QR SІM erekshe tapsyrmalar jónindegi elshisi Aqtaý sammıtiniń nátıjesi týraly aıtyp berdi
Besinshi Kaspıı sammıtiniń qorytyndysy boıynsha BAQ úshin málimdemesinde Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti Nursultan Nazarbaev konventsııany Kaspıı teńiziniń konstıtýtsııasy dep atady. Bul jaǵalaý memleketteri yntymaqtastyqtyń barlyq salalarynda óz qatynastaryn ornatatyn negiz qalaýshy qujat.
Konventsııa Kaspıı teńiziniń sýy, túbi, tabıǵı resýrstary jáne onyń ústindegi áýe keńistigin qosa alǵanda, ony paıdalanýǵa qatysty jaǵalaý memleketteriniń quqyqtary men mindettemelerine baılanysty barlyq máseleler keshenin retteıdi.
Sý aıdynyn shekteý máseleleri aıqyndaldy. 15 teńizdik mıline enetin aýmaqtyq sýlar ornatyldy. Olardyń syrtqy shekaralary memlekettik shekaralar mártebesin alady. 10 mıldik balyq aýlaý aımaqtary aýmaqtyq sýlarmen irgeles bolyp, onda ár memlekettiń balyq aýlaýǵa aıryqsha quqyǵy bar. Balyq aýlaý kelisilgen ulttyq kvotalar negizinde júzege asyrylatyn bolady. Balyq aýlaý aımaǵynan tys ortaq sý aımaǵy saqtalady. Teńiz memlekettik shekarasynan tys jaǵalaý elderiniń týlary astynda júretin kemelerge teńizde júzý bostandyǵy qoldanylady.
Kaspıı teńiziniń quqyqtyq mártebesi týraly konventsııanyń erejelerin júzege asyrý maqsatynda prezıdentter syrtqy ister mınıstrlikterine naqty mindetterdi qoıýǵa ýaǵdalasty. Syrtqy ister mınıstrlikterine Kaspıı teńizi máseleleri boıynsha joǵary deńgeıdegi topty qurý tapsyryldy. Bul toptyń jaqyn aradaǵy mindeti Kaspıı teńizindegi tikeleı bastapqy syzyqtaryn ornatý ádistemesi týraly kelisimdi pysyqtaý jáne kelisý bolyp tabylady.
Memleket basshylary sondaı-aq Kaspıı teńizindegi senim sharalary týraly kelisimdi pysyqtaý qajettiligi týraly kelisti. Bul kelisim aımaqtaǵy beıbitshilik pen turaqtylyqty qamtamasyz etýdiń ortaq maqsattaryna qyzmet etýi tıis.
Kaspıı jaǵalaýy elderiniń prezıdentteri jaǵalaý memleketteri kelissózder toptarynyń aldyna Kaspıı teńizi bıologııalyq resýrstarynyń zańsyz kásibine qarsy kúreske baǵyttalǵan Kelisim boıynsha jumysty aıaqtaý týraly mindet qoıdy.
Sammıt barysynda qol qoıylǵan mańyzdy qujattar arasynda Kaspıı jaǵalaýynyń memleketteri arasyndaǵy saýda-ekonomıkalyq yntymaqtastyq týraly kelisim, sondaı-aq Kólik salasyndaǵy yntymaqtastyq týraly kelisimdi atap ketýge bolady.
Sonymen qatar, biz memlekettik shekaramyzdy aýmaqtyń tegis perımetri sheginde aıqyndap alǵanymyz Qazaqstan úshin mańyzdy jaıt bolyp tabylady, ıaǵnı konventsııaǵa qol qoıylǵanǵa deıin Qazaqstannyń qurlyqtyq shekaralary zańdy túrde resimdelgen bolsa, endi Konventsııa Qazaqstanǵa óz egemendiginiń shegin teńiz de anyqtaýǵa múmkindik beredi.
Bizdiń elimiz ashyq teńizderge jáne Dúnıejúzilik muhıtqa qol jetkize almaıtyn ishkiqurlyqtyq memleket. 1982 jylǵy Іshkiqurlyqtyq memleketterdiń tranzıttik saýdasy týraly konventsııasy jáne 1965 jylǵy teńiz quqyǵy jónindegi BUU konventsııasy sııaqty halyqaralyq ámbebap konventsııalary ishkiqurlyqtyq memleketterdiń Dúnıejúzilik muhıt jáne ashyq teńizderge erkin tranzıt jasaýǵa quqyǵy anyqtalady.
Kaspıı teńiziniń jaǵalaýynda ornalasqan barlyq elder osy konventsııalardyń qatysýshylary bolyp tabylmaǵandyqtan, bizge Dúnıejúzilik muhıtqa qol jetkizý quqyǵyn bekitý qajet boldy.
Biz barlyq jaǵalaý memleketteri ashyq teńizder men Dúnıejúzilik muhıtqa Kaspıı teńizinen jáne keri qaraı bir-biriniń aýmaǵy arqyly tranzıt erkindigi boıynsha kelisimge qol jetkize aldyq. Sý asty kabelder men magıstraldi qubyrlar marshrýty ótetin eldermen kelisim boıynsha osy elder aýmaqtarynda mundaı kabelder men qubyrlardy Kaspıı teńiziniń túbinde salý múmkindigi álemdik naryqtarǵa kómirsýtegi jetkizý joldaryn ártaraptandyrý úshin aýqymdy perspektıvalar ashady.
Kaspıı teńiziniń jer qoınaýyn paıdalaný úshin teńizdiń túbin shekteý máselesi kópshilikti qyzyqtyrýda. Bul másele qalaı retteledi?
Qujatqa sáıkes, árbir memleket jer qoınaýyn paıdalaný boıynsha egemendik quqyqtaryn óziniń túptik sektory shekaralarynda júzege asyrady. Munda egjeı-tegjeıli túsinikteme berý qajet, sebebi Qazaqstan bul baǵytta kórshi eldermen aıtarlyqtaı jumys atqardy. Men aldynda atap ótkendeı, qazirgi tańda Kaspııdiń soltústik jáne ortalyq bóligindegi túbi men qoınaýy shektelgen. Qazaqstan Reseımen tıisti kelisimdi 1998 jyly jáne 2002 jyly oǵan tirkelgen Hattama jasady. Qazaqstan men Ázerbaıjan arasyndaǵy teńiz túbiniń shekteýi 2001 jylǵy Kelisimde jáne 2003 jylǵy oǵan tirkelgen Hattamada belgilengen. Sonymen qatar, 2003 jyly qol qoıylǵan Kaspıı teńizi túbiniń shektes ýchaskelerin shekteý syzyqtarynyń toraby boıynsha qazaqstan-ázerbaıjan-reseılik kelisim bar. Qazaqstan men Túrikmenstannyń túbin delımıtatsııalaý týraly kelisimi 2014 jylǵy Kelisimmen bekitildi. Túptiń shektes ýchaskelerin shekteý syzyqtary torabynyń aýmaǵy Ázerbaıjan jáne Túrkimenstanmen úshjaqty formatta anyqtalǵan soń, biz memleketimiz Kaspıı teńizinde jer qoınaýyn paıdalaný boıynsha egemendik quqyqtardyń shegin zańdy rásimdeýdi aıaqtady dep aıta alamyz.
Sammıtte Kaspıı jaǵalaýy memleketteriniń basshylary taǵy qandaı máselelerdi talqylady?
Qorshaǵan tabıǵı ortany qorǵaý máselelerine de erekshe kóńil bólindi. Bul másele boıynsha taraptardyń ustanymdary kelissózderdiń basynan bastap jaqyn boldy. Ol jaıt ekologııalyq aspektilerge qatysty erejelerdi kópten buryn kelistirýge múmkindik berdi. Kaspıı teńiziniń qorshaǵan ortany saqtaý máselelerine ortaq tásildemeler negizinde 2003 jyly taraptar Tegeran konventsııasy dep atalatyn Kaspıı teńiziniń tabıǵı qorshaǵan ortany qorǵaý týraly shektelmeli Konventsııa jasady. Aqtaý konventsııasyna sáıkes, Kaspıı teńizinde bıologııalyq ártúrlilikti buzatyn kez kelgen is-áreketke tyıym salynady.
Sonymen qatar, taraptar Kaspıı teńizindegi ǵylymı zertteýlerdi júzege asyrý erejelerine kelisti.
