Konstıtýtsııa - Qazaqstan Respýblıkasynyń berik tuǵyry
Konstıtýtsııa talaptaryna saı қoғamdaғy қarym-қatynastardy retteıtin zaңdar men kodekster jyldan-jylғa өmirge enip, azamattardyң құқyқtary men bostandyқtary қorғalýda. Ata zaңymyz bүgingi zamannyң barlyқ kөkeıkesti mәselelerin tolyқ қamtyғan jәne memleket құrylysyna tolyқ baғa bere alady dep ashyқ aıta alamyz. Elimizdiң oң өzgerister men damýynyң bastaýy da osy Konstıtýtsııada jatyr jәne Ata zaңymyzdyң negizinde halyқtyң erkindigi, teңdigi, tatýlyғy artyp, beıbitshilik қoғam құrғan elimiz tatýlyқtyң tal besigine aınalyp otyr. Bizdiң Konstıtýtsııany Қazaқstan halқynyң sanaly taңdaýy jәne ony keleshektiң kepili retinde baғalaýymyz kerek. Osy қaғıdamyz keler ұrpaққa da mıras bolary anyқ. Osy rette biz Konstıtýtsııa merekesine oraı, Ata zaңymyzdyң құndylyғy, қadir-қasıeti, өmirimizde alatyn orny, құқyқtyқ memleketti қalyptastyrýdaғy rөli қandaı degen sұraқtarғa әr saladaғy mamandardyң pikirin bilgen edik.
«Konstıtýtsııa - Қazaқstannyң өrkendeýiniң negizi» atty dөңgelek үstel mәjilisine қatysқan Almaty қalasynyң әkimi Ahmetjan Smaғұlұly Esimovtiң aıtýynsha, Ata zaңymyz қabyldanғan 14 jyl ishinde memleketimizdiң negizi қalanyp, zaңdylyқ pen tәrtip nyғaıyp, azamattardyң konstıtýtsııalyқ құқyқtary men bostandyқtaryn қorғaýdy қamtamasyz etýde aýқymdy jұmystar jүrgizilip keledi. "Tәýelsiz Қazaқstannyң құқyқtyқ өmirinde mәni men maңyzy jaғynan erekshe orynғa ıe 30 tamyz - Konstıtýtsııa kүni halқymyzdyң eң joғarғy dәrejede atap өtetin maңyzdy merekelerdiң biri. Sebebi, bұl zaң eң aldymen әr azamatymyzdyң құқyқtyқ kepili, tөrelik tұғyry. Elimizdiң erteңin aıқyndaғan dara dүnıe. Kez kelgen el dүnıejүzilik қaýymdastyқta өziniң jүıeli zaңymen ғana laıyқty orynғa ıe bola alady. Al, Konstıtýtsııanyң zaman talaptaryna saı bolýy үshin jaңa ıdeıalar men reformalar қajet. Bүgin Қazaқstan әlemdik қaýymdastyқta terezesi teң mүshe, isker әriptes, 130-dan astam ұlt mekendeıtin tatý-tәtti shaңyraқ", deıdi A.Esimov.
Zaң ғylymdarynyң doktory, professor, Қazaқ Memlekettik қyzdar pedagogıkalyқ ýnıversıtetiniң kafedra meңgerýshisi Aıýpova Zәýre Kәrimқyzynyң aıtýynsha, 1995 jyldyң tamyzynda respýblıkalyқ referendýmda қabyldanғan ҚR Konstıtýtsııasy - tәýelsiz egemen memleketke damýdyң jaңa kezeңine jol ashty. Memleketimizdi saқtaý jәne қorғaý zaman talabyna saı jetildirý қazirgi ұrpaқtyң eң basty paryzy. Қazaқ halқy tereңinen tolғanғan tәýelsizdikke jetý jolynda kөptegen syn saғattarynan өtti, қıyndyқtardy basynan keshirdi. Konstıtýtsııa - memlekettiң Ata zaңy, onyң talaptary Memleket basshysynan bastap қarapaıym adamdar arasyndaғy қarym - қatynastardy қamytyp, rettep otyrady. Konstıtýtsııa - әr tұlғa ol boıynsha jaýapty bolatynyn aıқyndaıtyn құjat ekenin bilý kerek.Konstıtýtsııa - bұl tarıhı әleýmettik, zaңdyқ құbylys. Saıası құқyқtyқ nysanda қoғamnyң ekonomıkalyқ jәne rýhanı damýyn kөrsetedi, sonymen қatar bұl үrdis memlekettiң demokratııalyқ құқyқtyқ damýyn anyқtaıdy. Konstıtýtsııa joғary bıliktiң, yntymaқtastyқtyң, kelisimdiliktiң jәne elimizdiң barlyқ zaңdarynyң rettelip otyratyndyғynyң birden-bir kөzi. Eң aldymen Konstıtýtsııa Қazaқstan Respýblıkasynyң құқyқtyқ egemendigin bildiredi. Sondyқtan da Қazaқstan Respýblıkasynyң Konstıtýtsııasy joғarғy memlekettik bıliktiң birden-bir қaınar kөzi - halyқ dep esepteıdi. Ata zaң - adamdardyң құқyқtaryn қorғaıtyn, өrkenıetti damý jolyna tүsken memleket pen қoғamnyң negizi, basty normatıvtik aktisi bolyp tabylady. Respýblıka Konstıtýtsııanyң қabyldanýy arқyly konstıtýtsııalyқ құrylystyң құқyқtyқ negizin қalady, memlekettik tetik, sondaı-aқ қoғamdyқ, saıası ınstıtýttar retindegi, қyzmettiң negiz bolarlyқ қaғıdalaryn ornyқtyrdy, adam men azamattardyң konstıtýtsııalyқ mәrtebesin belgiledi, ekonomıkalyқ құrylystyң negizderin aıқyndady. Bүkil Қazaқstan halқynyң қatysýymen talқylanyp, қabyldanғan Ata zaңymyz өziniң gýmanıstik izgiligimen, demokratııalyқ sıpatymen jәne tәýelsiz memleketimizdi nyғaıtýғa degen pәrmendi baғyttylyғymen erekshelenedi.
«Kez kelgen zaıyrly eldiң damý baғyttaryn belgileıtin basty құjaty - Ata zaңy. Toғyz bөlim men toқsan segiz baptan tұratyn қazaқ eliniң Ata zaңynyң basty құndylyғy - respýblıkamyz өzin demokratııalyқ, құқyқtyқ jәne zaıyrly memleket dep jarııalaýymen қatar, өziniң eң қymbat қazynasy adam men adam өmiri, құқyқtary men bostandyқtary ekenin memlekettik bıliktiң birden -bir bastaýy halyқ ekenin aıқyndap berdi. Tәýelsiz el atanyp, өmir aıdynynda jeke jelken kөtergenimizge 18 jyl tolyp otyrғan halқymyzdyң Ata zaңy - el tұraқtylyғynyң kepili dep bilemin.Egemendi elimiz үshin de, әrbir Қazaқstan azamaty үshin de maңyzy bar, erekshe mereke - Konstıtýtsııa kүni merekesimen barshaңyzdy құttyқtaғym keledi", deıdi Almaly aýdany әkiminiң orynbasary Nadejda ıAkovleva.
Al belgili tarıhshy, tarıh ғylymynyң doktory, professor Mәmbet Қoıgeldi aғamyzdyң aıtýynsha, қazaқ Konstıtýtsııasynyң bastalýy қazaқ halқynyң қalyptasý ýaқytynan bastaý alady. Әıtse de, қazirgi tәýelsiz eldiң Ata zaңynyң ereksheligi basym.
«Halқymyzdyң zaңdy құrmetteýi, adam құқyғyn ardaқtaýy sonaý erte zamannan -aқ қalyptasқan. Ғasyrlar boıy kele jatқan әdet-ғұrpyna, salt-sanasyna, үlkenge құrmet, kishige iltıpat, mәdenıetti sөıleý қarym-қatynasyna aıyryқsha baғa bergen. El basқarý isine de jiti mәn berip, қazaқtyң bıleri, aқsaқaldy қarııalardyң aıtқan қasıetti sөzderi el arasyna keңinen tarap, konstıtýtsııa baptaryndaı baғyt berip otyrғan. Қazaқtyң ұly aқyny Abaı Құnanbaev: «Bұl bılik degen bizdiң қazaқ ishinde әrbir saılanғan kisiniң қolynan kele bermeıdi. Bұғan bұrynғy Қasym hannyң «Қasқa jolyn», Esim hannyң «Eski jolyn», Әz Tәýke hannyң «Kүltөbeniң basynda kүnde keңes» bolғanda «Jeti jarғysyn» bilmek kerek. Әm ol eski sөzderdiң қaısysy zaman өzgergendikten eskirip, bұl jaңa zamanғa kelispeıtin bolsa, onyң ornyna tatymdy tolyқ bılik shyғaratyn kisi tabý kerek», degen. Ataқty hanymyz Қasym Jәnibekұly «Әdet» zaңyn jүıelep, sonymen 12-shi ғasyrda қazaқtyң alғashқy «Қasym hannyң қasқa joly » dep atalatyn 5 bөlimnen tұratyn zaң jobasy shyққan. Қoғamnyң damý barysy қazaқ zaңdaryn odan әri jetildirý қajettigine әkelip tiredi. Osyndaı mindetti atқarғan tarıhymyzda eleýli iz қaldyrғan Esim han boldy. Қazaқtyң құқyқ jүıesine үshinshi eleýli өzgerister engizgen Tәýke han boldy. Әz Tәýke han sol kezdegi bıik tұlғalar - Tөle bı, Қazybek, Әıteke jәne Әnet baba sekildi bılermen aқyldasyp, «Jeti jarғy» atty belgili zaңdar toptamasyn - қazaқtyң shyn mәnindegi birinshi Konstıtýtsııasyn jasap shyғardy. Negizi bүgingi Konstıtýtsııa - Alash қozғalysynyң құjattarynyң tabıғı jalғasy bolyp tabylady. Al, bizdiң bүgingi Ata zaңymyz 1995 jyly қabyldanғanyn bilesizder. Ata zaң bizge, adamdyқ қadir-қasıetimizge қol sұғylmaýyna, tilimiz ben dinimizdiң damýyna, ar-ojdan bostandyғyn қorғaýғa, adal eңbegimizben tapқan mүlkimiz ben menshigimizdi saқtaýғa kepildik beredi. Konstıtýtsııaғa өzgerister өmir talabyna baılanysty қajettilikten, jaңaryp өzgere beredi».
Bizben sұhbattasқan Қazaқ Memlekettik қyzdar pedagogıkalyқ ýnıversıteti «Jas Otan» Jastar қanatynyң tөraıymy Әıgerim Әbdeshovanyң aıtýynsha, tәýelsiz el atanyp, өmir aıdynynda jeke jelken kөtergen halқymyzdyң Ata zaңy - el tәýelsizdiginiң tұraқty kepili. «Elimizdiң Ata zaңy - Konstıtýtsııa қabyldanғanyna 14 jyl toldy. Demek, jas el өziniң 18 jyldyқ damý tarıhynda aıbyny men aıdynyn asқaқtatyp, kemeldengen el bolғanyn қazirdiң өzinen kөrýge bolady, ıaғnı қazirgi jүrgizilip jatқan jұmystar men naқty nәtıjeler. Tөrtkil dүnıe, segiz қıyr shartarap bүgingi Қazaқstannyң az ғana ýaқyt ishinde ғasyrғa bergisiz damý jolyn basynan өtkergeniniң kýәsi bolyp otyr. Jaңa Konstıtýtsııada tәýelsiz Қazaқstannyң қoғamdyқ jәne memlekettik құrylymdarynyң negizgi prıntsıpteri jasaldy.Konstıtýtsııada negizgi prıntsıpter retinde қoғamdyқ kelisim, saıası tұraқtylyқ jәne ekonomıkalyқ damý, memleket өmiriniң maңyzdy mәselelerin demokratııalyқ jolmen sheshý anyқ ta, aıқyn jazylғan.Қazirgi kezde bizder, ıaғnı jastar, el өmirine, saıasatқa etene aralasýymyzғa mүmkindigimiz bar. Әrıne, mұnyң barlyғy Otanymyzda jүrgizilip jatқan salıқaly saıasatty, sol saıasatty jүıeleýdegi Konstıtýtsııanyң қanshalyқty maңyzdy ekendigin kөrsetedi».
