Qulpytastaǵy jazýlardy oqı bilsek, qanshama qazynamyz ashylar edi - Muratbek qajy Jahatov
Onyń aıtýynsha, ulttyń júrgen jolymen ǵıbrat alar tirligin umytpaı, urpaqtarǵa jetkizip otyrý - azamattyq paryz. Ulylyǵymyz ben parasattylyǵymyzdy, halqymyzdyń tarıhı muralaryn syılamasaq, kishini qalaı tárbıeleımiz? Qazaq zııalysy Ahmet Baıtursynuly: «Uly týyp, uly jolda qyzmet qylsa, onan zor ultqa bar ma yrys?» degen eken. Sonyń ishinde qazaq tarıhynyń búgingi kúnge deıin jetýinde tasqa basylǵan jazýlardyń septigi az tımegeni barshaǵa málim. Rýlar arasyndaǵy aıtys-tartystardy, jaıylymdardy retteý, tipti eki el arasyndaǵy shekarany anyqtaý úshin osy qulpytastar kóp jerde dálel bola alǵan. Birneshe ǵasyr boıy halqymyz arab grafıkasyna negizdelgen álipbı júıesin paıdalanyp keldi. Alaıda keńes ókimeti kezindegi birneshe reforma saldarynan ata-baba murasyn oqý sııaqty qundylyqtardan ajyrap qala jazdaǵanymyz ras. 1929-1940 jyldar aralyǵynda latyn qarpin paıdalansaq, keıin kırıllıtsaǵa kóshtik. Osylaısha óz atalarymyzdyń qulpytasynda ne jazylǵanyn bilmeı, Quran men hadıs jáne basqa kitaptardy, babalardan qalǵan ósıetterdi oqı almaıtyn qalypqa tústik. Desek te, elimiz táýelsizdik alǵannan keıin óshkenimiz janyp, joǵalǵanymyz tabylyp, rýhanı qundylyqtarymyz jańa tarıhı kózqaras aıasynda qaıta qaralyp kele jatyr.
Óz basym qulpytastardyń syryn bilýge jastaıymnan qyzyǵýshylyq tanyttym. Týǵan jerim - Bókeı ordasy aýdany Orda aýylyndaǵy Han zıratynda jerlengenderdiń qulpytastaryn kórgende, qupııasyn bilgim keletin. 2011 jyly Jáńgir hannyń qulpytasyndaǵy jazý men kesenesindegi jazýdyń sáıkes kelmeıtinin baıqaǵan soń, tipti han týraly maǵlumattyń ózi qate bolsa, myna samsap turǵan qulpytastardy oqý kerek eken dep oı túıdim. Túrkııada oqyǵan kezimde de Ystanbul men Býrsa qalalaryndaǵy qulpytastardaǵy husnıhattardy oqýǵa tyrystym. Bos ýaqytta fotosýretke túsirip, epıgrafıkalyq jazýlardy oqyp úırendim. Sodan beri óz elimizdegi qulpytastardy oqı bilsek, qanshama qazynamyzdyń kózi ashylar edi degen túıinge keldim.
Qazaqstan boıynsha qulpytas óte kóp kezdesetin jer - Batys Qazaqstan oblysy. Ózim ımam bolyp qyzmet atqarǵan Bókeı ordasy men Jańaqala aýdandarynda da qulpytastar barshylyq. Mine, sol qulpytastar qupııasyna qazirgi tańda dúnıe júzi ǵalymdary eleńdep otyr desek, artyq aıtqandyq emes. Ystanbul qalasynan Batys Qazaqstandaǵy qulpytastardy birneshe tilge aýdaryp shyǵarý úshin jumystar atqardyq. Qalmaqtar men orys patshasy zamanynda kóptegen qulpytastar syndyrylǵan. Keńes ókimeti kezinde qulpytastar jan-jaqtan jınalyp, ákelinip, ǵımarattardyń irgetasyna salynsa, qıyn-qystaý kezderde dıirmenge paıdalanylǵan. Sordan oıylǵan tastyń myqtylyǵy sondaı, dıirmende tursa da, unǵa aralaspaǵan.
Kúni keshege deıin jasy úlkender týǵan kúnin bilmeı kelgeni belgili. «Ol zamanda týǵan kúndi kim bilip jatyr deısiń. Qara jumysqa aıdaý, ult-azattyq kóterilis, aqtar men qyzyldardyń aıqasy, kámpeske, ashtyq, fın shaıqasy, Uly Otan soǵysy, NKVD lańy degenderden esimiz ketip qalǵan. Bir-birimizben sybyrlasyp sóılesken zaman boldy ǵoı», deıtin olar. Baqsaq, qulpytastarda aı kúntizbesimen de, kún tizbesimen de qatar, jylyn, aıyn, kúnin túgel jazǵan eken. Tipti aptanyń kúnderin de «juma, pıshenbi» dep jazǵan. Aıtalyq, Jańaqala aýdanyndaǵy Eskiqala qulpytastaryndaǵy tańbalardyń árkelkiligi tańǵaldyrdy. Jáne ol jerde jerlengen adamdardyń urpaqtarynyń qulpytastary Jańaqazan men Muqyr aýylynan tabyldy. Mysaly, Eskiqalada jerlengen Jaıyq shaharynan kelgen Ábdýshuly Saıfeddınniń (1785-1870) tańbasyndaı «f» tańba Muqyrdan tabyldy. Muqyrda molla Ábdýlýáhhab molla Hısamıddınulynyń (1812-1878) tańbasy «f» bolyp shyqty. Ábdýlýáhhab Eskiqalada 1870-1875 jylǵa deıin turǵanymen, ol jerde dúnıege kelgen de joq, ol jerge jerlengen de joq. Biraq 66 jyl ómiriniń 46 jylyn Eskiqalada ótkizgen eken, sirá, Jaıyq shaharynda nemese Tatarstanda týǵan bolar. ıAǵnı musylman halqyna tán ǵuryppen Tatarstan jerin aınalyp kelse de, órbigen qalanyń atyn tegine qosyp jazǵan bolar. Sol sekildi Ordada qulpytasy turǵan Jáńgir hannyń kelini, Seıdkereı zaıyby, Shynǵalı Orman sultan ulynyń qyzy, Shángereı aqynnyń anasy, Mánshúk Mámetovanyń naǵashy apasy Ermekjan hanymǵa (1819-1850) qulpytas jasaǵan molla Ábdýlýáhhab bın mýlla Hısamıddın ál-Jaıyqıdyń (1812-1878) qulpytasy Muqyrda odan buryn qulap qalypty. Ábdýlýáhhab moldanyń qulap jatyrǵan qulpytasynan 28 jyl buryn ózi jasaǵan qulpytas áli tur. Bul qulpytasty Eskiqalada turǵanda jasaǵan bolýy kerek. Seıdkereı 1852 jylǵa deıin tiri júrgendikten, áıeline qulpytasty Ordadan Eskiqalaǵa kelip, ózi tapsyrys berse kerek. Ábdýlýáhhab 1825 jyldary 12-13 jastarynda qazirgi Jańaqazannyń qasyndaǵy (Glınınsk) Eskiqalaǵa qonys aýdarǵan bolyp tur. 1871-1875 jyly Eskiqala jan-jaqqa tarap kóshkende, Muqyr aýylyna qonys aýdaryp, sol jerde qaıtys bolǵasyn, Bulanbaı beıitine jerlengen. Ormanuly Shyman tóreniń azan shaqyryp qoıǵan aty Shyńǵalı bolǵan. Ol Qamys-Samarda turǵandyqtan, qyzy Ermekjanǵa qulpytasty Eskiqalanyń noǵaıy Ábdýlýahhab moldaǵa jasatýy da múmkin. Mine, qulpytastar osylaısha syr shertedi.
Batys Qazaqstan halqynyń taǵy bir ereksheligi, HVIII ǵasyrdyń aıaǵynan bastap, el Jaıyqtyń eki betine birneshe qaıtara árli-berli jersinbeı kóshken. Bul qulpytastar arqyly bir-birinen kóz jazyp qalǵan aǵaıyndardyń shejirede bastary qosylyp, urpaqtary birin-biri taýyp jatyr. At-esimderi elge tanymal adamdardyń da qulpytastary belgili bolýda. Jáńgir hannan bastap birneshe sultan, bıler, knıazdar, starshyndar, ahýn, moldalardyń ózderi men týysqandarynyń, urpaqtarynyń qulpytastary tabyldy. Elimizdiń táýelsizdigin ańsap, el men jer úshin janyn pıda etken babalarymyzdyń bul dúnıedegi jerlengen jerlerin taýyp, qorshap, keler urpaqqa tabystaý - bizderdiń mindetimiz. Osy maqsatta ótken jyly «Jańaqala ólketanýshylarynyń ortalyǵy» qurylyp, arnaıy qorǵa qarjy salynyp, kóptegen jumystar atqaryldy. Birneshe baǵytqa ekspedıtsııalar uıymdastyrylyp, Jańaqala aýdany aýmaǵyndaǵy eski qorymdarda turǵan qulpytastar syryn tereń bilýge múmkindik jasaldy. Sonyń nátıjesinde Tastyqulaq eldi mekeni mańyndaǵy bıik tóbeniń basynda ornalasqan Qamys-Samar qısymynyń 1865-1866 jyldardaǵy sultan-pravıteli Kóshekqalı Shyǵaıuly jerlengen zırattan 5, Eski Raıym zıratynan 30, Úlken Raıym zıratynan 200, Eskiqala zıratynan 150, Baıseńgir zıratynan 134, Dóńgelek zıratynan 57, Jýalyoıdaǵy Esen berish qaýymynan 17, Qoskól men Rahmetshegendegi Qudaınazarlar qaýymynan 8, Qamys-Samardaǵy Qarasha qorymynan 16, Daýymsharlardyń ár jerdegi qaýymdarynan 23, Beketaı qumyndaǵy Sarybas qaýymynan 13, Estemis qaýymynan 14, Tekebaı, Donaı, Kórpebaı, Qarashegendegi qaýymdardan 15, Muqyr aýylynyń mańyndaǵy 3 zırattan 40, aýdannyń ońtústik baǵytyndaǵy Beketaı qumynyń tórinde «Juban meshiti» eldi mekeninde turǵan Juban ata qorymynan 1, Saltanat eldi mekeniniń mańynan Saltanat Qalı zaıyby men Qalmyrza qajynyń týystary qaýymynan 8, Qyzylobadaǵy Jangeldi eldi mekeniniń qaýymynan 2 jáne usaq qaýymdardan 136, barlyǵy 884 qulpytas tazartylyp, kómilgenderi jer astynan qazylyp alynyp, sýretke túsirilip, tas kólemderiniń ólshemderi alynyp, mátini oqylyp, qorymdar boıynsha bólek-bólek albomǵa salynyp, elektrondy nusqalary kompıýterler men dıskilerde saqtalýda. Sonymen qatar kórshi Atyraý oblysynyń Inder aýdanynyń qorymdarynan 23 qulpytas oqyldy. R.B.Súleımenov atyndaǵy Shyǵystaný ınstıtýty bas ǵylymı qyzmetkeri, tarıh ǵylymdarynyń doktory, professor Áshirbek Mýmınov bastaǵan bir top ǵylymı qyzmetkerlerdiń, jýrnalıst, «DANAkaz» jýrnalynyń redaktory Qazbek Quttymuratulynyń qatysýymen atqarylǵan jumystardyń nátıjesinde Bókeı ordasy aýdanyndaǵy Han zıraty qorymynan 526, Aqjaıyq aýdany Taıpaq óńirindegi Kenjeqara, Bazarsholan, Baıshórek, Baıbaraq, Eski Esim qorymdarynan 170, Terekti aýdanynyń Shaǵataı aýyldyq okrýgine qarasty Qyzyljar eldi mekeniniń mańyndaǵy Jantóre han zıratynan 142 qulpytas zertteldi. Aqjaıyq aýdany Taıpaq óńirindegi «Óz ólkeńdi ózgeden buryn tany» atty jas ólketanýshylardyń 2016 jyldyń shilde aıynda jasaǵan ekspedıtsııasy kóptegen tarıhı qupııalardyń ashylýyna septigin tıgizdi.
Munyń syrtynda Jánibek, Tasqala, Qaztalov, Qaratóbe, Zelenov, Bókeı ordasy aýdandarynyń aýmaǵyndaǵy 600-ge tarta qulpytas óńirdegi osy jumystardyń barlyǵyna uıytqy bolyp otyrǵan «Jaıyq Press» JShS bas dırektory Jantas Safýllınniń tapsyrmasymen sýretke túsirilip, jınaqtalyp, qulpytas betterindegi mátinder kompıýtermen oqyldy. Sóıtip, barlyǵy 2345 qulpytas Batys Qazaqstan ólkesiniń baı qazynasyna mura bolyp qosyldy.
Qazaq handyǵynyń 550 jyldyǵy qarsańynda Jańaqala aýdanynyń sol kezdegi ákimi Lavr Haıretdınovtiń qoldaýymen osy kezge deıin jınaqtalǵan qulpytastardyń barlyq mátinderi men sýretteri qamtylǵan «Qulpytastar sóıleıdi» atty kitabym Almaty qalasyndaǵy «Arys» baspasynan jaryq kórdi.
«2012 jyly Jáńgir hannyń qulpytasyn oqyp, ondaǵy jańalyq jóninde oblystyq «Oral óńiri» gazeti arqyly elmen bólissem, bıyl jazda ataqty Ábilhaıyr hannyń uly, Kishi júzdiń 1797-1805 jyldar aralyǵyndaǵy hany Aıshýaqtyń (1727-1812) qulpytasyn alǵash bolyp oqyp, anyqtadym. Onyń Serǵazy men Jantóre syndy qos uly da Kishi júzdiń hany bolǵany belgili. Osyndaı qundy eskertkishter ashylǵanymen, bizge beımálim qorymdarda qum astynda kómilip jatqan qulpytastar áli qanshama deseńizshi. Sondyqtan izdenis jumystaryn jalǵastyrý - ortaq borysh. Elbasymyzdyń maqalasy zor serpin berip otyrǵan tusta el úshin is tyndyrýdyń mańyzy zor», dep túıindedi oıyn Muratbek qajy Jahatov.