Konstıtýtsııa men zańdar qanshalyqty durys bolǵanymen, olardy iske asyratyn adamdar-Saıyn Borbasov
Osy ýaqyttyń ishinde Qazaqstan álemdik qaýymdastyqtan óz ornyn taýyp, ózindik damý jolyna túsken elge aınaldy. Biz osyǵan oraı Qazaqstan Respýblıkasynyń qalyptasýy men ósip-órkendeýindegi Konstıtýtsııanyń róli týraly Qazaq ulttyq agrarlyq ýnıversıtetiniń Qoǵamdyq pánder kafedrasynyń meńgerýshisi, saıası ǵylymdar doktory, QR bilim berý isiniń úzdigi Saıyn Borbasovqa óz pikirin bildirýin suraǵan edik.
- Saıyn Moldaǵalıuly, 1995 jylǵy qabyldanǵan Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýtsııasynyń áleýetin ótken 16 jylda qanshalyqty deńgeıde paıdalana aldyq? Oǵan qandaı da bir baǵa berýge bola ma?
Qazaqstan qazirgi Konstıtýtsııanyń arqasynda álemdik qoǵamdastyqtan óz ornyn tapqan derbes elge aınaldy. Onda Qazaqstan halqyna qajetti ishki-syrtqy faktorlardyń barlyǵy da qarastyrylǵan deýge bolady. Konstıtýtsııa
óziniń mazmundyq qurylymynyń, ıdeıalyq baǵytynyń durystyǵy arqasynda Qazaqstannyń damýyna jol ashty. Ata Zańmen birge elde naryqtyq modernızatsııa, saıası júıeniń jańarýy, demokratııalandyrý úderisi, qoǵamdyq jáne áleýmettik kelisimdi kúsheıtý iske asty. Qazir álem moıyndaǵan «Qazaqstandyq damý modeli» degen fenomen ómirge keldi. Biz buryn shyǵys barystary men jolbarystarynyń modelderin úlgi etsek, qazir "Qazaqstannyń damý modeli" degen model úlgige aınalýda. Ony saıası jańarýda da úlken bir fenomen retinde qarastyrýda.
Qazaqstan táýelsizdik jyldary eki ret 1993 jáne 1995 jyldary Konstıtýtsııa qabyldady. Birinshisi, parlamenttik-prezıdenttik saıası júıeni qalyptastyrýdy maqsat tutqan bolatyn. Alaıda naqty bılik bólinisin kózdegen bul Ata Zań Qazaqstannyń ótpeli kezeńdegi mindetterin tıimdi sheshýge quqyqtyq-normatıvtik baza jasaı almady. Elde bıliksizdiktiń qaýipti sımptomdary baıqaldy. Qazaqstannyń naryqtyq jańarý úderisi tejelip qaldy. Saıası normalar men jańa áleýmettik-ekonomıkalyq qatynastardy jasaıtyn zań shyǵarýshylyq qyzmet tym báseńsip ketti. Osyndaı jaǵdaıda ótpeli, tranzıttik kezeń mindetterin batyl da tıimdi sheshetin jańa Konstıtýtsııaǵa qajettilik týyndady. Sonyń nátıjesinde 1995 jyly 30 tamyzda jalpyhalyqtyq referendým arqyly qoldanystaǵy qazirgi Konstıtýtsııa qabyldandy.
- Qazaqstan Respýblıkasy Konstıtýtsııasynyń áleýeti áli sarqylǵan joq. Barlyq másele ony durys iske asyrýǵa tirelip tur degen pikirge qalaı qaraısyz?
20 jyldyń ishinde 1700 zań, 300-ge jýyq zańdyq mártebesi bar Prezıdent Jarlyqtary qabyldanǵan. Olar qoǵamdyq ómirdiń negizgi salalarynyń barlyǵyn zańmen retteýge múmkindik beredi. ıAǵnı, Qazaqstan naqty quqyqtyq memleketke aınalyp kele jatqan el. Árıne, munda eshqandaı kemshilik joq dep aıta almaımyn. Zańnyń oryndalýy jaǵynda úlken kemshilikter bar. Bizdiń Konstıtýtsııa ótpeli kezeńdegi tranzıttik memlekettiń Konstıtýtsııasy. Biz únemi jańarýdaǵy memleketpiz. Konstıtýtsııa men zańdar qanshalyqty durys bolǵanymen olardy iske asyratyn adamdar. Demek azamattardyń zańdardy oryndaýǵa degen nıeti men qulshynysy quqyqtyq qoǵam ornatýda sheshýshi mańyzǵa ıe. Ásirese memlekettik qyzmettegi laýazymdy qyzmetkerler men qatardaǵy chınovnıkterdiń memleket zańdaryn oryndaýy qoǵamdyq qatynastardy oıdaǵydaı damytýdyń kepili bolyp qala beredi. Quqyqtyq memleket urany - «úı sypyrýshydan bastap prezıdentke deıin zańdy oryndaý», - dep beker aıtylmaıdy. Ásirese, naryqtyq qatynastar jaǵdaıynda ekonomıkalyq jáne saıası-áleýmettik shyndyqtarǵa saı keletin zańdardy qabyldaý jáne olardy kúndelikti ómirde júzege asyrý memlekettegi áleýmettik turaqtylyqtyń kepili bola alady. Qazaqstan damyǵan memleketterdiń damýynyń osyndaı modelin ózine úlgi etip aldy.
Qazaqstan qoǵamynyń damýy úderisteri Konstıtýtsııanyń keıbir olqy tustaryn kórsetýi de zańdy qubylys. Sol sebepti Konstıtýtsııany tolyqtyrý, ózgergen ómir shyndyqtaryna sáıkes jańalyqtar engizip turý - Qazaqstan qoǵamynyń ózekti mindetteriniń biri.
- Konstıtýtsııaǵa naqty qandaı ózgerister men túzetýlerdi engizýge bolady?
1995 jyldan beri Qazaqstan qoǵamy túbegeıli jańarý ústinde. Sondyqtan Konstıtýtsııaǵa meniń oıymsha ózgerister engizetin jaǵdaılar bar. Qazaqstandaǵy etnodemografııalyq jáne etnokonfessıonaldyq ahýal túbegeıli ózgerdi. Mysaly, 1995 jyly elde qazaq ultynyń úlesi 45 paıyz bolsa, qazir 67 paıyz. Demek qazaq halqynyń rýhanı, tildik saladaǵy talaptaryna basymdyq berý kerek. Demokratııanyń máni halyqtyń kópshiliginiń múddesin júzege asyrý. Zań deńgeıinde, árıne qazaq ultynyń ókilderine eshqandaı ekonomıkalyq, qarjylyq nemese áleýmettik artyqshylyqtar berýge bolmaıdy. Onda demokratııa prıntsıpteri buzylady. Bizge rýhanı salada ulttyń saqtalýyna kómektesetin ǵana artyqshylyqtar Konstıtýtsııada belgilenip kórsetilýi kerek. Másele, qazaq ultynyń rýhanı, dinı, tildik damý men tarıhı sanasynyń zańdy quqyqtaryn qorǵaýǵa kelip tireledi. Árbir qazaq azamatynyń ana tilin bilýi - onyń qyzmettik isimen tikeleı baılanysty bolýy konstıtýtsııalyq talapqa aınalýy durys. Qazaq tilin bilmeıtin qazaq azamatyna memlekettik qyzmettiń berilmeýi memlekettik til mártebesin asyratyndyǵy daýsyz. Ásirese tilge baılanysty orys tili qazaq tilimen birdeı dárejede qoldanylady degen bapty alyp tastaıtyn mezgil jetti. Sebebi orys tili Qazaqstanda óziniń tarıhı mıssııasyn tolyq atqardy, alda da atqara beredi. Ony Konstıtýtsııada bekitýdiń eshqandaı qajettiligi joq. Saıası jaǵynan da, áleýmettik jaǵynan da, etnolıngvıstıkalyq jaǵynan da. Qazir el halqynyń 67 paıyzyn qurap otyrǵan qazaq ultynyń tili, eldiń 29 paıyzyn quraıtyn orys dıasporasynyń tilimen teńestirilýi quqyqtyq ta, demokratııalyq ta talaptarmen syıyspaıdy.
Qazaq ultynyń rýhanı saladaǵy múddelerin kózdeıtin baptardy engizbeıinshe Qazaqstannyń áleýmettik jańarý jaǵdaıynda damýy qıyndyq týǵyzady.
- Konstıtýtsııada álemdik demokratııaǵa tán qubylys saıası plıýralızm basymdylyǵy tanylǵan. Memlekettik ıdeologııa týraly eshteńe aıtylmaǵan. Qazirgi álemdik ıdeıalar, dinder, órkenıetter básekelestigi jaǵdaıynda Qazaqstannyń jalpymemlekettik jáne jalpyulttyq murattary men qundylyqtaryna jaýap beretin memlekettik ıdeologııa týraly máseleni konstıtýtsııalyq deńgeıde qoıý kún tártibinde qoıýǵa bola ma?
Qazaqstandyq ıdeologııa jalpyadamzattyq gýmanıstik úlgiler fýndamentinde, ulttyq izgilikti qundylyqtar mazmunynda jasalynyp, qazaqstandyq patrıotızmdi tárbıeleýdi qamtamasyz etýi kerek. Qazaqstandyq ıdeologııanyń maqsat-mindetterin, mán-mazmunyn tereń ǵylymı zertteý qoǵamtanýshylar aldyndaǵy kezek kúttirmeıtin saıası máselege aınaldy. Sebebi Qazaqstan halqynyń tildik, dinı, rýhanı toptasýy áli de álsiz jaǵdaıda. Sol sebepti, el halqyn toptastyrýshy ulttyq ıdeologııany nasıhattaýdy konstıtýtsııalyq mindetterdiń birine aılandyrý paıdaly. Ulttyq, memlekettik ıdeologııa jalpyazamattyq adamgershilik úlgileriniń platformasynda bolyp eldegi kózqarastar men pikirlerdiń áralýandylyǵymen únemi básekeles bolyp nyǵaıyp otyrady. ıAǵnı, saıası plıýralızm prıntsıpin joqqa shyǵarý maqsaty kún tártibinde turmaıdy. Qazaqstandyq memlekettik ıdeologııa qazaqtyń ulttyq qundylyqtaryn, jalpymemlekettik qundylyqtardy jáne planetarlyq, jalpyadamzattyq qundylyqtarmen sıntezdeıdi, birin-birine ulastyra otyra, el azamattaryn gýmanızm, tatýlyq, dostyq jáne patrıotızm rýhynda tárbıeleýde sheshýshi ról atqaratyn bolady. Memlekettik ıdeologııa osymen qatar jastarǵa ınnovatsııalyq oılaýdy, kreatıvti sheshimder qabyldaýdy úıretý mektebine de aınalady. Sondyqtan Qazaqstan ıdeologııanyń dinmen teńese alatyn tárbıelik potentsıalyn paıdalanýdan qashpaýy kerek dep bilemiz. Sebebi saıasat bar jerde mindetti túrde ıdeologııa bolady. Saıası shyndyqtyń qoǵamda óz orny bar segmentterin jasandy túrde joqqa shyǵaryp, qatelesýdiń jóni joq. Batys sarapshylary osy joldardy zertteı kele saıasat pen ıdeologııanyń birinen biri týyndaıtyndyǵyn tolyq moıyndady. Qazaqstan qoǵamy ózine paıdaly jáne tıimdi ıdeologııany jasap, nasıhattap, jastar tárbıesin búgingi kún talaptarynyń deńgeıine kótere alady. Sondyqtan Qazaqstannyń ulttyq ıdeologııasyn óristetetin zańdyq alań bolýy mindetti.
Áńgimeńizge rahmet!