Qoqys polıgony, apatty úıler, sheshimin kútken máseleler: «Taza qala» Altaı qalasyn aralady
ALTAI. KAZINFORM – Jibek Joly telearnasynyń «Taza qala» jobasy bul joly Shyǵys Qazaqstan oblysyndaǵy Altaı qalasyn aralady. Óńirdiń ekologııalyq ahýalyn, tazalyq saqtaý mádenıetin, abattandyrý jumysyn baǵamdap, bar málimetti sarapshylarǵa tapsyrdy.
«Taza qala» – birliktiń aıǵaǵy
Altaıda senbilik – týǵan jerge degen qurmettiń naqty kórinisi sanalady. Ol tek tazalyq sharasy emes, sonymen qatar qoǵamdyq birliktiń tetigine aınalǵan. Demalys kúni uıymdastyrylǵan sharada turǵyndar aınalany tazartýmen shektelmeı, túrli qoǵamdyq jáne mádenı is-sharalarǵa da belsene qatysty. Atap aıtqanda, senbilikpen qatar sporttyq jarystar, ulttyq oıyndar, kúzgi jármeńke ótti.
13 eldimekennen kelgen sharýashylyq ókilderi óz qolymen ósirgen tabıǵı ónimderin arzan baǵamen usyndy.
— Kúzgi tartý jármeńkesine óz baý-baqshamyzda ósirgen tabıǵı, ekologııalyq taza ónimderdi alyp keldik. Jármeńke uıymdastyrýshylary bizge satylym oryndaryn tegin berdi. Halyqtyń qarasy kóp, – dedi jármeńkege ónim ákelgen sharýa.
Bul sharalar «Taza qala» baǵdarlamasynyń túsirilimimen tuspa-tus kelip, turǵyndardy ortaq iske jumyldyrýǵa erekshe serpin berdi. Osylaısha, bir kúndik senbilik Altaı jurtshylyǵynyń týǵan ólkege degen janashyrlyǵyn kórsetken bastamaǵa aınaldy.
— Paıdaly is jasadyq. Qalany taza ustaýǵa óz úlesimizdi qosqanymyzǵa qýanyshtymyz. Kóńil-kúı de kóterilip, birlik sezimi artty, týǵan qalamyzǵa degen qurmet osyndaı áreketten kórinedi, – deıdi tazalyq aktsııasynyń belsendi qatysýshylarynyń biri.
Tarıhy tereń ekostantsııa 700-ge jýyq jasqa baǵdar berdi.
Altaıda 1949 jyldan beri úzdiksiz jumys istep kele jatqan Jas tabıǵat zertteýshileri stantsııasy bar. Ol qosymsha bilim berý mekemesi emes, ekologııalyq jaýapkershiliktiń ustahanasyna aınalǵan.
Munda 260 turaqty shákirt keledi, qosymsha 400-ge jýyq jas óren túrli ekologııalyq jobalarǵa qatysady.
— Bizdiń maqsatymyz – balalardyń boıynda tabıǵatty qorǵaý mádenıetin qalyptastyrý. Al bolashaq dál osy jaýapkershiliktiń negizinde ósip-órkendeıdi. Biz ár balanyń qabiletin ashýǵa tyrysamyz: eger bala janýarlar álemine qyzyqsa, sol baǵytta damýyna múmkindik beremiz, al ósimdikter dúnıesine yntasy bolsa, oǵan saı qoldaý kórsetýge tyrysamyz, – deıdi stantsııa dırektory Svetlana Pavlova.
Stantsııada ólketaný, týrızm syndy 10-ǵa jýyq shyǵarmashylyq birlestik bar. Máselen, florıstıka úıirmesine qatysatyn shákirtter jylyjaıda ózderi ósirgen aǵashtar men gúlderdi qalanyń mektep aýlalaryna egedi. Baıqaǵanymyzdaı, olar stantsııa janyndaǵy alqaptyń kórkin kirgizip qoıǵan. Buǵan qosa ekologııalyq aktsııalarǵa qatysady, al on saýsaǵynan óner tamǵan shákirtter kórkem kompozııalar daıyndaıdy.
Turǵyndar atsalysyp, aýlalar abattanyp keledi
Qalada aýlasyn abattandyryp, gúldendirip júrgen turǵyndar kóp. Olar – týǵan ólkesiniń kórkeıýi men tazalyǵyna óz úlesin qosyp júrgen qarapaıym qaharmandardyń biri. Solardyń biri – zeınetker Lıýbov Samoılova.
Birneshe jyl buryn Altaıǵa kóship kelgen turǵyn birden kireberisti gúlge bólep, aınalany ásemdeýge kirisken. Onyń aıtýynsha, qazir qalada turǵyndardy kópten mazalaǵan máseleler retimen júıelenip jatyr.
— Qustar turǵyn úı shatyrynyń sańylaýy arqyly kirip, sańǵyryp ketetin. Másele tolyq sheshimin tapty. Jaqynda shatyrǵa terezeler ornatyldy, – deıdi Lıýbov Samoılova.
Eski úılerge jańasha óń berilgen
Qaladaǵy turǵyn úılerdiń syrty da, jertólesi de aqyryn retke kelip jatyr. Máselen, Frýnze kóshesindegi turǵyn úılerdiń biri termomodernızatsııa baǵdarlamasy aıasynda jóndelip, shatyry men kireberis esigi jańartylǵan. Turǵyn Raısa Qaraǵojınanyń aıtýynsha, bastapqyda mańaıdaǵy 3 turǵyn úı jóndeýden ótkizýge kelisim bergen, alaıda qalǵan 2 úıdiń syrty saıdıngpen qaptalmaı, tek syrlanǵan eken.
— Biz úıdiń syrtyn qaptadyq. Óte yńǵaıly, ári úıdiń ajaryn arttyryp tur. Qazir basqa úıdiń turǵyndary nátıjeni kórip, munyń qanshalyqty tıimdi ekenine kóz jetkizdi, – deıdi Raısa Qaraǵojına.
Apatty úı nazardan tys qalyp otyr
Degenmen, Altaı qalasynda turǵyn úı máselesi tolyq sheshildi dep aıtýǵa áli erte. Qalada jóndeýdi qajet etetin, tipti apatty jaǵdaıda turǵan turǵyn úıler áli bar. Sonyń biri – Táýelsizdik kóshesinde ornalasqan kópqabatty úı. Qasbeti qıraǵan, syrty syrlanbaǵan bul úıdiń qazirgi jaǵdaıy turǵyndarǵa qaýip týǵyzyp otyr.
— Úı bir jaǵyna qaraı qısaıyp tur. Bul týraly ákimdikke talaı ret habar berdik, alaıda naqty eshqandaı shara qabyldanǵan joq, – deıdi turǵyndar.
Andreıdiń tabıǵatqa adaldyǵy
Altaı eńbek adamdarymen de kórikti. Máselen, Andreı ıAnyshevskııdiń ormanmen baılanysy bala kezinen bastalǵan. Qyryq jyldan astam eńbek ótili barysynda ol myńdaǵan kóshetke jan bitirip, qala kóshelerin, saıabaqtaryn jasyl jelekke bóledi.
— Aǵash otyrǵyzý jaı dúnıe emes. Ony ekkennen keıin qaraýsyz qaldyrý – tabıǵatqa jasalǵan ádiletsizdik, – deıdi ol.
Sondyqtan Andreı kóshetterdiń ósip-ónip, kókpen talasyp, alystan kórinýi úshin ózindik ádis-tásilderin qoldanady. Qazir onyń jumys isteıtin tálimbaǵynda 1 mıllıon 800 myń kóshet bar.
Erteńgi kúni bul kóshetterdiń basym bóligi Altaı qalasyna kóshirilip, turǵyndardyń kóz qýanyshyna aınalmaq.
Tarıhı ortalyq & tazalyq aınasy
Altaı qalasynda tek tabıǵat emes, tarıhı ǵımarattar da jańǵyrtylyp jatyr. Solardyń biri – «Gornıak» mádenıet úıi. Tarıhı sáýletimen erekshelenetin bul ǵımarat mádenı ómirdiń mańyzdy ortalyǵy sanalady. Qaıta qurý kezeńinde jeke menshikke ótkenimen, 2001 jyly qaıtadan memlekettik menshigine berilip, 2013 jyly kúrdeli jóndeýden ótti. Nátıjesinde «Gornıak» óz kelbetin saqtap qana qoımaı, mádenıet ordasy retindegi rólin nyǵaıtty.
Qazir «Gornıak» qyzmetkerleri men ónerpazdary ǵımarat aınalasyn kórikti ustaýǵa erekshe nazar aýdaryp júr.
— Bizdiń basty maqsatymyz – tek tarıhı ǵımaratty saqtap qalý emes, onyń aınalasyn taza jáne jaıly etý. Taza orta – shyǵarmashylyqtyń negizi, ol kelýshiler úshin de mańyzdy, – deıdi «Gornıak» mádenı-demalys ortalyǵynyń dırektory Elena Korobeınıkova.
Mekemede 40 qyzmetker eńbek etedi, al ónerge qyzyǵýshylyq tanytatyn jastar sany 500-den asady.
Altaı aspanyn torlaǵan tútin
Altaı aımaǵyndaǵy aýqymdy jumystarǵa qaramastan, óńirdegi qaldyq polıgonynda eleýli kemshilikter anyqtaldy.
Birinshiden, polıgonda ekologııalyq talaptar men tazalyq normalary saqtalmaı otyr. Qoqysty suryptaý júıesiniń joqtyǵy jáne qaldyqtardyń jerge kómilýinen jaǵymsyz ıis taraıdy. Sonymen qatar qoqys tasymaldaýshy kólikter júktiń bir bóligin esik aldynda shashyp-tógýi jáne olardyń dóńgelekteri arnaıy suıyqtyqpen jýylmaýy sanıtarlyq ahýalǵa keri áser etedi.
Ekinshiden, ylǵaldy qaldyqtardyń ydyraýynan paıda bolatyn tútin jelmen aınalaǵa tarap, tabıǵatqa zııan keltirip otyr. Qorshaýdyń bolmaýy da zııandy zattardyń jaıylýyna sebep bolyp otyr. Bul – Qazaqstandaǵy tabıǵı sulýlyǵy joǵary aımaqtardyń biri úshin alańdatarlyq másele.
Jastar saıabaǵy nege qaraýsyz qalǵan?
Burynyraqta saıabaq bolǵan orynnyń qazirgi jaǵdaıy da alańdatady. Ótken ǵasyrdan qalǵan asfalt qana izin saqtap qalǵan bul aımaq qazir múldem qaraýsyz tur.
Ólkeniń týmasy, qoǵam belsendisi Sergeı Vladımırovıch bul jaıdy aıshyqtap kórsetti. Onyń aıtýynsha, saıabaqtaǵy qýraǵan butalar bul jerdiń qanshalyqty tozǵanyn aıqyn kórsetedi. Aǵash otyrǵyzý isi qolǵa alynǵanmen, keıingi kútim men sýarý eskerilmeı qalǵan. Sonyń kesirinen qaraýsyz qalǵan aımaq odan ári jutaı túsken.
Zańsyz qoqys úıindisi: qoǵam belsendici dabyl qaqty
Qoǵam belsendisi bizge taǵy bir mańyzdy jaıttyń betin ashty. Buryn ken ornyna aparatyn óndiristik trassa búginde beıbereket qoqys tastalatyn orynǵa aınalyp barady. Sergeı Faızovtyń aıtýynsha, bul jer qazir zańsyz qoqys tógetin alańǵa aınalǵan. Qalanyń shetindegi bul aımaqqa endi qoqys polıgonyna barýǵa eringen turǵyndar men keıbir jaýapsyz kásipkerler turmystyq jáne qurylys qaldyqtaryn erkin tastap ketedi eken.
— Bul bir kúnde paıda bolǵan másele emes. Jyldar boıy baqylaýsyz qalǵandyqtan, bul jer qaldyq tógetin «ádettegi orynǵa» aınalyp ketken. Qoqys kóbeıgen saıyn aýanyń lastanýy artady», – deıdi belsendi.
Qulaǵan músin nege áli tur?
Qalanyń qaq ortasynda ornalasqan myna eskertkishke baılanysty daý da 1 jarym jyldan beri basylar emes. Músinniń ózi qulaǵan, alaıda ol sol kúıi ne jóndelmegen, ne ornynan alynbaǵan. Qala turǵyndary men mamandar bul jaǵdaı qalanyń estetıkalyq kelbetine keri áser etip jatqanyn alǵa tartady.
Altaı qalasyndaǵy máseleler: ákim túsinikteme berdi
Altaı qalasynyń ákimi Renat Qurmambaev qaladaǵy birqatar ózekti máselelerden habardar bolyp shyqty. Onyń aıtýynsha, birneshe jyldan beri qalanyń qaq ortasynda qulaǵan kúıi turǵan músin boıynsha kásipkerlermen arada konkýrsqa baılanysty túsinispeýshilikter bolǵan. Alaıda bul túıtkil sheshimin tapqan, endi músindi retke keltirý jumystary aldaǵy ýaqytta bastalady.
Ákim qaraýsyz qalǵan saıabaqtar, qoqys polıgondary men apatty úıler máselesi de nazarda ekenin aıtty.
— «Taza aýla» jáne «Taza turǵyn úı» baıqaýlary arqyly turǵyndardyń qatysýymen tazalyq pen tártipti jaqsartý kózdelip otyr.
Qala mańyndaǵy qoqys polıgonyna qatysty jobalyq-smetalyq qujattar daıyndalyp jatyr. Eger bıylǵy jyly qujattama tolyq aıaqtalsa, keler jyly qurylys jumystary bastalady. Jańa polıgon barlyq ekologııalyq jáne sanıtarlyq talaptarǵa saı bolmaq.
Sondaı-aq, Jastar saıabaǵyn jandandyrý, qala syrtyndaǵy retsiz qoqys úıindilerin joıý jáne osy jerge ınvestıtsııa tartý josparlanyp otyr, – deıdi ákim.
Sarapshylardyń pikiri qandaı?
«Taza qala» baǵdarlamasynyń ıgi dástúrine saı, jınalǵan materıaldar negizinde sarapshylar alqasy qalanyń ekologııalyq ahýalyn jáne turǵyndardyń ekologııalyq mádenıet deńgeıin jan-jaqty saralap, baǵalady.
Qala qurylysyn josparlaý bóliminiń bas mamany Gúldana Ábishtiń aıtýynsha, Altaıdy damytýǵa múmkindik kóp.
— Qala jap-jasyl, kórikti. Aıaldamalar eskirgen, apatty turǵyn úıler bar eken. Eski úılerdi jańǵyrtyp, adamdarǵa jaıly orta qalyptastyrýǵa áli de kúsh sala berý qajet, – deıdi ol.
Sáýletshi, Qazaqstannyń eńbek sińirgen arhıtektory Serik Rústembekov qala turǵyndarynyń erekshe eńbegin atap ótti.
— Altaıda bári bar eken. Orman, taý, ásem tabıǵat. Eldiń qala tazalyǵyna birdeı jumylýy da qýantady. Biraq qalanyń jaǵdaıy ortasha, sondyqtan ortasha baǵa qoıdym, – deıdi sarapshy.
Al Tájirıbeli ekologtar qaýymdastyǵynyń tóraǵasy Laýra Malıkova «Taza Qazaqstan» jobasy boıynsha jergilikti ákimdik jumysty kúsheıtý kerek dep esepteıdi.
— Qaladaǵy qoqys polıgony, qurylys qaldyqtary jumysty júıeleý qajet ekenin kórsetedi, – deıdi Laýra Malıkova.
Osylaısha, saraptamalyq baǵalaý nátıjeleri boıynsha monoqala 24 upaı enshiledi.
Monoqalalar arasyndaǵy reıtıng tómendegideı:
· Aqsý – 27 ball
· Ekibastuz – 26 ball
· Abaı – 24 ball
· Altaı – 24 ball
· Kentaý – 23 ball
· Temirtaý jáne Hromtaý – 22 balldan
· Balqash – 21 ball
· Rýdnyı – 20 ball
· Lısakovsk – 19 ball
· Aqsaı jáne Shahtınsk – 18 balldan
Reıtıngtiń eń tómengi satysynda turǵan qalalar:
· Stepnogorsk pen Jitiqara – 16 balldan
· Qulsary – 14 ball
· Jańaózen – 10 ball
Aıta keteıik, reıtıng boıynsha Astana 28 balmen birinshi orynda tur. Almaty men Shymkent 27 balldan jınap, ekinshi orynǵa jaıǵasty.