Kórkem ádebıet jaıly estelik
Onyń ústine... Jazatyn aýrýyń bar ekenin biletin qarapaıym adamdardyń ortasynda «bilmeımin», - dep aýyzdy qý shóppen qalaı súrtersiń. «Atymdy adam qoıǵan soń, Qaıtip nadan bolaıyn?» - dep edi ǵoı Abaı da. Qalam ustaıtyn «qasıetti» adam bárin bilýge tıis. Jurt solaı qabyldady, atyńa zatyń saı bolsyn. Bul úshin bizdiń usynarymyz bireý ǵana: Qarap júrmeı qulaǵyńdy quraý-quraý aýyz eki áńgimelerge qystyrylyp júretin danyshpandardyń jamaý-jasqaý sózine túre bilýdi meńgergen jón aldymen. Bireý basyn aıtsa, aıaǵyn basqadan estısiń. Túk qıyndyǵy joq onyń.
Biz - qýmyz. Ákki saıasatkermiz. Bir joldyq sóz jazý úshin on joldyq «bopty» men «deptini» túgendeımiz, mindetti túrde. Sebep sol, ishke syımaı bara jatqan bilimdi syrtqa shyǵarý kerek. Búginde eń quryǵanda basyńa baspana alyp bererlik qaýqary qalmasa da bilimdar bola bergimiz, bola bergimiz keledi. Eldi qoıshy, aldaý ońaı. Biz tipti órisi bir áriptesterimizdi aldaımyz. Jáne aldanamyz. Bir-birimizge bilimdi, oqyǵan adamǵa tán qasıetpen mádenıetti túrde qyr kórsetemiz. Bir-birimizdiń sózimizge senemiz. Ótirik ekenin bile tura sene beremiz. Qaıtesiń endi, óz qolyńdy óziń qalaı kesersiń. Iá, kemedeginiń jany bir...
Álbette, qarǵa qarǵanyń kózin shuqymaıdy. Anda-sanda (ásirese quryltaı kezinde) bir-birimizdi aıamaı silkilep alatynymyz bolmasa. Áıteýir, ázirge bas jarylyp, tis synǵannan amanbyz. Sóz súıekten ótkenmen - syndyrmaıdy. Tek, azdap syrqyratqany ǵana...
E, bul pendeshilik degen shirkinińniń de qystyrylmaı júretin jeri joq-aý.
Ózimizdi qoıa turaıyq, úı syrtynda kisi bar. Syrt kóz atalady. Qarapaıym oqyrman. Ras aıtasyz, sońǵy sóz qoldanystan shyǵa bastaǵaly da biraz boldy. Emge tabylmaıdy dep esimizdi shyǵaryp edi bireýler, shúkir kózge tamyzýǵa artyǵymen jetetindeı qalypty. Bar eken. Kóp bolmasa da bar ázirge. Olar eshkimniń mansabyn bilmeıdi. Al, shyǵarmasyn tizip bere alady. Kórkemdigi, stıli týraly sóz qozǵap mıyńyzdy ashytpaıdy, tikesinen aıtady. Oqýǵa jaraıdy, oqýǵa jaramaıdy. Jaqsy kitap, jaman kitap. Boldy! Endi azdap bizge elikteıtinderi kezdesip qalady. Álgi jıyn-toıda sóz arasyna salyp... Olar da pende ǵoı, ara-tura mundaı tentekter bolmaı turmaıdy. Degenmen, bul jaǵynan bizge jete qoıǵan joq. Sirá, jetkizbespiz jýyqta.
Eshqandaı saıasatsyz, eshqandaı múddelerge qyzmet etpeıtin, tek qana júrekten tikeleı shyqqan sóz - shyndyq atalsa kerek. Shyndyq ta óte qarapaıym. Muqaǵalısha teńesek, «qazaqtyń dál ózindeı...»
Qarapaıym shyndyqty qarapaıym adamdar aıtady. Al, bizdiń aǵaıyn jetkizemiz dep júrip asyryp ala ma, qalaı? Sondyqtan búgin biz qazaq ádebıetine órisi basqa bolsa da óresi keń birdi-ekili kitapqumarlardyń kózimen qarap kórmekpiz. Kitap oqýǵa degen qumarlyq, búgingi qoǵamnyń bel ortasynda júrgen adam oqyrman retinde kózi tiri jazýshylardan qandaı shyǵarma kútedi, ádebıet atty kıeli uǵymdy kórkem shyǵarmadan ózge qaı qyrynan baǵalaıdy hám biledi? Jalpy aıtqanda, jazýshy men oqyrman arasyndaǵy baılanys qaı dárejede búginde, ekeýiniń deńgeıi qandaı degen suraqtarǵa jaýap tabýǵa tyrysamyz.
Mektep kitaphanasynyń urysy
Bizdiń qolymyz jetip, jolymyz túsken alǵashqy keıipkerimiz mektepten tabyldy. Estýimizshe aqyndyqtan sanaly túrde bas tartqanǵa uqsaıdy. Kezdesý barysynda ózimiz de kórdik, kádimgideı aqyndyǵy bolǵany ańǵarylady. Oılap qalmańyz, mynaýyń naǵyz ádebıetshi ǵoı dep, mamandyǵy - geografııa pániniń muǵalimi.
Tanysyp qoıyńyz Bekbol Kóshkenov. Áńgimeni de osy «bas tartýdan» bastadyq. Sebebin suraımyz da baıaǵy.
- Aqyn bolyp jarııalanǵan joqpyz eshqaıda. Jastyqtyń jeligi me, basqalaı ataısyz ba ózińiz bilińiz, bala kezde azdap qııalılaý boldyq, sonda bastalǵan «aýrý» bolý kerek. Endi nege qoıyp kettińiz degenge kelsek, o basta osy joldy tańdap, túbegeıli túspegesin kıeli jerdi shańǵa bóktirip, bórligip júrýdi, ishi pysqanda (ásirese zeınetke shyqqanda) osy óńirdi túgendegish keletin kóp jazarmannyń qataryn toltyrmaıyn dedim ǵoı deımin. Eń bolmasa jýrnalıst bolýǵa shamam keler me edi dep oılaımyn keıde, degenmen, qalam ustaýdy - qasıet kóretin eldiń balasymyz ǵoı, ózdigimmen jazyp-syzǵanmen ádebıettiń esigin qaǵyp barmadym. Ádebıettiń qaınaǵan ortasynda júrmegennen soń, ýaqyt óte kele qoıdyq.
Budan arǵy áńgimeniń qaı baǵytta órbıtini aıtpasa da túsinikti. Aqyndyq qasıeti bar jigit bolǵan soń ádebıetten molyraq habary bar ekendigi óz aldyna, búgingi bet-beınesi, baǵyt-baǵdary týraly sóz qozǵaýǵa shamasy jetetini belgili bolǵan. Kitap oqý jaıly sóz bastaǵamyz. Birden balalyq shaǵyna oıysqan.
- Alǵashqy kitap oqýdy «álem halyqtarynyń ertegilerinen» bastadyq. 4 tom. Úıde tete ósken ápkem bar, talasyp oqımyz. Mektepten ár joly bir tomyn ǵana beredi. Ápkem úlkendigin kórsetip jeke ıemdenip alady keıde. Amal joq kónýge týra keledi, biraq, oıdyń bári baılanyp qalǵandaı álgi kitapqa yntyǵam da turam. «It - qoryǵan jerge ósh» degen bar ǵoı... Aqyry, osy talas urlyqqa ıtermeledi...
Qysqasy, 4 synyptyń oqýshysy kitap urlap, qylmys ústinde qolǵa túsipti. Balanyń isi degenmen, urlyq degen aty jaman, ped.keńeske salyp, máselesin maı shammen qaraıdy ǵoı. Aıtatyndary belgili, «qarshadaı bolyp alyp qymqyrýdy kim úıretti?» - degen lepte ortaǵa alyp, esin shyǵarǵan kórinedi.
Osy tusta bizdiń taraptan bir suraq týyndaıdy. Mektep ujymy túgel jınalǵanda balanyń isine kitapqa degen qumarlyq retinde túsinistikpen qarap, sózin sóıler eń bolmasa bir adam shyqpaǵany ma?
- Gúlim degen qazaq tili men ádebıeti pániniń muǵalimi qorǵap qaldy, - deıdi kúlip.
«Kitap urlaý - kúná emes», - dese kerek. Osy bir aýyz sózden keıin-aq qorqynyshty kóringen álgi jıyn balanyń qylyǵyn qyzyqqa balaǵan, kúle sóılegen sıpat alǵan.
- Qarshadaı bolsam da álgi bir aýyz sózdiń áseri sondaı, áli kúnge kókeıimde turady. Keıin kele biz ǵana emes bildeı jazýshylardyń óziniń osy «mamandyqty» jaqsy meńgergenderi jaıly alyp qashpa, ańyzǵa bergisiz áńgimelerge qanyqtyq. Qazir de qudaıǵa shúkir, qolǵa túspeıtin jınaqtardy jolyqtyryp qalsaq álgi bala kezdegi «kásipti» qaıtalap qoıatynymyz bar.
Aǵynan jarylyp otyrǵan aǵamyzdyń láminen álgi tentektigine degen maqtanysh lebi esedi.
- Bala kezimizde, - deıdi keıipkerimiz, - biz elikteıtin kisiler kóp edi. Kitap oqyp qana qoımaı, ártúrli otyrystarda sony áńgimelep otyratyn. Keıin ózimiz oqyǵan shyǵarmalardyń birazymen oqýǵa jetpeı turǵan kezderi-aq tanysyp úlgergenimizdi sol «as ústinegi qysyr keńesten» estigen tanys sıýjetter aldymyzdan shyqqanda baıyptap jatamyz. Elimizge egemendik kelip, eki ushty kúıde turyp qalǵanda eki qoly aldyna syımaı, maldan basqa kún kórisi joq aýyldaǵy aǵaıynnyń rýhanı suranysyn qanaǵattandyrǵan da osy kórkem ádebıet bolǵan sııaqty. Budan sál keıinirek kitap shyǵarý isi tolyq toqyraýǵa ushyraǵan zamanda qaptap ketken «qyzyq gazetter» arzan oqıǵa ǵana emes iske alǵysyz saýatsyz stılimen-aq eldi ońaı jaýlap aldy. Qazir oılasam, sol gazetter qol jetkisizge ketken kitaptyń ornyn almastyrǵandaı da bolypty-aý. Sol kezderden bastap qarapaıym halyq ádebı shyǵarmalardan qol úze bastapty. Ýaqyt óte kele kitaptan alatyn aldanyshyn teledıdardaǵy bitpeıtin serıaldar men kınolardan izdep ketkenge uqsaıdy. Aqyry, eldiń jaǵdaıy jaqsara bastaǵanda ǵalamtorǵa da qol jetipti. Qarańyz, kitappen baılanys úzilgen kezeńde dúnıege kelgen bir býyn ósip keledi. Mektepte kitap oqıdy degen birde bir oqýshy kezdestirmeımin qazir. Oqyńdar dep aqyl aıtatyn da eshkim joq. Óıtkeni, ózderi de oqymaǵan. Bizge úlgi bolýǵa tıis aldymyzdaǵy býyn ókilderi eki ortada qalyp ketken, eki qoǵamnyń qaısysyna jatatynyn ózderi de ajyrata almaı qalǵan ótpeli kezeńniń qurbandary sekildi kórinip ketetini bar. Ne aldyndaǵylardaı kitapty ońdyryp oqymaǵan, ne keıingilerdeı ǵalamtordy meńgermegen. Basymen qaıǵy bolyp júrgen mundaı adam kimge tulǵa...
Osy baǵytta biraz jer shalyp qaıttyq. Jekelegen avtorlardyń atyn kóp atamady. Sebebin suraǵanymyzda, qazir ádebıette qalyptasqan «60 jyldar ókilderin» aldyńǵy Maǵjan, Muhtar, Sábıt bastaǵan aqtańdaqtardan sońǵy lek Muqaǵalı, Jumeken, Tólegen, Sherhan esimderimen shendestirip, Oralhan Bókeıge kelip toqtady. Toqtady degen az, toqyrady deýge bolady. Aǵynan jaryp jazyp jatqanymyz, ózi de jasyrmap edi.
- Qazir anda-munda teledıdar arqyly, bolmasa uzyn qulaqtan jas jazýshylardyń jańa jınaqtary shyǵyp jatyr dep estımiz. Arnaıy izdestirip te kórgem, tappadym. Birdi-ekili kezdeskenmen, shyǵarmashylyǵymen shet jaǵalap bolsa da tanystyǵyń bolmaǵan soń ishinde qandaı kómbe jatqany belgisiz kitapqa aqsha qımaı qalasyń. - Kúlip qoıdy. - Ulttyq kitaphanada bári bar dep estımin, ókinishtisi kitaphanada kún uzaq otyryp oqýǵa qol tımeıdi. Baǵanadan beri óziń de baıqaǵan bolarsyń, oqýshy kezde oqyǵandardyń aınalasyn shıyrlaımyz kelip. Joǵarǵy mekteptiń ádebı hrestomatııalaryn 6 synypta júrgende oqyp shyqqam. Sondaǵy úzindiler keıingi tolyq, qalyń tomdarǵa jol siltepti. Sońǵy býyn jazýshylardyń tanylmaı jatqany, «ádebıet óldi» degendi aıtqyzyp júrgeni - mektep oqýlyǵyna engizý máselesiniń kenje qalǵanynan dep oılaımyn. Baıaǵy Áýezov dáýirine jalǵas býynnan keıin eshkim eshteńe jazbaı ketkendeı bolatyn da turatynynyń bir sebebi - osy. Odan keıin bizdiń jazýshylar jarnama dáýirin áli túsinip bolmaǵan sııaqty. Kitapqa jarnama jasaýdy myqtap qolǵa alsa. Shyndasa bolymsyzdyń ózin Balqanǵa jetkizip bere alatyn teledıdar arqyly arnaıy baǵdarlamalar, talqylaýlar uıymdastyrsa. Kitap - rýhanııat qana emes, materıaldyq dúnıe. Kitap saýdasyn jolǵa qoısa ǵoı shirkin. Kitap - bıznes degendi jeleýletip, ókimet ár jazýshyǵa óziń kún kór dedi de, teris aınaldy. Shet elde kitap saýdasy myqtap damyǵanyn aıtyp jatamyz, solardyń bıligi rýhanı ómirden bólinipti degendi estidińiz be? Ne bolsa da balapan - basyna, turymtaı - tusyna ketken aýmaly-tókpeli zamanǵa ákep tireımiz bárin.
Ádebıettiń ornyn kıno basty degenge kelispeımin. Kınony múlde kórmeımin degenim emes, biraq, salystyrmaly túrde aıtsam kıno - ótkinshi jańbyr sııaqty. Áseri qysqa ǵana, kóresiń - bir sát áserge bólenesiń, sonymen boldy...
Osy kezde jeńgemiz áńgimege aralasqan. Kitap oqıtyndardyń arasynda kitappen ómir súrgisi keletin, osydan kelip tanym-túsinigi shynaıy ómirden alystap ketetin, óz túsinigin ózgege tańýǵa tyrysatyndar bolatyn kórinedi. «Máselen, - deıdi aǵamyzdy kórsetip, - bizdiń otaǵasy shyǵarmalardaǵy áıelderdiń obrazyn oqyp alady da, «áıel degen osyndaı bolý kerek», - dep maǵan jabysady. Jaman bolǵyń kelmeıdi ǵoı, biraq, eshqandaı kemshiliksiz bolý taǵy múmkin emes. Osyny eskertip qoıshy aǵańa», - dep naz aıtyp qaldy.
Julym-julym kitapta - arman joq
Ekinshi keıipkerimizdi alystan izdegemiz joq. Ózimniń mekteptegi ustazym. Matematıka pániniń muǵalimi.
Mombekova Baqytgúl. Eń kóp estıtini - «sizge matematık emes, ádebıetshi bolý kerek edi» degen sóz. Mánisin ózińiz baıyptaı berińiz, biz ary kettik. Bala kúnimizde jattap sabaq aıtqandy unatpaıtyn jáne qandaı qıyn esepti de qarapaıym tilmen túsindiretin. Sheshen. Júıeli sóıleı biledi. Osy sapar erekshe baıandaý máneriniń qaıdan kelgenin suraımyz.
- Ákem - sheshen kisi edi. Áńgimeshil adam bolatyn. Kók ezýlerdiń qatarynan emes, kórgeni, oqyǵany, estigeni kóp, kez kelgen jaǵdaıǵa qatysty túrli hıkaıalardy mysalǵa keltirip sóıleıtin, jaryqtyq. Bala kúnimizde bizdi otyrǵyzyp qoıyp áńgimeniń tıegin aǵytatyn bir. Ol ǵana emes, keıde ortaǵa oı tastap, bizdi pikirtalasqa salatyn. Qasqyrdyń bóltirikterin baýlyǵany sııaqty. Biz ózimizshe tartysyp jatqanda kúlip qoıyp, qarap otyratyn. Keıin oılasam, bizdi óz oıymyzdy erkin jetkize bilýge tárbıelegeni eken ǵoı. Sen aıtyp otyrǵan maqal-mátel men túrli mysaldardyń basy osy ákemizdiń áseri desem, odan keıin negizgi sózdiń qaımaǵy - kitaptyń ishinde. Bizdiń kezde kitap kóp oqyldy degenmen, oqyrmannyń da oqyrmany bolady. Degenmen, salystyryp qarasań, bizdiń qatarlastar, aldynǵy býyn - qazirgilerden sóıleý máneri, tildik qor jaǵynan qalaı aıtsań da artyq tur. Keıingi balalarymyzdyń qarapaıym nárseni túsindire almaı kibirtiktep turǵanyn kórgende ishiń ashıdy. Baıaǵy tárbıeni saǵynasyń. Burynyraqta mektepte bir kitapty 3-4 oqýshyǵa bólip berip, sony mazmundap aıtqyzyp, arnaıy konferentsııa sııaqty jıyndar ótkizip turatyn edi. Bireýin toqtatyp qoıyp, ekinshisin sóıletip... Oqymaǵan oqýshylar tyńdap otyrady. Osydan keıin oqýǵa degen áýestigi oıanyp jatady keıbireýleriniń. Oqymaı ketti degenniń ózinde tyńdaı bilýge, sóıleýshiniń baıandaý mánerin óz-ózinen boıyna sińire beredi. Osy saltty qaıta jańǵyrtsa qalaı bolar eken mektepterde. Múmkin, keı jerlerde bar da shyǵar, degenmen, biren-saran demeseń, muǵalimderiniń ózi oqymaıtyn ádebıetti oqýshylar qaıtsin...
Búgingi ádebıet týraly pikir surap otyrsyń. Qaı tarapqa barma, «oıboooı, ádebıet qurydy, sý aldy», - dep aýyzdy qý shóppen súrtip jatqan el áıteýir. Baıaǵy altyn dáýiri ótkeni ras ta shyǵar. Meniń túsinbeıtinim, góı-góımen is bite me? Aýrýǵa «ólesiń» deı bergennen, - «myna dárini ishseń jazylasyń» degen paıdalyraq qoı?! Sol sııaqty, attandaı bergenshe, sonyń aldyn alyp, shyǵýdyń joldaryn qarastyrǵan jón shyǵar. - Osy tusta árkim ózinshe ózeýrep, qurǵaq sózben másele kótergenmen, judyryqtaı jumylyp rýhanı álemimizdi áli bir izge túsire almaı jatqanyn aıta kelip, áıgili «Aqqý, shortan hám shaıandy» mysalǵa keltirip edi. - Ádebıettiń ortasynda júrgen joqpyn, keı nárselerdi eskermeı otyrýymyz múmkin, bul meniń jeke oıym...
Oqyrman retinde aıtsam, kitap - men úshin úlken álem, - «úlken» degendi úlken leppen, sozyp aıtty. - Kórshilerge baryp ósek aıtqannan tynysh jatyp, kitap oqyǵan qyzyqtyraq, paıdalyraq men úshin.
...Oqyp jatqan kitapty tósektiń basyna qoıyp ketesiń. Sonda bala-shaǵa renjip jatady keıde, «kitabyńyzdy jınap qoımaısyz ba, eldiń úıine barsań kitaptary retimen, syqıyp turady», - degendeı. Sonda aıtam: «qatary buzylmaǵan, sórede syqıyp turatyn kitap - oqylmaǵan degen sóz», - dep. Julym-julymy shyǵyp, tozǵan kitapta arman joq. Sebebi, ol - kóp oqylǵan. Qazirgi kórkem ádebı shyǵarmalar jazylmaıdy, jazylsa da deńgeıi tómendep ketti degendi aıtqyzyp júrgen qartaıǵanda jorǵa shyǵaryp, estelik, esse jazatyn keı aǵalaryńnyń arqasy. Іshinde túk joq, qaptap ketken sólsiz jınaqtar qaltanyń qalyńdyǵyna qaraı kóp taralady. Mine, osy úrdis shyn talanttar men jaqsy týyndylardyń jolyn baılap jatyr. Kópshiliktiń ádebıet týraly túsinigi osy kitaptar tóńireginde qalyptasýda. Qııanat qoı.
Al, ádebıettiń áseri týraly táptishtep jatý artyq. «Paıdasyn bile tura, - teksermedim» degenniń keri qazirgilerdiki. Shyǵarma - qııal, psıhologııa, ǵylym - fılosofııa. Kez kelgen shyǵarmanyń ón boıynda osy úsheýi jatady. Adam janyn zertteıtin ǵylym dep qarastyrar edim. Ózime qatysty aıtsam matematık bolý úshin aldymen fılosof bolý kerek. Fılosofııanyń qaıda jatqanyn aıttyq. Oı, óreńniń jetkeninshe oılana alasyń. Oıdy damytý degenińiz - bireýdiń oıyn túsine, qabyldaı bilýge daǵdylaný. Oqyǵan adam, oqymaǵan adam degenge bir juqaltań dıplommen ólsheıtin boldyq qoı. Menińshe, oqý kitap ishindegi jazbalardy paraqtaýmen ólshenbese kerek. Eger, sen eń bolmasa eki adamǵa oıyńdy túsindire alsań - oqyǵan adamsyń. Ómirden oqyǵan, túsingen, oı túıgen degenińiz sol. Baıaǵy ertegi tyńdaý degenińiz - osy «oqýdyń» alǵysharty. Ertegi - ádebıet qoı. Endeshe, bar ǵylymnyń ar jaǵynda ádebıet tur. Osyny jaqsylap sińirgen adam oı taıazdyǵy degen máseleni eshqashan aldyna qoımaıdy. Qandaı salanyń mamany bolmasyn aldymen ádebıetshi bolý kerek...
Ósek aıtqannan góri kitapty qolaı kórgen apaıymyzǵa qazirgi áıelder qaýymynyń «bar ýaıymyna» aınalǵan serıaldy kóretin, kórmeıtinin suradyq.
- Kórem. Biraq, eshqashan kitappen aıyrbastamas edim. Aıyrmashylyǵy aıtpasa da túsinikti. - Kórdińiz be, oıǵa sarań. - Qansha keremet bolsa da bir kórgen serıaldy qaıtalap kórmeıdi eshkim. Al, san qaıtalap oqylatyn shyǵarmalar qanshama. Aıyrmashylyqty osydan-aq baıqaýǵa bolady.
Aýyz ashyp tyńdap otyr deýge bolatyndaı jaǵdaıda otyrsaq ta, ara-tura sózden sóz shyǵaryp, biz de kımelep qoıamyz.
- Ózińiz oqyǵan shyǵarmalarǵa oqýshylaryńyzǵa qyzyǵýshylyq týdyrý tóńireginde jeke pán muǵaliminiń mindetinen bólek qandaı da bir atqarǵan isińiz boldy ma?
- Men synyp jetekshi bolǵan oqýshylardyń 70-80 paıyzy kitap oqıtyn. Tárbıe saǵatynda arnaıy tapsyrma berip, shyǵarmalar usynyp... Joǵarǵy mektepke aýysyp endi kelgen 5-synyp oqýshylaryna aldymen «Meniń atym - Qojanyń» keı jerlerin úzindimen aıtyp kelip, naǵyz qyzyq jerine jetkende toqtaı qalam. Balalar shý ete túsedi. «Ary qaraı ne boldy?» - deıdi. - «Ózderiń oqyńdar». - Ony qaıdan tabýǵa bolatynyn suraıdy jalma-jan. Jón silteısiń. Osy «qýlyqpen» kelesi shyǵarmaǵa kóshesiń. Ýaqyt óte kele túsinik deńgeıine qaraı jekelegen tapsyrmalarǵa aýysasyń. Bári oqymysty bolyp kete qoımaıdy, degenmen, basqa synypqa qaraǵanda kitap oqıtyn bir ádet paıda bolady...
Áserli áńgime boldy. Qandaı taqyrypqa bolmasyn tereńdeı alatyn, «men bilem» dep ólermendikke salynbaı-aq qysqa-nusqa, jarty aýyz sózben-aq kóp nárseni ańǵarta biletin adammen sóılesý... Arasynda, tipti, keı jazýshylardyń stıline aýyz salyp jiberemiz. Jazýshynyń saýattylyq deńgeıin de bir shyǵarmasynan bilýge bolatynyn aıtady. Qazaq ádebıeti ókilderiniń aldyndaǵy eń zor mindet - ulttyq rýhanııatty qaıta órkendetý. Shyǵarmalar da osy turǵyda jazylý kerek deıdi.
Bala kúniniń ózinde eshqandaı keıipkerge eliktemepti. Romantıkadan aýlaq bolsa kerek. Erlikterine qyzyqqanmen, essiz elikteýge salynbaǵan. Shet el ádebıeti týraly sózge tartamyz (ózimiz ońyp turmasaq ta, suraq qoıýdyń ońaıy-aı).
- Qyzyqpappyn, - deıdi. - Qazaqtyń óziniń bir bólshegine jete almaı júrip... Onyń ústine bizdiń kezimizde M. Gorkıı, N. Ostrovskıı sııaqtylar shet elge jatpaıtyn. Solardy oqydyq. - Inoýe ıAsashıdiń «Kókjalyn» alyp keldi sóreden. - Shet el degen osy ma? Shyńǵys han týraly jazylǵan jaqsy shyǵarma dep baǵalar edim. - Japon ádebıetiniń ıisi murnymyzǵa barmaıtyn bolǵasyn, taǵy da qýlyqqa basyp, baǵytty ózgertýge týra keldi. Keıingi býynnan eshkimdi oqymaǵanyn aıtady. Taǵy da sol joqshylyq. Bolymsyz taralymdy alǵa tartty. Kitap dúkenin aralaǵanda aldynan shyqqan «qyzyqtarmen» bólise kelip, úsh qabattyń qýyqtaı bir buryshy ǵana buıyrǵan qazaq ádebıeti ókilderin kórip qaıtýǵa «Gýlıandaǵa» jol siltedi.
- Kitapqumar kerek bolsa meni qoıa turyp, aǵańmen (otaǵasy) sóılesýiń kerek edi, - dep qaldy. Sóıtsek... Jas kúnderinde bir shyǵarma týraly ózara pikirtalasqa deıin baryp turady eken. Biz kórgende de sıýjeti belgili bir romannyń avtoryn boljap, biraz kisiniń atyn atap shyqty. Adaspaǵanymyzǵa kózimiz osy kezde ábden jetip edi. Tún aýǵansha otyryppyz.
Qýyp júrip kitap oqytatyndar bar
Jolymyz Almatydaǵy 172 mektepke tústi. Estýimizshe, oqýshylardyń sońynan qýyp júrip kitap oqytatyn bir kisi bar osynda.
Hadısha Eginbaevamen kanıkýl kezi bolsa da mektep kitaphanasynda toqaılastyq.
- Munyń bárin oqýshylarǵa taratyp berdim. Demalys kezinde qarap jatpaı oqyp keledi endi, - deıdi jartylaı bos sórelerge shuqshıyńqyrap ketken bizge qarap.
Biz bul júrisimizdiń mánin eskertip jatyrmyz. Estigenimiz rasqa aınaldy.
- Qazir kóp muǵalim jeke basynyń sharýasynan asa almaı jatatyndyqtan, tıisti mindetinen tys sharalar ótkizý óte az. Olarǵa kiná taqqanymyz emes, zaman solaı. Sondyqtan, kóp jaǵdaıda bir jaǵyna shyǵysýǵa tyrysamyz. Kitaphanaǵa kelmeıtin oqýshylardy jetelep ákelip, tanystyrý kezinde qyzyǵýshylyǵyn oıatyp, shyǵarynda deńgeıin baǵamdap bolyp, qoltyǵyna bir kitap qystyryp jiberem. Internette otyratyn ýaqytynyń bir bóligin oqýǵa bólsin degen nıet qoı. Jaıdan-jaı jibermeı araǵa ýaqyt salyp, pikirin, túsinigin suraımyn. Eger, osydan keıin bir oqýshy ózdiginen kitap surap kelse, bul men úshin úlken jeńis.
Ár jetkinshektiń minezin zerttep baryp, shyǵarma oqytý úshin keıde qýlyqqa da baratyn kitaphanashy apaıymyz kelesi jyly zeınetke shyǵady. Bar ǵumyryn osy mindetke baǵyshtaǵan Hadısha Rahymbekqyzynyń áńgimesi zamandasynyń pikirimen úıles jatqan sebepti, toqtalyp jatýdy artyq sanap otyrmyz. Sońǵy tıynyna kitap satyp alatyn ádetiniń bolǵanyn estip súıinip edik, sol ásermen jyly qoshtastyq.
Baıqaǵan da bolarsyz, birdi-ekili atap ótkenimiz bolmasa, eshkimniń oqyǵan kitabyn sanamadyq. Eshbir statıstıka, reıtıng, sanaq emes, ortaq kózqarasty ańdaý edi maqsatymyz. Úsh adamnyń pikirimen kúlli dúnıeni baǵalaýǵa bolmas, biraq, bir nársege kózimiz anyq jetti:
Halyqtyń qalyń ortasynan biz tapqan oqyrman ádebıet jaıly sóz bolsa - estelik aıtýǵa beıim. Estelik - ótkender týraly aıtylýshy edi... Este joq eski zamannyń ertegisindeı «sondaı edi-mis», - dep qoıa salýǵa qarsylyq kórsetip, kólemin joǵaltsa da kórkemdigin kórge sala qoımaǵan jańa shyǵarmalar «bizdi qaıda qoıasyńdar?», - dep tóbe kórsetip qoıady. Tasqa qashaǵan tarıhy tapjylmaı bizge jetken qazaqtyń tasqa basylǵan sózi erteńge jetpeıdi degenge kim senedi? Sondyqtan, kórkem ádebıet týraly estelik aıtylmaıdy.
Almas Núsip