Konstıtýtsııalyq patrıotızm men qazaqstandyq patrıotızm bir-birimen úılesedi - I.Rogov

ASTANA. QazAqparat - «Bul án - burynǵy ánnen ózgerek», dep Shákárim Qudaıberdiuly aıtqandaı, bıylǵy Ata Zań kúni merekesi ózgelerinen aıryqsha mán men mazmun berip tur. Óıtkeni bul jolǵy Konstıtýtsııa kúni Táýelsizdigimizdiń 25 jyldyq torqaly toıy­men ushtasa kelip otyr. Sondyqtan onyń asqaq jyry da, syndarly syry da shartarapty sharlaıtyny anyq. Osy oraıda biz de mańyzdy sátti paıdalanyp, elimizdiń Konstıtýtsııalyq Keńesiniń tóraǵasy I.Rogovqa jolyǵyp, Ata Zańymyzdyń alǵan asýlary men táýelsizdigimizdiń tuǵyryna aınalǵan onyń mán-mańyzy týraly aıtyp berýin suradyq.

- Igor Ivanovıch, ózińiz de bilesiz, bıylǵy Konstıtýtsııa kúnin merekeleýdiń óz ereksheligi bar. Ony Táýelsizdigimizdiń 25 jyldyǵymen etene baılanystyramyz. Osy oraıda suraıyn degenim, keıbir tarıh­shylar men memlekettanýshylar, ıaǵnı olardyń pikirinshe, Qazaqstan burynǵy keńes respýblıkalarynyń ishinde eń sońǵy bolyp egemendigin jarııalady, bireý Qazaqstan muny burynyraq jasaı alatyn edi dep keıde syn tezine alady. Siz buǵan ne deısiz?

 

- Memleket jáne quqyq teorııasynda álemdik qoǵamdastyqtyń jańa múshesi paıda bolýy ǵana emes, ony jarııa etý men zańdy túrde resimdeýdiń nysandary men tásilderi de mańyzǵa ıe, óıtkeni sol arqyly ol budan bylaı memleket ishinde jáne halyqaralyq deńgeıde tanylady. Osy turǵydan alǵanda, zań ádebıetinde keıbir memleketterdiń jáne túrli tóńkerister, revolıýtsııalar arqyly ózderiniń dittegen maqsattaryna jetken olardyń bıleýshileriniń zańdylyǵy men tanylýy máselelerindegi qaıshylyqtar týraly birshama pikirlerdi kezdestirýge bolady.

Bizdiń Memleket basshymyz bul máselelerge árqashan asqan muqııat qaraıdy. Osy bir almaǵaıyp kezeńde Elbasy jańa Qazaqstandy qurý protsesi tek qana quqyq sheńberinde, memlekettilik tanylýynyń álemdik tájirıbesin jáne elimizdiń ulttyq erekshe­likterin eskere otyryp iske asyryl­ýyn mańyzdy mindet dep sanady. Bul maqsat oryndaldy da.

1993 jyly Qazaqstan Res­pýb­lıkasynyń kelisimge negizdelgen jáne ótpeli sıpattaǵy alǵashqy Konstıtýtsııasy, al 1995 jyly jalpyhalyqtyq referendým arqyly qazir qoldanystaǵy Kons­tıtýtsııa qabyldanyp, ol ege­men­dikti zańdy túrde resimdeý pro­tsesin tolyq aıaqtady jáne adamdy, onyń ómirin, quqyqtary men bostandyqtaryn memlekettiń eń qymbat qazynasy dep jarııa etti.

Osy jyldar ishinde Qazaqstan egemendi jáne memlekettiń barlyq atrıbýttary bar, teń quqyly memleket retinde ornady, ǵasyrlar boıy halqymyz armandaǵan qazaq­standyq memlekettilikti qaıta jańǵyrtý mıssııasy tabysty oryndaldy. Qazaqstan álemniń básekege neǵurlym qabiletti 50 eliniń qataryna endi. Búginde «Qazaqstan-2050» Strategııasynyń basty maqsaty - neǵurlym damyǵan 30 eldiń qataryna kirýdi kózdep, ilgeri jyljýda.

- Ata Zańymyzdyń ardaq­talýynyń bir syry, onda adamnyń jáne azamat­tyń quqyq­tary men bostandyqtarynyń bárinen joǵary turýy dep túsine­miz. Osy oraıda Qazaqstan­nyń júrgizip otyrǵan konstı­tý­tsııalyq saıasatynyń durys­ty­ǵyna eshqandaı kúmán bolmasa kerek.  Sońǵy kezderi kons­tıtý­tsııalyq patrıo­tızm týraly jıi aıtylady. Osyǵan toqtalyp ótseńiz.

- Jalpy Memleket basshysy birneshe ret atap ótkendeı, quqyq ústemdigi men quqyqtyq tártip, jalpyǵa ortaq zańǵa baǵynýshylyq jáne qaýipsizdik, bostandyq pen jaýapkershilik onyń negizgi qaǵıdattary bolyp tabylady. Memlekettiliktiń quqyqtyq kó­rinisi retinde Konstıtýtsııa árkez memleket tarapynan ǵana emes, qoǵam tarapynan da qoldaýǵa muqtaj. Osy jyldar ishinde memlekettik qyzmetshilerdiń de, azamattardyń da quqyqtyq sanasynda úlken ózgerister boldy. Sonyń nátıjesindeı, sońǵy ýaqytta teorııa men praktıkada «kons­tıtýtsııa» jáne «konstıtýtsııalyq patrıotızm» degen uǵymdardyń ara-qatynasyn zertteýge kóńil kóbirek bólinýde. Al grek tilinen aýdarǵanda patrıot sózi Otan, atajurt degendi bildiredi. Patrıotızm atajurtqa degen súıispenshilikti, oǵan adaldyqty, jan-tánimen qyzmet etýdi kózdeıdi. Túrli ádebıette patrıotızmniń túrge bólinýi men jiktelýin kezdestirýge bolady: memlekettik patrıotızm, azamattyq pat­rıotızm, ulttyq patrıotızm, áskerı patrıo­tızm jáne t.b. Bul kórsetilgen patrıotızm túrleriniń árqaısysynyń ortaq belgileri bar.

Biz qarastyryp otyrǵan patrıotızm túrine keler bolsaq, arnaýly ádebıette nemis oıshyldary Karl ıAspers, Dolf Shternberger jáne ıÝrgen Habermas negizin qalaǵan konstıtýtsııalyq patrıotızm teorııasy bar. Konstıtýtsııalyq patrıotızm uǵymy búkil ultty biriktiretin,  «quqyq» jáne «aza­mattyq» uǵymdaryna negiz­de­letin patrıotızmniń modeli dep tujyrymdalǵan bolatyn. Konstıtýtsııalyq patrıotızm degenimiz - konstıtýtsııada bel­gilengen, jalpyǵa ortaq jáne jurttyń bári moıyndaıtyn qaǵıdattarǵa negizdelgen patrıotızm; memleket azamattary  demokratııalyq qundylyqtar men adam quqyqtaryn qabyldaý arqyly ózara baılanysta bolatyn patrıotızm ıdeologııasynyń túri, memlekettik-quqyqtyq qundylyqtardy moıyndaý, qamtamasyz etý, qorǵaý jáne saqtaýǵa baǵyttalǵandyǵyn  bildiretin konstıtýtsııalyq sıpattama; quqyqtyq memleket qundylyǵynyń negizi jáne t.b.

- Al sonda konstıtýtsııalyq patrıo­tızmniń basqa kons­tı­týtsııalyq qundy­lyqtarmen, máselen qazaqstandyq patrıo­tızmmen ara-qatynasy qandaı?

- Konstıtýtsııanyń 1-baby­nyń 2-tarmaǵynda Respýblıka qyzmetiniń túbegeıli qaǵıdat­taryna qazaqstandyq patrıotızm de jatqyzylǵan. Bizdiń pikiri­miz­she, konstıtýtsııalyq patrıotızm qazaqstandyq patrıotızmniń bir túri, bir bóligi. Al onyń tujyrymdamasy Nursultan Nazarbaevtyń «Máńgilik El» jalpyulttyq patrıottyq ıdeıasyna negizdelgen. Jýyrda Qazaqstan halqy Assambleıasynyń sessııa­synda qabyldanǵan Patrıottyq aktide Máńgilik Eldiń jeti tuǵyrlyq negizi basa atap ótildi, olar: Táýelsizdik jáne Astana; Jalpyulttyq birlik, beıbitshilik pen kelisim; Zaıyrly memleket jáne Joǵary  rýhanııat; Innovatsııa negizindegi turaqty Ekonomıkalyq ósim; Jalpyǵa Ortaq  Eńbek Qoǵamy; Tarıhtyń, Mádenıet pen Tildiń ortaqtyǵy; Ulttyq qaýipsizdik jáne  Qazaq­stannyń jalpy álemdik jáne óńirlik problemalardy sheshýge jahandyq turǵydan qatysýy. Osy jeti tuǵyrdyń árqaısysynyń myqty konstıtýtsııalyq irgetasy bar. Máselen, Konstıtýtsııanyń 2-babynyń 2 jáne 3-tarmaqtarynda Respýblıkanyń egemendigi onyń búkil aýmaǵyn qamtıdy, Qazaqstannyń elordasy Astana qalasy bolyp tabylady, dep bekitilgen.

Qazaqstan Respýblıkasy ózin demo­kratııalyq, zaıyrly, qu­qyqtyq jáne áleýmettik memleket retinde ornyqtyrady. Respýblıka qyzmetiniń túbegeıli qaǵıdalary, atap aıtqanda, qoǵamdyq tatýlyq pen saıa­sı turaqtylyq, búkil halyqtyń ıgiligin kózdeıtin ekonomıkalyq damý bolyp tabylady. Árkimniń eńbek etý bostandyǵyna, qyzmet pen kásip túrin erkin tańdaýyna, kásipkerlik qyzmet erkindigine jáne óz múlkin kez kelgen zańdy kásipkerlik qyzmet úshin erkin paıdalanýǵa quqyǵy Jalpyǵa Ortaq Eńbek Qoǵamynyń ıdeıalary iske asýy úshin qyzmet atqarady.

Konstıtýtsııanyń 8-babynda Qazaqstan Respýblıkasy halyq­aralyq quqyqtyń qaǵıdalary men normalaryn qurmetteıdi, memleketter arasynda yntymaqtastyq pen tatý kórshilik qarym-qatynas jasaý, olardyń teńdigi men bir-biriniń ishki isterine aralas­paý, halyqaralyq daýlardy beıbit jolmen sheshý saıasatyn júrgizedi, qarýly kúshti birinshi bolyp qoldanýdan bas tartady, dep baıan etilgen. Osy erejelerdi qatań saqtaı otyryp, Qazaqstan óziniń jahandyq jaýapkershilikke den qoıatynyn búkil álemge pash etedi, álemdik órkenıettiń alǵa basýyna salmaqty úles qosady.

Qazaqstan Prezıdentiniń jýyrda ıAdrolyq qaýipsizdik jónindegi ІV Cammıt aıasynda usynylǵan «Álem. XXI ǵasyr» atty manıfesi halyqaralyq arenada úlken qoǵamdyq mánge ıe bolyp, Birikken Ulttar Uıymynyń negizgi eki organy - Bas Assambleıasynyń jáne Qaýipsizdik Keńesiniń  resmı qujatyna aınaldy. Jappaı zańǵa baǵynyshtylyq konstıtýtsııalyq patrıotızm qaǵıdasynyń dáıegi retinde Negizgi Zańnyń 34-babynda bekitilgen, oǵan saı árkim Konstıtýtsııany jáne zańdardy saqtaýǵa, basqa adamdardyń quqyqtaryn, bostandyqtaryn, aby­roıy men qadir-qasıetin syı­laýǵa mindetti. Árkim Respýb­lıkanyń memlekettik rámizderin qurmetteýge mindetti. Osylaısha, konstıtýtsııalyq patrıo­tızm men qazaqstandyq patrıotızm tutas jáne bólik retinde bir-birimen úılesip, kóbinese bir konstıtýtsııalyq qundylyqtarǵa negizdeledi.

- Konstıtýtsııalyq patrıotızm qa­ǵıdatyn tujy­rymdaǵanda ony tek jarııa­laý ǵana emes, tájirıbede iske asyrý da kózdeledi ǵoı.

- Konstıtýtsııanyń ústemdigi, quqyqtyń bıligi, tıimdi zańnyń ámiri - búgingi tańda Qazaqstandy tabysty jańǵyrtýdyń jáne qazirgi jahandanǵan álemde onyń óz-ózin abyroımen kórsete bilýiniń basty sharty bolyp tabylady. Sondyqtan konstıtýtsııalyq patrıotızm rýhynda tárbıeleý memlekettik ıdeologııa deńgeıine kóterilýi tıis.

- Degenmen, biryńǵaı mem­lekettik ıdeo­logııa ǵana beleń alsa, baıaǵy keńestik dá­ýir­ge qaıta oralamyz degen pikir baspasóz betterinde kezdesip qalady... Buǵan ne deısiz?

- Konstıtýtsııanyń 5-babynda ıdeo­logııalyq jáne saıası áralýandylyqtyń tanylýy azamattardyń sol nemese ózge bir qundylyqtardy tańdaý jáne oǵan sený erkindigin kózdeıdi desek te, olardyń ortaq kózqarastary men ıdeıalary negizinde erikti túrde birlesýlerine kedergi jasamaıdy. Al mundaılar elde kópshilik bolsa, onyń paıdasy da jeterlik, óıtkeni olar kóptigin paıdalanyp, sonyń ishinde memlekettik organdardaǵy ókilderi arqyly kókeıkesti problemalaryn sheshýge yqpal ete alady. Sondyqtan azamattardyń kópshiliginiń múddesin bildiretin memlekettik ıdeologııanyń nemese ulttyq ıdeıanyń qajettigi týraly biz shartty túrde aıta alamyz. Respýblıka Prezıdenti ulttyq ıdeıanyń qoǵam damýyna qaraı týyndaıtynyn birneshe qaıtara atap ótken bolatyn. Elbasynyń pikirinshe, Máńgilik El ulttyq ıdeıasynyń ózegin osydan 21 jyl buryn 7 mıllıonnan astam (nemese 89,14 pa­ıyz) azamat jaqtap daýys bergen Respýblıka Konstıtýtsııasy quraıdy. Óıtkeni tek Konstıtýtsııa ǵana qoǵam men memlekettiń qalaı qaraı jyljýynyń baǵytyn aıqyndap, «Qaıda baramyz? Túpkilikti maqsatymyz ne? Oǵan qalaı qol jetkizemiz degen suraqtarǵa jaýap beredi. Bul suraqtar el azamattarynyń basym bóligin tolǵandyratynyna senimim kámil. Bul suraqtardyń sheshimin tabýda Konstıtýtsııanyń róli úlken.

Birinshiden, Negizgi Zań ult quralatyn qaǵıdalardy aı­qyndaıdy. Jappaı tanylǵan adamı qundylyqtardy jáne tuǵyr­ly halyqaralyq qujattardy eskere otyryp Konstıtýtsııada adamnyń qymbat qazyna ekeni, adam quqyǵynyń teńdigi, kez kelgen jaǵdaıǵa baılanysty bireýdi kemsitý­ge jol berilmeıtindigi, jekemenshikke qolsuǵyl­maýy, pikirdiń áralýandyǵy, adamdy týa bitken quqyqtary men bostandyq­tary­nan aıyrýǵa bolmaıtyndyǵy, halyq­tyń egemendigi týraly irgeli erejeler qaras­tyryldy.

Ekinshiden, Konstıtýtsııada ult baǵyt túzegen maqsattar naqty jazylǵan. Negizgi Zańnyń 1-babynyń 1-tarmaǵynda Qazaq­stan Respýblıkasy ózin demo­kratııalyq, zaıyrly, quqyqtyq jáne áleýmettik memleket retin­de ornyqtyrady, onyń eń qym­bat qazynasy - adam jáne adam­nyń ómiri, quqyqtary men bostan­dyqtary. Bul Qazaqstannyń óz múmkindigine qaraı osy atalǵan baǵytta damýǵa nıet alǵanyn bildiredi jáne bul úderistiń úzdiksiz ekendigin kórsetedi.

Úshinshiden, Konstıtýtsııa osy bıik maqsatqa jetýdiń tásilderin aıqyndaıdy: memleket ómiriniń asa mańyzdy máselelerin demo­kratııalyq ádistermen, onyń ishinde respýblıkalyq referendýmda nemese Parlamentte daýys berý arqyly sheshý. Sondyqtan, Ata Zańdy qurmetteý, kons­tıtýtsııalyq ıdeıalar men qaǵıdalardy us­taný, olardy barlyq salalarda ornyqtyrý memleket aldyndaǵy joǵary maqsattarǵa jetýdiń kepili bolyp tabylady. Respýblıka Konstıtýtsııasy aıqyndaǵan baǵytty bultartpaı ustaný qajettiligi jyldan jylǵa qoǵamnyń oı-sanasynda nyǵaıa túsýi qajet. Qolǵa alynyp jatqan sharalar qandaı da bir maqsatty ólshemder negizinde jappaı qamtıtyn konstıtýtsııalyq monıtorıngten ótýi tıis, al bul júrgizilip otyrǵan quqyqtyq saıasattyń tıimdiligin qamtamasyz etýge múmkindik beredi.

- Ol qandaı ólshemder? 

- Olar kóp-aq. Máselen, bıyl Quqyq arqyly demokratııa úshin Eýropalyq komıssııanyń (Venetsııa komıssııasy) 106-shy jalpy otyrysynda zań ústemdigi saqtalýyn baǵalaý úshin baqylaý suraqtary qabyldanǵan bolatyn. Ol qan­daı da bir naqty elde, onyń kons­tıtýtsııalyq jáne quqyqtyq qurylymy, qoldanystaǵy zańna­masy men sot praktıkasy turǵy­synan alǵanda, zań ústemdigi saqtalýyn baǵalaýdyń tetigin qamtamasyz etýge arnalǵan. Bul mańyzdy ádistemelik qu­jat­ta zań ústemdiginiń bylaısha aıt­qanda, kórsetkishterin aıqyn­daýǵa bolatyn ólshemder bar. Olardyń qatarynda: zańdylyq, quqyq aıqyndylyǵy, teris paıdalanýshylyqtyń (asyra paıdalanýshylyqtyń) aldyn alý, zań aldyndaǵy teńdik jáne kemsitpeý, sot tóreligine qol jetkizý jáne t.b.

Máselen, quqyqtyq aıqyndy­lyqtyń ólshemi retinde mynalar belgilengen: zańnamanyń, sot she­shimderiniń qoljetimdiligi, zańdardyń turaqtylyǵy men dáıektiligi, zańnyń keri kúshi bolmaýy, «qylmys bolmasa, jaza da bolmaıdy» degen qaǵı­d­attyń zańda bolmaýy, jazasyn ótegen bir qylmys úshin qaıtalap jaýapqa tartýǵa tyıym salý. Eń mańyzdysy, baqylaý tiziminde qandaı da bolsyn eldiń halqy tolyǵymen zań ústemdigi qaǵıdasynyń iske asyrylýyna jaýaptylyǵyn sezingende ǵana ol sáttilikpen iske asyrylady dep erekshe atap ótiledi. Quqyqtyq memlekette bul qaǵıdalar birinshi kezekte memlekettik organdarǵa qaratyp aıtylǵan. Alaıda quqyqtyq memleket qoǵam men azamattyq qoǵam arasynda ózara is-qımyl bolǵanda ǵana ómir súre alady. Óz kezeginde, eger memlekettiń quqyqtyq sıpaty bolmasa, azamattyq qoǵam tolyqqandy damı almaıdy. Sondyqtan quqyq ústemdigi kúndelikti praktıkanyń bir bóligine aınalýy, adamdardyń quqyqtyq sanasyna sińýi tıis.

- Áńgimeńizge rahmet.

 Áńgimelesken

Aleksandr TASBOLATOV,

«Egemen Qazaqstan»