Kons­tı­tý­tsııalyq baqylaý ulttyq qoǵamdyq júıeni turaqty jetildirýge yntalandyrady - I. Rogov

ASTANA. QazAqparat - 2015 jyl Qazaqstan úshin birqatar ózara baılanysty memlekettik mańyzy bar oqıǵalarǵa toly boldy. Solardyń biri - Konstıtýtsııalyq Keńestiń 20 jyldyq mereıtoıy.

Qazaqstanda konstıtýtsııalyq baqylaý organynyń qurylý tarıhy ótken ǵasyrdyń 80-shi jyldarynda bastaý alǵanyn atap ótken jón. Sol kezde Qazaq KSR-niń 1978 jylǵy Konstıtýtsııasyna Kons­tıtýtsııalyq qadaǵalaý komıtetin qurýdy qarastyratyn ózgerister men tolyqtyrýlar engizildi. Alaıda, ol naqty qurylmady. Konstıtýtsııalyq baqylaý organy memleket egemendik alǵan soń ǵana paıda boldy.

«Qazaqstan Respýblıkasynyń memlekettik táýelsizdigi týraly» 1991 jylǵy 16 jeltoqsandaǵy Kons­tıtýtsııalyq zańmen Konstıtýtsııany qorǵaýdyń joǵary organy bolyp Konstıtýtsııalyq Sot belgilendi. Konstıtýtsııalyq Sot 1992 jyldan bastap áreket ete bastady, sol kezderi «Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýtsııalyq Soty týraly» jáne «Konstıtýtsııalyq sot isin júrgizý týraly» zańdar qabyldandy, Konstıtýtsııalyq Sottyń tóraǵasy men onyń on sýdıasy saılandy. Keıin konstıtýtsııalyq qundylyqtardy neǵurlym tolyqqandy iske asyrýdy qamtamasyz etý qajettigi Konstıtýtsııany qorǵaýdyń tetigin jańǵyrtýmen sharttaldy, sonyń nátıjesinde konstıtýtsııalyq kvazısot organy - Konstıtýtsııalyq Keńes quryldy. Ol, Negizgi Zańda belgilengen óziniń mıssııasy men fýnktsııalaryna saı, Qazaqstan ómiriniń barlyq jaǵyn konstıtýtsııalandyrý úderisine belsene qatysady, zańnamada qazirgi zamanǵy júıeli bastaýlar ornyǵýyna septigin tıgizedi, jalpy tanylǵan jáne ulttyq qundylyqtardy memleket qurylysy men quqyq júıesinde iske asyrady, adamnyń, qoǵam men memlekettiń arasynda órkenıetti ózara qarym-qatynastar damýyn yntalandyrady.

1996 jylǵy aqpannan bergi kezeń ishinde Konstıtýtsııalyq Keńeske 190-nan astam ótinish tústi: Memleket basshysynan - 21 ótinish, Parla­ment Palatalarynyń tóraǵalarynan jáne olardyń depýtattarynan - 77, Premer-Mınıstrden - 27, sottardan - 66 ótinish. Konstıtýtsııalyq Keńes 140-tan astam normatıvtik qaýly qabyldady, olardyń ishinde 6-y óziniń qaýlylaryn qosymsha túsindirý týraly. Negizgi Zańǵa konstıtýtsııalyq novellalar engizilýine baılanysty (1998 jáne 2007 jyldar) Konstıtýtsııalyq Keńes óziniń keıbir aktilerin qaıta qaraý týraly (2004, 2007, 2008, 2011 jyldary) sheshim qabyldady.

Konstıtýtsııalyq Keńeske túsken barlyq ótinishtiń ishinde 27-niń nysany Parlament qabyldaǵan jáne Memleket basshysynyń qol qoıýyna usynylǵan zańdardyń Konstıtýtsııaǵa sáıkestigin tekserý boldy. 15 ótinish boıynsha, jalpy alǵanda, 17 zań Konstıtýtsııaǵa sáıkes emes dep tanyldy.

Konstıtýtsııanyń normalaryn resmı túsindirý - Negizgi Zańnyń ús­­temdigin qamtamasyz etýdiń ma­ńyzdy quraly. Konstıtýtsııalyq Keńestiń qyzmeti jyldarynda Kons­tıtýtsııanyń normalaryn resmı túsindirý týraly 100-den astam ótinish qaralyp, olar boıynsha 80-nen astam normatıvtik qaýly qabyldandy. Negizgi konstıtýtsııalyq ınstıtýttardy jáne olardyń damý bolashaǵyn túsi­nýge zańdy kózqaras belgileıtin, memlekettiń, qoǵamdyq birlestikterdiń jáne azamattardyń ózara qarym-qatynasynyń qaǵıdattaryn aıqyn­daıtyn, adamnyń jáne azamattyń quqyqtaryn qamtamasyz etýdiń te­tikterin nyǵaıtatyn, sondaı-aq elimizdiń odan ári konstıtýtsııalyq damýyna qatysty basqa da birqatar máselelerge túsindirmeler berildi. Konstıtýtsııalyq Keńestiń Respýblıka sottarynyń usynystaryn qaraýy konstıtýtsııalyq zańdy nyǵaıtýda eleýli úles bolyp tabylady. Oǵan túsken 66 usynystyń 28-i qorytyndy sheshim qabyldana otyryp, mán-jaıy boıynsha qaraldy.

Ótken jyldary Parlament Pala­talarynyń birlesken otyrystarynda eldegi konstıtýtsııalyq zańdylyqtyń jaı-kúıi týraly Konstıtýtsııalyq Keńestiń 19 jol­daýy jarııa etildi. Olarda adamnyń quqyqtaryn qor­ǵaý, zań shyǵarmashylyǵy qyz­me­tin jetildirý, zańnamalardy Kons­tıtýtsııaǵa sáıkes keltirý, sot qury­lysy jáne sot isin júrgizý, júrgizilip jatqan ákimshilik reformalar jáne konstıtýtsııalyq retteýdiń basqa da salalary týraly máseleler kóterildi.

«Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýtsııalyq Keńesi týraly» Konstıtýtsııalyq zańnyń 19-baby 1-tarmaǵynyń 6) tarmaqshasyna sáıkes Memleket basshysynyń talaby boıynsha 2006 jyly Respýblıkadaǵy konstıtýtsııalyq zańdylyqtyń jaı-kúıi týraly aqparat, al 2008 jyly - Til týraly konstıtýtsııalyq erejelerdi iske asyrý salasynda Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy konstıtýtsııalyq zańdylyqtyń jaı-kúıi týraly aqparat tabys etildi.

Memlekettik organdar júıeli negizde Konstıtýtsııalyq Keńestiń qorytyndy sheshimderin oryndaýǵa baǵyttalǵan zańnamalyq jáne basqa da sharalar qabyldaıdy, kons­tıtýtsııalyq zańdylyqty nyǵaıtý jáne jetekshilik etetin salasyn­da zańnamalardy jetildirý maq­satynda ózderiniń kúndelikti qyz­metterinde olardy basshylyqqa alady. Konstıtýtsııalyq Keńestiń sheshimin iske asyrýdyń pármendi joly - Prezıdent janyndaǵy konsýltatıvtik-keńesý organy bolyp tabylatyn Quqyqtyq saıasat keńesi otyrystarynda jaýapty memlekettik organdardy aıqyndap jáne olarǵa naqty tapsyrmalar bere otyryp, osy máseleni udaıy talqylaýǵa múmkindik beredi.

Bıylǵy jylǵy 1 qańtardan bas­tap kúshine engizilgen Qylmystyq, Qylmystyq-protsestik kodeks­ter­de, sondaı-aq Ákimshilik qu­qyq buzýshylyqtar týraly kodekste Konstıtýtsııalyq Keńestiń normatıvtik qaýlylarynan jáne joldaýlarynan týyndaıtyn sheshimder kesheni júıeli túrde iske asyryldy. Bul azamattardy qylmystyq jáne ákimshilik jaýaptylyqqa tartý, jaza taǵaıyndaý, ustaý jáne onyń merzimderin esepteýdiń bastamasyn, zańnyń keri kúshin, qorǵaýshynyń qatysýyn, aıyptalýshylardyń quqyqtaryn, sot isin júrgizý, sot aktilerin qaıta qaraý jáne basqa da máselelerdi retteıtin normalarǵa qatysty.

Negizgi Zańnyń 13-babynyń 2-tar­maǵyna sáıkes Konstıtýtsııalyq Keńes óziniń birqatar joldaýynda (2005 jylǵy 27 maýsymdaǵy jáne 2006 jylǵy 19 maýsymdaǵy) qylmystan zardap shekken azamattardyń múliktik zalaldaryn óteýge memlekettiń qar­jylyq qatysýy qajettigine nazar aýdarady. Osyǵan baılanysty, Qylmystyq-protsestik kodekstiń 173-babynda jábirlenýshi bolyp tanylǵan tulǵalar olarǵa zııandy óteý týraly zańnamalyq aktide kózdelgen jaǵdaılarda, tıisti mól­sherde jáne merzimde zııandy óteý qorynan memlekettik aqshalaı ótem­aqyny keıinge qaldyrmaı tolyq ne ishinara alýǵa quqyǵy bar. Qazirgi tańda, «Jábirlenýshilerge zııandy óteý qory týraly» jáne «Qazaqstan Respýblıkasynyń keıbir zańnamalyq aktilerine jábirlenýshilerge zııandy óteý qorynyń qyzmeti máse­leleri boıynsha ózgerister men tolyq­ty­rýlar engizý týraly» zań jobalary ázirlendi.

Konstıtýtsııalyq Keńestiń 2014 jyl­ǵy 11 maýsymdaǵy №2 nor­ma­tıvtik qaýlysyn oryndaý maqsatynda Úkimettiń 2015 jylǵy 30 maýsymdaǵy №491 qaýlysymen Parlament Májilisiniń qaraýyna «Qazaqstan Respýblıkasynyń keıbir zańnamalyq aktilerine aza­mattyq zańnamany jetildirý máseleleri boıynsha ózgerister men tolyqtyrýlar engizý týraly» Qazaqstan Respýblıkasy Zańynyń jobasy engizildi, onyń erejeleri jalpy múlikti bólý jáne odan úlesti bólip alý tártibin odan ári jetildirýge baǵyttalǵan. Belgilengen zańnamalyq rásimderdiń aıaqtalýy boıynsha Joǵarǵy Sot Azamattyq kodekstiń (Jalpy bólim) 218-babynyń jáne olarmen ushtasqan basqa da zań­namalyq aktilerdiń normalaryn qoldaný máselelerin túsindiretin normatıvtik qaýly qabyldaýdy jos­parlap otyr.

Konstıtýtsııalyq Keńestiń 2001 jylǵy 7 mamyrdaǵy №6/2 qaý­­ly­syna sáıkes «Baıqońyr» keshe­niniń aýmaǵynda quqyq tártibin qamtamasyz etýde quqyq qorǵaý organ­darynyń ózara is-qımyldary týraly Qazaqstan Respýblıkasy Úkimeti men Reseı Federatsııasy Úkimetiniń arasyndaǵy kelisimge (03.10.2006 j.) jáne «Baıqońyr» keshenin jalǵa berý shartyna Reseı Federatsııasy quqyq qorǵaý organdary men sottarynyń Qazaqstan azamattaryn qylmystyq qýdalaýyn boldyrmaıtyn túzetýler engizildi. Qazirgi tańda, taraptar ákimshilik jaýapkershilikke tartý máseleleri boıynsha ózgertýlerge kelisý rásimderin ázirleýde jáne ótkizýde.

Úkimet Konstıtýtsııalyq Ke­ńes­­­tiń olardyń Konstıtýtsııaǵa sáıkestigin tekserýdi qosa alǵanda, halyqaralyq sharttarǵa qol qoıǵanǵa jáne bekitkenge deıingi kezeńderde saraptamalyq jumys deńgeıin kúsheıtý týraly usynymdaryn iske asyrý boıynsha sharalar qabyldaýda. Osyndaı negizgi jumystan basqa, Konstıtýtsııalyq Keńestiń ókilderi ulttyq saıası-quqyqtyq júıeni odan ári damytý týraly usynystar ázirleý boıynsha konsýltatıvtik-keńesý jáne basqa da organdardyń jumystaryna tartylady.

Osy jyldar ishinde Kons­tıtýtsııalyq Keńes el ishinde ǵana emes, odan tys elderde de tanymal bola bas­tady. Ol bedeldi halyqaralyq uıym­dardyń qurylymdarymen ózara is-qımyl jasaýda (BUU, EQYU, Eýropa Keńesi, Islam yntymaqtastyǵy uıymy jáne basqalary). Qazaqstan 2012 jyldan bastap Eýropa Keńesiniń quqyq arqyly demokratııa úshin Eýropalyq Komıssııasynyń (Venetsııalyq komıssııasynyń) múshesi. Konstıtýtsııalyq Keńes 1997 jyldan bastap jańa demokra­tııa elderiniń konstıtýtsııalyq baqy­laý organdary konferentsııa­syna qatysýshy, al 2013 jyldan bas­tap konstıtýtsııalyq sot tóreligi jáne Azııalyq konstıtýtsııalyq sottar qaýymdastyǵy men olarǵa teń ınstıtýttardyń Dúnıejúzilik konferentsııasyna múshelikke ótti.

Qorytyndylaı kele, kons­tı­tý­tsııalyq baqylaýdyń ulttyq qoǵamdyq júıeni turaqty jetildirýge jáne udaıy ózgerip turatyn qoǵamdyq qatynastardy úılestirýge yntalandyratyn bolady dep aıtqym keledi. Ol memlekettik oı-sanany jáne quqyqtyq sananyń qajetti sapasyn qalyptastyrady. Konstıtýtsııalyq baqylaý memlekettik bılik organdaryn ǵana emes, qoǵamnyń árbir múshesin is-árekettiń quqyqtyq úlgisine ıtermeleı otyryp, eleýli preventıvti ról atqarady.

Igor ROGOV, Konstıtýtsııalyq Keńes tóraǵasy.

«Egemen Qazaqstan» gazeti

29 jeltoqsan 2015 jyl