Qońyr úndi dombyra - brend, onyń fálsapasy - ulttyq ıdeıa - Jumageldi Nájimedenov

Y. Aqpannyń 2-si. QazAqparat /Erlik Erjanuly/ - Qazaqtyń mádenı saıasat jáne ónertaný ınstıtýtynda ǵylymı keńestiń usynysymen «Dil qońyr úndi dombyra - brend» dep atalatyn monografııalyq jańa kitap jaryq kórdi. Biz osyǵan oraı bul ǵylymı zertteý jumysynyń avtory, ónertaný ǵylymynyń kandıdaty, dombyrashy, dırıjer Jumageldi Nájimedenovti áńgimege tartqan edik.

- Qońyr úndi dombyra - brend, onyń fálsafasy - ulttyq ıdeıa degen oıǵa negiz bolǵan jaıttardy bizge taratyp aıtyp berseńiz?

- Kezinde Qorqyt baba ún jaıly:

Qulaq astym sybysqa,

Oı tolǵadym dybysqa.

Syryn túıip túısikke,

Ún jınadym tynysqa, - degen eken.

Qasıetti Quranda da ún týraly aıtylǵan. Onda - «...Qıyndyq basqa túskende, kómekke kelsin tózimiń. Adamda tózim uly kúsh jáne uly kúsh óz úniń» - degen sózder bar. Dombyra ermek qylatyn kisige - dybys, oıly adamǵa lázzat, mahabbat, Alla bergen kóńiline shıpa. Qazaqtyń qońyr úndi dombyrasynyń mentalıteti kóshpeıtin kóshpendiler dısskýrsy, mádenı mura nysany, saryny.

Jalpy qońyr ún: «Barqyn» - bas-daýys (27-40 dts, nemese 36-49dts), «Aıqyn» - barıton-daýys (49-62 dts), «Jarqyn» - tenor-daýys (63-76 dts) jáne «Shińkil» daýys dep tórtke bólinedi. Qazaqtyń toǵyz dybys tańbasy (á, ó, ú, u, ǵ, ń, q, h) negizinde dombyranyń toǵyz pernesinen kúı oınalady. Toǵyz dybys dildi, tildi quraıdy, al dombyranyń toǵyz pernesi dybysty quraıdy. Toǵyz dybysqa túsirgen úndi qońyr deımiz, bul tutastyqty bildiredi. Ózbekterdiń, uıǵyrlardyń, túrikmenderdiń, ázirbaıjandardyń on eki maqamynda dinı tanymy bar. Aldombyra dinı tanymdardan taza. Maqamdar bas pen barıton ortasynda júretin dúnıeler. Túrikmen, uıǵyr, ózbek, arabtardyń mýzykalyq aspaptary temir ishek taqqan shińkil dybystardy kóp beredi.

- Únniń adam psıhologııasyna áser-yqpalyn qalaı anyqtaýǵa bolady?

- Memlekettiń arnaıy qabyldaǵan halal, haram degen standarty arqyly. Máselen halal - adamzattyń bastapqy jer betindegi mádenıeti - alǵashqyqońyr úni.Adam neǵurlym tabıǵatqa jaqyndaǵan saıyn tózimdilik qasıeti arta túsedi. Onyń bolmysy, dúnıetanymy, is-qımyly, minezi, ádep-ǵurpy (ar-uıaty) tabıǵı zańdylyqpen qalyptasady. Ǵylymǵa súıenip aıtsaq, qońyr ún estý qabyldaý shkala dıapozony 30-75 dts, ıaǵnı tabıǵat shýynan aspaıtyn dybys nemese mýzyka. Mysaly jáı tabıǵatta aǵyp jatqan sýdyń dybys kúshi 27 dts bastalady, al taýdan qatty sarqyrap aǵyp jatqan sýdyń dybys kúshi 80 dts-den aspaıdy. Al haram- adam qulaǵynyń belgili bir estý sheginen tysqary shyǵyp ketken, júrekke, qan qysymyna, mıyna keri áseri mol, jaǵymsyz dybystar.

Álemdik mýzykalyq aspaptardyń dybys kúshin detsıbellmen eseptegende, úlken sımfonııalyq orkestr 2 forte oınatsa 100 detsıbelge jetedi. Al áskerı reaktıvti ushaqtyń daýysy-120 detsıbell. Qazirgi jańa zamanǵy mýzykalyq apparatýralardyń dybys kúshi 130-135 dts-ge deıin ekendigi pasportynda jazylǵan. Kúndelikti toılardaǵy qulaǵyńdy tundyratyn dybystardyń joıqyn kúshin eskerip ólshep jatqan eshkim joq. Tipti osyndaı keshke tap bolǵan júregi aýyratyn, qan qysymy bar adamdardyń qatty dybystyń keri áserinen qulap nemese qulaǵy estimeı qalatyn jaıttar az emes.

- Bul týraly akýstıka ilimi ne deıdi?

- Jalpy dybys pen jaryqtyń aýadaǵy taralý tolqyndaryn zertteýdiń úsh túri bar. Birinshi, 0-den 15 gertske deıingi aralyqty qamtıtyn ınfradybys. Bul dybysty adam qulaǵy estimeıdi, biraq sezedi. Ekinshi, adam qulaǵy estıtin 15-ten 20 000-ǵa gertske deıingi jıiliktegi dıapazon. Úshinshi, 20 000 gertsten joǵary, estilmeıtin jıiliktegi ýltradybystar. 30-75 detsıbeldiń aralyǵyndaǵy adamnyń estý dıapazonyndaǵy dybys kúshi qońyr ún kategorııasyna jatady. Eýropalyq hrıstıan dininiń shirkeý aspaby organdy alyp qarasaq, onyń dybys jıilik dıapozony ınfradybystan bastalady. ıAǵnı qulaqqa shalynbaıtyn dybys. Al oǵan tájirıbe jasap kórgen oryndaýshylar men rejısserlar dybys 15 gertsten 13-ke tómendegende adamnyń sanasyna úlken áser beretinin anyqtady. Eger ony 7 gertske deıin azaıtatyn bolsa, adam júregi toqtap qalýy múmkin. Bul 1992 jyly Almatydaǵy «Qazaq entsıklopedııasy» baspasynan jaryq kórgen «Chýdesa» degen entsıklopedııalyq sózdiktiń 2-shi tomyndaǵy «Vrag ne slyshen» degen (68-70 better) materıalda da jazylǵan.

«Tehnıkalyq retteý, shý, vıbratsııalyq shý» dep atalatyn zańnyń 335-shi tarmaǵynda adamnyń aǵzasyna qolaısyz dybystardyń áseri jaıly aıtylady. Al «til», «mádenıet» týraly zańdarda ún, dybys jaıly aıtylmaıdy. Qazaq tiliniń áli óz tuǵyryna kóterile almaı júrgeniniń bir sebebi 9 áriptiń únin boıyna tolyq sińire almaı, qońyr únnen bólinip qalǵandyǵynan dep oılaımyn.

- «Naǵyz qazaq - qazaq emes, naǵyz qazaq- dombyra» degen pikirge kelisesiz be?

- Iá. Mýzykalyq qabiletim joq dep syltaýratyp dombyradan alys júrgen, tipti ony mensinbeıtin qazaqty, naǵyz-qazaq dep aıtýǵa bolmaıdy. Dombyra tartqysy kelgen kez-kelgen adam mýzykalyq qabiletine (estý qabileti), ultyna, jasyna qaramaı tez meńgerip kete alady. Máselen men sandyq tásilmen bas-aıaǵy 10-15 mınýtta qolyna esh ýaqytta dombyra ustap kórmegen adamdarǵa án úıretýge bolatynyn dáleldedim. Ony kitap qylyp shyǵarǵanyma da on jyldaı ýaqyt bop qaldy. Qazir adam janyn túrshiktiretin, júıkesin buzatyn joıqyn dybystardyń kesirinen adamzattyń aqyl-sanasy ózgerip, álemdik rýhanı daǵdarysqaushyraýda. Bul másele Elbasynyń Qazaqstan halqyna joldaǵan dástúrli Joldaýynda da kórinis taýyp otyr. Tabysqa jetýde basshylyqqa alynatyn 4 qaǵadattyń birinshisi retinde eń basty qundylyǵymyz dep Otanymyzdy, Táýelsiz Qazaqstandy ataǵan bolatyn. Al ony baıandy etetin ulttyq dildiń negizi qońyr únde jatyr.

- Áńgimeńizge rahmet.