Qulja nesimen tartymdy: qandastardyń qonaqjaılyǵy týrısterdi tánti etti
ÚRІMJІ. KAZINFORM — Qytaıdyń Shyńjań-Uıǵyr avtonomııalyq aýdanyna qarasty Qulja (Inın) qalasy - týrıster kóp baratyn aımaqtyń biri. Bul óńirdiń Qazaqstanmen tarıhı baılanystary tereń. Geografııalyq ornalasýy men qazaq qandastardyń shoǵyrlanýyna baılanysty bul qala eki el arasyndaǵy mádenı jáne ekonomıkalyq qatynastardyń mańyzdy ortalyǵyna aınaldy. QHR-dyń Qazaqstandaǵy Elshiligi uıymdastyrǵan aqparattyq saıahat kezinde jergilikti turǵyndardyń tynys-tirshiligimen tanysýdyń sáti tústi.
Quljaǵa qalaı jetýge bolady?
2023 jylǵy 10 qarashadan bastap Qazaqstan men Qytaı arasynda vızasyz rejım engizilse, 2024 jyly Qytaıda Qazaqstan týrızminiń jyly ótti.
Al 2025 jyl Qazaqstanda Qytaı týrızminiń jyly bolyp jarııalanǵan. Osyǵan oraı áýe reısterdiń jıiligin arttyrý memleketaralyq baılanystardy nyǵaıtyp, týrıster úshin jańa múmkindikter ashady. Bul rette, Almaty – Inın (Qulja) – Almaty áýe baǵyty boıynsha ushý jıiligi artyp keledi. Týrısterdiń birazy Astana men Almatydan Úrimjige jetip, keıin Quljaǵa ushaqpen baryp jatyr. Munymen qosa, osy qalaǵa Qazaqstannan avtokólikpen nemese avtobýspen saparlaýǵa bolady. Qulja Qytaı men Qazaqstan shekarasyndaǵy mańyzdy kólik toraby – Qorǵasqa jaqyn jerde ornalasqan. Sondyqtan bul shaharǵa saparlaıtyndardyń qarasy qalyń.
Ulttyq sıpattaǵy Qazanshy týrıstik kóshesi
Folklorlyq týrızm damyǵan osy aımaqta túrli-tústi úılerdi, qolóner dúkenderin, sanalýan sáýlet nysandaryn tamashalaýǵa bolady. Bir-birine tyǵyz ornalasqan jer úılerde qazaqtar, uıǵyrlar, tatarlar, ózbekter, orystar jáne ózge ult ókilderi tatý-tátti ómir súrip jatyr. Quljaǵa kelgen týrıster kóbine osynda serýendep, fotosýretke túsip jatady. Bul aımaq óziniń dástúrli qolónerimen, sondaı-aq jergilikti turǵyndardyń qonaqjaılyǵymen tanymal.
Quljanyń týmasy Qurmetjan Mamedjan aqsaqal qazir osy týrıstik aımaqta kúndelikti qonaq kútip alýdy maqtan tutady.
- Qazir zeınetkermin. Bala-shaǵam osy jaqta. Halqy tatý osy shahar ózime unaıdy. Qalamyz damyp keledi. Qazaq, uıǵyr, qyrǵyz, mońǵol, tatar jáne ózge de ult ókilderi bir-birine járdemdesip, yntymaqta ómir súrip jatyr. Qazaqtar mal sharýashylyǵyn jaqsy damytyp keledi, - deıdi qonaqjaı zeınetker.
Biz osy úıdiń aýlasyna jaqyndaǵan kezde, aqsaqaldyń bala-shaǵasy dastarhan jaıyp, barsha meımandy kútip aldy.
- Qazaqstannan týrıster kóp keledi. Qazir kúz mezgilinde kún sýytqan soń ǵana qonaqtar sál azaıyp qaldy. Jaz kezinde kúnine 500-ge tarta saıahatshy keletin edi. Meımandarǵa bizdiń salt-dástúrimiz, yntymaǵymyz unaıdy, - dedi Q. Mamedjan.
Etonografııalyq mýzeı
Qazanshy týrıstik aımaǵyna jaqyn jerde Quljadaǵy ult ókilderine arnalǵan mýzeı bar. Bul nysanǵa barsha Qytaı men shetelden kelgen týrıster mindetti túrde at basyn burady.
Eksponattar arasynda qazaqtyń, qyrǵyzdyń, tatardyń, uıǵyrdyń jáne mońǵoldyń ulttyq kıimderi, qolóner buıymdary qoıylǵan. Osynda Qytaıdaǵy ár etnostyń salt-dástúri boıynsha egjeı-tegjeıli aqparat alyp, kóne jádigerlermen tanysýǵa bolady.
Іledegi Shensı meshiti
Quljadaǵy Shensı meshiti - dúngender meshiti dep te atalady. Bul meshit Qytaıdyń provıntsııalyq mádenı mura nysany retinde qorǵalady. Bul nysan 1751 jyly salynǵan jáne Іle óńirinde alǵashqy boı kótergen meshitterdiń biri. Sonymen qatar, ol Qytaıdyń Tsın dáýirinde salynǵan Іle aımaǵyndaǵy toǵyz qalanyń ishindegi eń úlken Islam meshiti sanalady.
Meshittiń bastapqy aýmaǵy shamamen 6000 sharshy metr bolǵan. Onyń sáýlettik pishini men ornalasýy Shensı provıntsııasynyń Sıan qalasyndaǵy Hýajýe meshitine (ulttyq mádenı mura nysany) uqsatylyp salynǵan.
Meshittiń sáýlettik stıli Qytaıdyń dástúrli qurylys ádisterine negizdelgen. Ǵımarat ejelgi ári talǵampaz, saltanatty ári uly pishinge ıe. Sondaı-aq arab-ıslam stıliniń elementteri de kezdesedi. Namaz zaly ishki, syrtqy jáne ortańǵy bólikterden turady, jalpy aýdany 600 sharshy metrden asady jáne myń adamǵa deıin namaz oqýǵa múmkindik beredi.
Lıýsın kóshesi
Dýmanǵa bólengen osyndaı kórkem kósheniń boıynda Qytaıdaǵy az ulttardyń dástúrli úıleri ornalasqan. Bul aýmaqta qazaq, uıǵyr, han, dúngen, orys jáne basqa etnos ókilderi turady.
Lıýsın kóshesiniń sáýletinde qytaı jáne eýropa úlgisindegi nysandar ózara úılesip tur. Munda túrli mýzeılerdi, ulttyq naqyshtaǵy dúkenderdi, mádenı ortalyqtardy tamashalaýǵa bolady.
Týrısterge mindetti túrde Akkordeon mýzeıine barýǵa keńes berer edik. Kollektsııasynda álemniń túkpir-túkpirinen jınalǵan júzdegen eksponatty qarap shyǵýǵa birneshe saǵat kerek.
Bul mýzeıdi Іle týmasy Aleksandr Zazýlın esimdi mýzykant qurǵan. Qazaq, uıǵyr, orys jáne qytaı tilderin meńgergen Aleksandr ár elden alyp kelgen 1 myńǵa jýyq akkordeondy osy mýzeıge jınap otyr. Olardyń arasynda qazaqtyń ulttyq aspaptary da barshylyq.
Aıtpaqshy, osy mýzeıde óziniń ansambli de bar. «Ulttar yntymaǵy» dep atalatyn osy ansambl múshesi Tańnar esimdi qazaq jigitpen tanystyq. Olar Qazaqstannan kelgen delegatsııa ókilderine arnap «Dýdar-aı» ánin oryndap berdi.
Lıýsın kóshesiniń boıyndaǵy úılerdiń birinde Qabıdolla Kókesh esimdi zeınetkerdiń otbasy turyp jatyr.
- Bizdi jergilikti turǵyndar kópultty áýlet dep ataıdy. Ákem – qazaq, anam – orys. Bala-shaǵam osynda. Qazaqstanda ákemniń týystary bar, olarmen aralasyp turamyz. Áıelim uıǵyr ultynan, al baýyrymnyń ómirlik jary - dúngen. Orys naǵashylarym meni Alık dep ataıdy. Qazir zeınetke shyqqannan keıin qonaq kútýmen aınalysamyz. Lıýsın kóshesine kelgen týrıster at basyn buryp, tynyǵyp alady. Jaılaýdan et aldyrtyp, kelgen qonaqtyń bárin kútemiz. Barlyq ulttyń taǵamyn daıyndaý qoldan keledi, - deıdi Q. Kókesh.
Narat jaılaýy
Qulja turǵyndary tabıǵaty tamasha jaılaýlarǵa barýǵa keńes berip jatady. Sonyń biri – Narat. Jazda da, qysta da adamdar aǵylyp jatqan týrıstik oryn. Bul jaılaýda jyldyń kez kelgen mezgili erekshe.
Sonymen qatar, Nylqy aýdanyndaǵy jaılaýlar kórki kóz arbaıtyn ásem tabıǵatymen jurtqa tanymal. Bul alqapta ara sharýashylyǵy jaqsy damyǵan.
Bul jaqta tulparlarymen ataǵy shyqqan Mońǵolkúredegi jylqy ósirý sharýashylyǵynyń tamyry tereńde. Іle tuqymyn ósiretin bul aýdanda myńdaǵan jylqy bar. Qytaı aýyl sharýashylyǵy mınıstrligi 2003 jyly Mońǵolkúre aýdanyna «Qytaıdyń tulpar mekeni» degen ataq bergen.
Sondyqtan qalanyń qarbalasynan sharshaǵandar osy jaılaýlarda tynyshtyqta rahattana alady. Týrıster munda arnaıy tigilgen shatyrlarda nemese kıiz úılerde ornalasady.
Qorǵas beketi
Qazaqstan men Qytaıdyń shekarasyndaǵy Qorǵasqa kelgen saýdagerler de, týrıster de avtokólikpen bir saǵattyq jerdegi Quljaǵa barýǵa tyrysady. Sondaı-aq Quljadaǵy týrıster de Qorǵasqa jıi saparlaıdy. Bul jerde jyldyń kez kelgen mezgilinde saýda qyzyp turady.
Іle ózeniniń jaǵalaýy
Іle ózeni - Shyńjańnyń negizgi sý arterııasy. Jaz kezinde Qulja óńirindegi jergilikti turǵyndar ózen jaǵasyna kóp barady. Qaladaǵy jaǵalaý serýendeýge jáne fotosessııaǵa tamasha oryn dep sanalady.
Іle ózeniniń kópiri – Іle qalasynyń ońtústiginen 5 shaqyrym qashyqtyqta ornalasqan, 1975 jyly salynǵan Shyńjańdaǵy alǵashqy zamanaýı kópir. 1959 jyly aǵash kópir retinde bastalyp, 1975 jyly temirbetonnan jasalǵan qos doǵaly kópirge jańartyldy. Eki jaǵynda jaıaý júrginshiler joly jáne órnekti tsement qorshaýlary bar. Jaǵalaýdaǵy saıabaq demalys úshin tartymdy orynǵa aınalǵan.