Kúrish sabanynan alynǵan bıotyńaıtqysh ónimdilikti arttyrady – qyzylordalyq ǵalym
Atalǵan jobanyń bas ǵylymı oryndaýshysy Nurbol Appazov ol jaıynda jan-jaqty baıandap berdi, dep habarlaıdy QazAqparat tilshisi.
- Atalǵan jobanyń tıimdiligi nede ?
- Bul jobany joǵary oqý ornynyń «Fızıka-hımııalyq taldaý ádisteri» ınjenerlik beıindegi zerthanasy júzege asyrdy. Men atalǵan zerthanada bas ǵylymı qyzmetker bolyp jumys isteımin. Zerthananyń jetekshisi hımııa ǵylymdarynyń kandıdaty Nurlybek Ahataev. Ol atalǵan jobaǵa basshylyq etti. Condaı-aq, zerthananyń ǵylymı qyzmetkeri Rahmetýlla Japparbergenov jobanyń qatysýshy retinde úles qosty.
Biz kúrish sabanynan «Terra Preta» bıotyńaıtqyshyn alýdyń ınnovatsııalyq tehnologııasyn ázirlep shyqtyq. Onyń aýyl sharýashylyǵyndaǵy tıimdiligi dáleldendi. Atalǵan joba Qarmaqshy aýdanyndaǵy «Turmaǵambet» sharýa qojalyǵynda tájirıbeden ótkizildi. Jumys barysynda bıotyńaıtqyshty qoldaný arqyly ósirilgen daqyldardyń ónimdiligi 30-40 paıyzǵa deıin artqany naqtylandy. Ol týraly ǵalymdar aýylsharýashylyq salasy mamandarynyń qatysýymen ótken jıynda habarlady.
Bıyl «Innovatsııalyq tájirıbeni taratý jáne engizý jónindegi qyzmetter» bıýdjettik baǵdarlamasy boıynsha «Kúrish qaldyqtaryn óńdeý barysynda alynǵan bıotyńaıtqyshty topyraq qunarlylyǵyn arttyrýda qoldaný arqyly aýylsharýashylyq daqyldarynyń ónimdiligin arttyrý» jobasy júzege asyryldy. Joba oblystyq aýyl sharýashylyǵy jáne jer qatynastary basqarmasy, Qorqyt ata atyndaǵy Qyzylorda ýnıversıteti, «Turmaǵambet» sharýa qojalyǵy arasyndaǵy kelisim-shart negizinde júrgizildi.
- Sharýashylyq jobany júzege asyrýǵa qoldaý kórsetti me ?
- Kúrish sabany men qaýyzyn bıotyńaıtqyshqa óńdeýge arnalǵan oryn ázirlenip, demonstratsııalyq ýchaskege qajetti bıotyńaıtqyshty óndirý júrgizildi. Egis alqaptaryn daıyndaý jáne egis jumystaryn júrgizý boıynsha ceriktestikke qarasty aýmaqtan 2 gektar atyz tańdap alyndy. Kóktemde atyz tegistelip, egistik jer jyrtyldy, tazartyldy. Tehnologııa engiziletin ýchaskeni bıotyńaıtqyshtardyń kómegimen óńdeýde bıotyńaıtqysh 10 tonna/gektar normada óńdeldi. Topyraq ylǵaldylyǵyn jáne basqa parametrlerdi fızıka-hımııalyq taldaýdyń zamanaýı ádisterimen baqylaý jasaldy.
- Tyńaıtqysh óndirý ıdeıasy qaıdan týyndady ?
- Tyńaıtqyshy óndirý ıdeıasy bir kúnniń ishinde týyndaǵan joq. Onyń artyqshylyǵy qandaı bolmaq degen saýal tóńireginde áriptesterimmen talaı márte oı bólistik.
Qazirge deıin atalǵan bıotyńaıtqysh júgeri qaýyzynan, basqa da daqyldardyń qaldyǵynan alynǵan. Ol halyqaralyq tájirıbede bar. Al Qazaqstanda alǵash ret jasaldy. Onyń ishinde Qyzylorda oblysynda kóp ósiriletin kúrish qaýyzynan alýdy basty maqsat ettik.
- Ádette, aımaqta kúrish qaýyzy men sabany kádege aspaı jatatynyn baıqaıtyn edik. Bul joba sol olqylyqtyń aldyn alýǵa septigin tıgizedi me ?
- Ras, jyl saıyn kúrish qaýyzy men sabany qajetsiz zat retinde arnaıy aýmaqta órteletin. Nátıjesinde tútinnen adam aǵzasyna zııandy qospalar bólinetin. Ýnıversıtet ǵalymdary myńdaǵan tonna aýylsharýashylyq qaldyqtaryn iske jaratýdyń eń tıimdi tehnologııasyn jasap shyǵardy. Jańa bıotyńaıtqyshtyń artyqshylyǵy onyń quramyndaǵy gýmýstyń mólsheri joǵary, topyraqtyń birqatar kórsetkishterin arttyratyn qasıeti bar. Atap aıtsaq, topyraq tuzdylyǵyn tómendetedi, ylǵaldy saqtaıdy, topyraq quramyndaǵy gýmýsty joǵarylatady.
- Ol daqyldyń ónimdiligin qanshalyqty arttyra alady ?
- Bıotyńaıtqysh daqyldyń ónimdiligin 40%-ǵa deıin arttyrady. Basqa tyńaıtqyshtardy egis aýmaǵyna artyq mólsherde qoldansań, keri áserin tıgizedi. Al, «Terra Pretany» kóp mólsherde qoldaný eginge esh zalalyn tıgizbeıdi. Sondaı-aq, kúrish qaýyzynan alynǵan bıochardy mal bordaqylaý, betonnyń myqtylyǵyn arttyrý maqsatynda qoldanýǵa bolady.
- Atalǵan tyńaıtqyshty qandaı daqyldarǵa qoldanýǵa bolady ?
- Aıta ketý kerek, «Terra Preta» tyńaıtqyshyn qoldaný arqyly ósirilgen qaýyn 25-ten 33, qyzanaq 60-tan 75, sábiz 50-den 65, kartop 40-tan 50, qarbyz 100-den 128, qııar 30-dan 37 tonnaǵa deıin ónim beretini dáleldendi.
Búginde daqyldardyń ónimdiligin arttyrýǵa úlken yqpal etetin bıotyńaıtqysh – Terra Pretanyń tıimdiligi ǵylymı túrde dáleldendi. Ǵalymdar egin sharýashylyǵymen aınalysatyn kásipkerlerge atalǵan tyńaıtqyshty qoldanýǵa usyndy.
- Condaı-aq, bıyl ózińniń basshylyǵyńmen jergilikti mamandar kúrish qaýyzynan bıochar, kremnıı dıoksıdin alý tehnologııasyn jasap shyqqanyn bilemiz.
Osy maqsatta kúrish qaýyzy men sabanynan qaǵaz, belsendirilgen kómir jáne bıochar ázirlenýde. Álemde bıochar topyraq qasıetin jaqsartyp, onyń tuzdylyǵyn aıtarlyqtaı tómendetetin bıotyńaıtqysh retinde belgili. Kremnıı dıoksıdi shyny, keramıka, abrazıv, beton jabdyqtar, tis pastasy, kosmetıka, optotalshyq jáne ózge óndiriste qoldanylady. Ádette kremnıı dıoksıdin qumnan alady, biz kúrish qaýyzynan, ıaǵnı qaldyqtan alý tehnologııasyn jasadyq. Kúrish qaýyzyn maıdalap, keptirip, mıkrotolqyndyq sáýlelendirý jaǵdaıynda tuz qyshqylymen óńdeımiz. Osylaısha beıorganıkalyq qospalardy bólip alý úderisin jyldamdatyp, kúrish qaýyzyn mýfeldi peshte satylap 300 ºS-dan 800 ºS-ǵa deıin kúıdiremiz. Nátıjesinde tazalyǵy 100% kremnıı dıoksıdi alynady.
- Áńgimeńe raqmet.
Foto: Qorqyt ata atyndaǵy Qyzylorda ýnıversıteti
