırýstyq ınfektsııalardyń órshýi kezinde úıden shyǵar aldynda jáne syrttan úıge kelgen kezde muryn qýysyn álsiz tuzdy eritindimen nemese dárihana eritindilerimen shaıý usynylady. Mysaly Akva Marıs jáne basqalar. Bul shynyǵý ádisi emes, biraq shyryshty qabyqty mıkrob pen shań tozańdarynan tazartýǵa múmkindik beredi.
- Durys tamaqtaný. Taǵam ár túrli, teńdestirilgen bolýy kerek jáne aǵzanyń qajetti qorektik zattar - aqýyzdarǵa, maılarǵa, kómirsýlarǵa degen qajettiligin jabýy kerek. Aǵza úshin vıtamınder men mıkroelementter de óte mańyzdy. Aqýyz - bizdiń denemizdiń «qurylys materıaly», ol bulshyqet, teri, basqa da zattardyń negizi bolyp tabylady. Aqýyzdardyń shyǵý tegi: janýarlar men ósimdikterden bolyp ekige bólinedi. Janýarlar aqýyzdary joǵary sapaly, sebebi, olardyń quramynda ósimdik aqýyzdarynda joq amınqyshqyldary bar. Maısyz et, balyq (ásirese teńiz balyǵy), jumyrtqa, sút jáne qyshqyl sút ónimderi óte paıdaly. Ósimdik aqýyzdarynyń keremet kózderi barlyq burshaq daqyldary - noqat, burshaq, soıa, jasymyq bolyp tabylady. Sańyraýqulaqtarda, júgeride, jańǵaqtarda jáne basqa ósimdikterde aqýyz kóp. Aqýyzdan basqa, olardyń quramynda basqa da paıdaly zattar – maılar, dárýmender, mıkroelementter, talshyqtar bar. Sondyqtan tamaqtanýǵa ár túrli shyǵý tegi bar aqýyzdardy qosqan durys.
Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymynyń sarapshylary táýligine dene salmaǵynyń ár kılogrammyna 0,83-ten 1,8 gramǵa deıin aqýyzdy tutynýǵa keńes beredi. Bul sandar adam jasyna, dene salmaǵy men fızıkalyq belsendilik deńgeıine baılanysty ózgerýi múmkin. Biz úshin negizgi energııa kózi - maılar men kómirsýlar bolyp tabylady. Qajetti maılardy maıly balyq, jańǵaq, avokado, záıtún jáne maı sorttarynan alýǵa bolady. Al shoshqa maıy, ishki maı, óte maıly et sııaqty janýarlardyń maılaryn shektegen durys. Maıdyń táýliktik mólsheri fızıkalyq belsendilikke baılanysty 30-dan 70 grammǵa deıin esepteledi. Kómirsýlar aǵzada birinshi kezekte qoldanylatyn energııanyń jyldam kózi. Kóptegen adamdar kómirsýlar - táttiler men kondıterlik ónimder dep oılaıdy, negizinde olaı emes. Kómirsýlar qarapaıym (nemese jyldam) jáne kúrdeli bolyp bólinedi. Kámpıtter, varene, bal, gazdy sýsyndar - tez kómirsýlar, olar qalypty mólsherde zııan keltirmeıdi, tipti paıdaly bolýy múmkin. Biraq tez kómirsýlardy jıi jáne kóp mólsherde tutyný - deneniń energetıkalyq qajettiliginen asyp túsedi, glıýkozanyń qanǵa artyq túsýine ákeledi, al onyń artyq mólsheri maıǵa aınalady. Kúrdeli kómirsýlar paıdaly, olar kókónisterde, jıdekterde, jarmalarda, makaron ónimderinde, dándi nandarda bolady. Olar uzaq qorytylady, qanǵa birkelki enedi, metabolızmdi shamadan tys júktemeıdi.
Kómirsýlardyń ortasha táýliktik mólsheri deneniń energııa shyǵynynyń 50%-yn jabýy kerek. Maılar, aqýyzdar men kómirsýlar sany boıynsha kórsetilgen sandar densaýlyǵy ortasha adamǵa arnalǵan jáne usynymdyq sıpatqa ıe. Eger siz sportshy bolsańyz nemese az qozǵalysty ómir saltyn ustansańyz, onda qorektik zattyń mólsheri ár túrli bolady. Taǵamdaǵy maılar men kómirsýlardyń mólsherin, ásirese, qant dıabetimen aýyratyn jáne densaýlyǵyn kútetin adamdar muqııat qadaǵalap otyrýy kerek.
Jazdyń sońy, kúzdiń basynda alýan túrli kókónister, jemister, jıdekter kóp bolady. Olar mindetti túrde as mázirinde bolýy kerek. Olardyń barlyǵy vıtamın men mıkroelementterdiń negizgi jetkizýshileri bolyp tabylady, olarmen birge ishekke qajetti talshyq keledi. Kúnine 400-500 gramm túrli jıdekter, kókónister men jemisterdi tutyný usynylady. Eger asqazan aýrýlary bolmasa, vırýstyq ınfektsııalardyń aldyn alý úshin pııaz, sarymsaq, zimbirdi jegen paıdaly. Olardyń quramynda ınfektsııaǵa qarsy fıtontsıdter bar. Vırýstar taralý maýsymynda pııazdy usaqtap, ony bólmege qoıyp qoıýǵa bolady.
- Jetkilikti mólsherde suıyqtyq ishý, bul rette taza mıneraldy sý ishken durys. Táýliktik mólsher formýla boıynsha dene salmaǵynyń 1 kelisine 30 ml dep esepteledi. Kofe, kúshti sháı, sorpalar bul mólsherge kirmeıdi. Jańa syǵylǵan shyryndar, qantsyz jemis sýsyndary men kompottar ımmýnıtetke paıdaly. Alaıda, energetıkalyq jáne gazdalǵan tátti sýsyndardy jıi, kúndelikti tutyný júıke júıesi, as qorytý organdary men júrekke zııanyn tıgizedi.
- Stresske tózimdilikti damytýǵa, janjaldy jaǵdaılardan aýlaq bolýǵa, jaqsy kóńil-kúıdi saqtaǵaýǵa tyrysqan durys. Jaqsy kóńil-kúı kúzde ımmýnıtetti nyǵaıtýǵa kómektesedi. Stressten qutylýǵa tolyqqandy uıyqtap demalý, fızıkalyq belsendilik, súıikti is, hobbı kómektesedi. Olar denede «baqyt gormondary»dep atalatyn zattar - endorfınderdiń óndirilýine yqpal etedi.
Kóbinese taza aýada, saıabaq, skverlerde, kóligi az jáne gazdalmaǵan jerlerde júrý kerek. Serýendeýge arnalǵan kıim men aıaq kıimdi aýa-raıyna sáıkes kııý kerek, ol tym jyly, sonymen birge tym juqa da bolmaýy kerek.
- Kúzdiń sýyq mezgilinde dárýmenderdi durys paıdalaný ımmýnıtetti nyǵaıtýǵa kómektesedi. A dárýmeni kórý qabiletin jaqsartý úshin qajet, S dárýmeni ımmýnıtetti nyǵaıtýǵa kómektesedi, V dárýmenderi aǵza úshin mańyzdy. D dárýmeni aǵzada kún sáýlesiniń áserinen óndiriledi. Vıtamınderdiń kópshiligi ósimdik taǵamdarynda kezdesedi. Eger qandaı da bir sebeptermen ratsıondy durys uıymdastyra almasańyz nemese aıtarlyqtaı fızıkalyq jáne psıhıkalyq júktemeler, turaqty emes jumys rejımi bolsa, onda jasandy dárýmenderdi qabyldaýǵa bolady. Vıtamın-mıneraldy qospalar qazir keńinen jarnamalanyp, barlyq dárihanalarda satylady. Biraq olar barlyq adamǵa qajet emes jáne ártúrli dıetalyq qospalar men vıtamındik keshenderdi baqylaýsyz qabyldaýǵa jol berilmeıtinin este ustaǵan jón. Olardy dárigerdiń keńesinen soń qabyldaýǵa bolady, sebebi, olar keıbir adamdarda allergııa nemese basqa jaǵymsyz reaktsııalar týdyrýy múmkin.
- Jaman ádetten aýlaq bolý. Temeki shegý, alkogoldik ishimdikterdi ishý, psıhotroptyq zattardy, esirtki preparattaryn qabyldaý ımmýnıtetti aıtarlyqtaı tómendetedi. Temeki shegý kezinde ystyq aýa bronhtyń shyryshty qabyǵyn qurǵatady, ımmýndyq qorǵanysty tómendetedi jáne mıkrobtyń enýine yqpal etedi. Nıkotın mı men júrek tamyrlarynda qan uıyǵyshtary men aterosklerotıkalyq blıashkalardyń paıda bolýyn tezdetedi, ınfarkt pen ınsýlt qaýpin 2-3 ese arttyrady. Alkogol tipti az mólsherde bolsa da, qan qysymynyń birneshe ese joǵarylaýyna ákeledi, gıpertenzııaǵa qarsy preparattardyń tıimdiligin tómendetedi.
Vaktsınatsııa
Kúzde qant dıabeti, tynys alý organdarynyń, júrek-qan tamyrlary júıesiniń sozylmaly aýrýlary bar, temeki shegetinderge jáne jıi aýyratyndarǵa tumaýǵa qarsy vaktsına egý usynylady. Aýrý juqtyrý maýsymy bastalǵanǵa deıin 1-1, 5 aı buryn egilý kerek ekenin este ustaǵan jón. ıAǵnı, qyrkúıektiń sońynda nemese tym bolmaǵanda qazan aıynyń basynda. Sebebi, vaktsınadan keıin denede belgili bir ımmýnıtet paıda bolýy kerek, ol úshin ýaqyt qajet. Odan basqa, COVID-19-ǵa qarsy egilgen jón, sebebi, vırýs áli adamdar arasynda taralyp júr.
Medıtsınalyq tekserýler
Qazaqstanda medıtsınalyq tekserýler Densaýlyq saqtaý mınıstriniń 2020 jylǵy 15 qazandaǵy buıryǵyna sáıkes júrgiziledi. Osy buıryqta mindetti medıtsınalyq tekserýge jatatyn adamdardyń nysanaly toptary bekitildi. Bul toptarǵa stýdentter, azyq-túlik óndirisi, satýmen, qoǵamdyq tamaqtanýmen baılanysty jumysshylar, tárbıeshiler, medıtsına qyzmetkerleri jáne basqalar kiredi.
Halyqtyń barlyq sanattary úshin mindetti medıtsınalyq tekserýden basqa, profılaktıkalyq maqsatta júrgiziletin Ulttyq skrınıngtik baǵdarlamalar qabyldandy. Skrınıngtik tekserýler táýekel faktorlary men aýrýlardy erte kezeńde ýaqtyly anyqtaýǵa, qaralýǵa jáne emdeýdi taǵaıyndaýǵa múmkindik beredi. Sondyqtan skrınıngtik tekserýden ótý óte mańyzdy. Ekzotıkalyq elderde uzaq ýaqyt saıahattaǵan, ásirese, sanıtarlyq jaǵdaıy tómen jáne sýmen nashar qamtamasyz etilgen elderden kelgen azamattarǵa medıtsınalyq tekserýden ótý usynylady.