Kimge grant kóp, kimge jumys joq: eńbek naryǵynda ahýal qandaı
ASTANA. KAZINFORM — Bıylǵy naýqan jastardyń mamandyq tańdaýy men eńbek naryǵy suranysy arasyndaǵy alshaqtyqty aıqyn kórsetti. Keıbir mamandyq boıynsha bir orynǵa 30-dan astam talapker úmitti bolsa, el ekonomıkasy úshin asa mańyzdy tehnıkalyq, pedagogıkalyq jáne aýyl sharýashylyǵy baǵyttaryna qyzyǵýshylyq tómen boldy. Kazinform osy máselelerdiń sebep-saldaryn taldap kórdi.
Eń suranysqa ıe mamandar kimder?
Qazirgi tańda tehnıkalyq jáne pedagogıkalyq baǵyttaǵy mamandardyń jetispeýshiligi eń ózekti máseleniń birine aınalyp otyr. Ǵylym jáne joǵary bilim mınıstrligi men Eńbek jáne halyqty áleýmettik qorǵaý mınıstrliginiń derekteri bul tapshylyqtyń aýqymyn aıqyn kórsetedi.
Ǵylym jáne joǵary bilim mınıstrligi málimetinshe, 2030 jylǵa deıin el ekonomıkasyna shamamen 883 295 bilikti maman qajet bolady. Onyń ishinde: ınjenerlik jáne agrarlyq baǵytta – 529 977, pedagogıkalyq salada – 185 491, gýmanıtarlyq, bıznes, qyzmet kórsetý jáne ózge salalarda – 167 826 maman qajet.
Bul kórsetkishter tehnıkalyq jáne pedagogıkalyq mamandyqtardyń eńbek naryǵyndaǵy mańyzyn anyq kórsetedi. Eńbek jáne halyqty áleýmettik qorǵaý mınıstrligi Halyqty jumyspen qamtý departamentiniń bas sarapshysy Adına Qulbaeva qazirgi kadr tapshylyǵynyń aýqymyn bylaı sıpattady:
- Qazirgi tańda bir mezgilde eki qarama-qaıshy qubylys baıqalady – jumyssyzdyq deńgeıi bar bolǵanymen, óńdeý ónerkásibi, qurylys, kólik, aýyl sharýashylyǵy, energetıka jáne IT salalarynda bilikti mamandardyń tapshylyǵy qatty seziledi. Ekonomıkanyń tehnologııalyq qurylymy ózgerip keledi. Osyǵan baılanysty 3,5 mln astam jumysshyny qaıta daıarlaý qajet bolady, – deıdi sarapshy.
Sonymen birge ol bolashaqta tek tehnıkalyq mamandar ǵana emes, áleýmettik salalarǵa da joǵary suranys saqtalatynyn aıtady. Orta merzimdi boljam boıynsha, 2035 jylǵa qaraı bilim berý salasyna – 447,7 myń, al densaýlyq saqtaý salasyna – 240,4 myń jańa maman qajet bolady.
Ǵylym jáne joǵary bilim mınıstrligi bul qajettilikti eskere otyryp, memlekettik granttardyń negizgi bóligin dál osy baǵyttarǵa bólgenin habarlady. Mınıstrlik ókili Janna Esınbaeva atap ótkendeı:
- Injenerlik-tehnıkalyq baǵyttarda kadr tapshylyǵy óndiris oryndarynda aıqyn seziledi. Pedagogıkalyq mamandyqtar da erekshe suranysta, ásirese aýyl mektepterinde muǵalimder jetispeıdi. Sol sebepti memlekettik granttardyń 81%-y osy eki baǵytqa baǵyttaldy.
Óńirlerde kadr jetispeýshiliginiń eń joǵary deńgeıi Almaty, Astana jáne Shymkent qalalarynda baıqalady. Orta merzimdi jospar boıynsha 2035 jylǵa qaraı tek osy úsh megapolıstiń ózine shamamen 869 myń jańa jumysshy kerek bolady. Bul eńbek naryǵyndaǵy dısbalanstyń aldaǵy onjyldyqta kúsheıe túsýi múmkin ekenin ańǵartady.
Jastar tańdaýy men eńbek naryǵynyń alshaqtyǵy
Ǵylym jáne joǵary bilim mınıstrliginiń málimetinshe, 2024–2025 oqý jylyna qabyldaý qorytyndysy jastardyń qaı mamandyqtardy kóbirek tańdaıtynyn aıqyn kórsetti. Máselen, stomatologııa mamandyǵyna bir orynǵa 35 talapker talasqan. Sondaı-aq halyqaralyq qatynastar, aýdarma isi, psıhologııa jáne zań salalary boıynsha da konkýrs joǵary deńgeıde bolǵan.
Al eńbek naryǵynda asa qajet mamandyqtar jastar arasynda qyzyǵýshylyq týdyrmaı otyr. Máselen, hımııalyq ınjenerııa (0,14), mal jáne ósimdik sharýashylyǵy (0,12–0,14), mektepke deıingi oqytý (0,10) jáne balyq sharýashylyǵy (0,06) sııaqty baǵyttarda bir orynǵa úmitkerler sany óte tómen bolǵan.
Grant bólý jáne shekti ball
Bıyl memlekettik granttardyń negizgi bóligi tehnıkalyq jáne pedagogıkalyq baǵyttarǵa bólingenimen, talapkerler arasynda shekti ball júıesine qatysty túsinbeýshilik kóp. Ǵylym jáne joǵary bilim mınıstrliginiń málimetinshe, granttardyń 81%-y dál osy salalarǵa baǵyttaldy. Alaıda keıbir ulttyq jáne jekemenshik ýnıversıtetter (EUÝ, QBTÝ, SDU jáne t.b.) talapkerler úshin 90–100 ball aralyǵynda ishki shekti ball engizdi.
Kóptegen talapker bul shekti ball memlekettik granttan aıyrylyp qalý qaýpin týǵyzady dep túsindi. Alaıda «Bilim týraly» zańǵa sáıkes, árbir joǵary oqý orny qabyldaý erejelerin ózi bekitedi jáne ishki shekti ball talapkerdiń memlekettik grant alý quqyǵyn shektemeıdi.
Ǵylym jáne joǵary bilim mınıstrligi Joǵary jáne joǵary oqý ornynan keıingi bilim komıteti tóraǵasynyń orynbasary Janna Esınbaeva bul júıeniń maqsatyn túsindirdi.
- Shekti ball – talapkerlerdiń bilim sapasyn arttyrý úshin engizilgen. Ýnıversıtetter grantqa ıe bolǵan stýdentterge qosymsha emtıhan qoıýǵa nemese ózderiniń ishki shekti balyn belgileýge quqyly. Biraq bul talapkerdiń memlekettik grant alý quqyǵyn shektemeıdi, – dedi ol.
Memlekettik grant jáne úsh jyldyq mindet: túlekke qoıylatyn talaptar
Memlekettik grantpen bilim alǵan stýdentterdiń oqýyn bitirgen soń mamandyǵy boıynsha mindetti túrde úsh jyl jumys isteýi – elimizdegi kadr tapshylyǵyn sheshýdiń jáne eńbek naryǵyndaǵy teńgerimdi saqtaýdyń mańyzdy tetigi. Bul talap memleket bólgen qarjyny tıimdi paıdalaný ǵana emes, jastardyń alǵan bilimin naqty tájirıbede qoldanýyna jaǵdaı jasaıdy. Degenmen bul tártip qoǵamda jıi talqylanyp, ony baqylaý men tolyq oryndalý máseleleri áli de ózekti bolyp otyr.
Túlekter oqýyn aıaqtaǵannan keıin úsh jyl boıy mamandyǵy boıynsha jumys isteýge mindetti. Eger bul talap oryndalmasa, memleket oqýyna ketken shyǵyndy qaıtarýdy talap etedi. Túlekterdiń jumysqa ornalasýyn baqylaýdy «Qarjy ortalyǵy» júrgizedi. Ár ýnıversıtet bitirýshilerdi jumysqa joldaıtyn arnaıy komıssııa qurady. Bıyl da oqýyn aıaqtaǵandar 1 qyrkúıekke deıin jumysqa ornalasýy tıis. Buryn tek memlekettik mekemelerge jumysqa turý mindettelse, qazir jeke sektorda eńbek etýge de múmkindik bar. Jumys istegen kezeń tolyq esepke alynady, al túlek úsh jyldy tolyq ótemese, tek jumys istemegen merzimge sáıkes shyǵyndy óteıdi.
Joǵary jáne joǵary oqý ornynan keıingi bilim komıteti tóraǵasynyń orynbasary Janna Esınbaevanyń aıtýynsha, bul júıe eńbek naryǵyna jańa mamandardy tartýdyń tıimdi quraly bolyp otyr.
- Túlekterdiń mamandyǵy boıynsha jumys isteýi memleket qarjysyn tıimdi paıdalanýǵa jáne jastardyń alǵan bilimin tájirıbede qoldanýyna múmkindik beredi. Ýnıversıtetter jyl saıyn arnaıy komıssııa quryp, bitirýshilerge jumysqa joldama beredi. Mindettiń oryndalýy zeınetaqy aýdarymdary arqyly baqylanady. Bul talap granttyq júıeniń turaqtylyǵyn saqtap, kadr tapshylyǵyn azaıtýǵa yqpal etedi, – deıdi ol.
Sońǵy úsh jylda, ıaǵnı 2022–2024 jyldary, grantpen oqyǵan 168 myńnan astam túlek oqýyn támamdady. Onyń ishinde 60 myńnan astamy jumys istep júr, 619 túlek úsh jyldyq mindetin tolyq oryndap shyqqan, al 42 myńǵa jýyq túlek zańda kórsetilgen sebeptermen jumyspen óteýden bosatylǵan.
Mamandyqty aýystyrý múmkin be?
Qoǵamda jıi qoıylatyn taǵy saýaldyń biri – Mamandyqty aýystyrýǵa bola ma? Bul másele boıynsha Ǵylym jáne joǵary bilim mınıstrliginen surap bildik. Mınıstrlik ókilderiniń túsindirýinshe, zań boıynsha memleket azamattarǵa bir deńgeıde (kolledj, bakalavrıat, magıstratýra jáne t.b.) tek bir ret tegin oqý múmkindigin beredi.
Eger siz grantpen bir deńgeıde bilim alyp qoısańyz, ekinshi ret sol deńgeıde tek aqyly negizde ǵana oqı alasyz. Bul talap mamandyǵyn ózgertkisi keletinder úshin qaıta daıarlaý nemese beıimdeý kýrstarynyń mańyzyn arttyrady. Óıtkeni jańa baǵytqa qaıta túsip, tolyq oqý ornyna barýdyń ornyna qysqa merzimdi qaıta daıarlaý arqyly da qajetti biliktilik alýǵa bolady.
Qandaı mamandyqtar joıylýy múmkin?
Elimizdiń óńirlerinde qazir Jańa mamandyqtar atlasy jasalyp jatyr. Bul - eńbek naryǵynyń bolashaǵyn boljaýǵa múmkindik beretin mańyzdy joba. Atlas tek jańa mamandyqtar men trendterdi ǵana emes, joıylyp ketý qaýpi bar salalardy da anyqtap otyr.
Búgingi kúni 9 óńirlik Atlas ázirlenip, onda 50-den astam dástúrli mamandyqtyń joıylý nemese túbegeıli ózgerý qaýpi bar ekeni kórsetildi. Máselen, Aqtóbe, Jambyl, Jetisý jáne Qaraǵandy oblystarynyń Atlastarynda óndiristi avtomattandyrý, robottandyrý, jasandy ıntellekt pen úlken derekterdi taldaý sııaqty tehnologııalyq ózgerister kóptegen dástúrli mamandyqqa áser etetini anyqtalǵan. Aldyn ala boljam boıynsha, munaı-gaz, taý-ken metallýrgııa kesheni, kólik pen logıstıka, energetıka, óńdeý ónerkásibi men mashına jasaý, ІT, aýyl sharýashylyǵy, sondaı-aq kreatıvti ındýstrııa men týrızmniń keıbir baǵyttary aldaǵy jyldary tolyqtaı ózgerýi nemese joıylyp ketýi múmkin.
Eńbek jáne halyqty áleýmettik qorǵaý mınıstrligi Halyqty jumyspen qamtý departamentiniń bas sarapshysy Adına Qulbaeva bolashaqta suranysqa ıe bolatyn jańa baǵyttardy da atap ótti.
- Aldaǵy jyldary eń kóp suranysqa ıe mamandyqtar – derekter jáne tsıfrlyq sheshimder mamandary (Data Science, DevOps, analıtıkter), robototehnıka jáne mehatronıka ınjenerleri, «jasyl» energetıka men ekologııa salasynyń mamandary, sondaı-aq «aqyldy» ınfraqurylym dızaınerleri bolady. Bul - tek ІT nemese tehnıkalyq baǵyttar ǵana emes, ekonomıkanyń barlyq salasyn qamtıtyn keshendi ózgerister, – dedi ol.
Joǵary jáne joǵary oqý ornynan keıingi bilim komıteti tóraǵasynyń orynbasary Janna Esınbaeva Atlastyń negizgi maqsatyn túsindirdi.
- Joıylyp bara jatqan jáne túrlenip jatqan mamandyqtardy anyqtaý – kadr daıarlaý júıesin durys baǵyttaýdyń mańyzdy bóligi. Atlas jastarǵa bolashaqta qaı salada jumys tabý ońaı bolatynyn jáne qandaı mamandyqtarǵa suranys artyp kele jatqanyn túsinýge kómektesedi, – deıdi ol.
Saralanǵan grant júıesi qalaı jumys isteıdi?
2024 jyldan bastap keıbir joǵary oqý oryndarynda jańa saralanǵan grant júıesi engizildi. Bul granttyń ereksheligi – oqý aqysynyń belgili bir bóligin memleket tóleıdi, al qalǵanyn stýdent nemese onyń ata-anasy ózi óteıdi.
Ǵylym jáne joǵary bilim mınıstrliginiń málimetinshe, bıyl barlyǵy 300 saralanǵan grant bólindi. Naqtyraq aıtqanda, pedagogıkalyq ǵylymdar – 150 oryn, áleýmettik ǵylymdar, jýrnalıstıka jáne aqparat – 150 oryn.
Joǵary jáne joǵary oqý ornynan keıingi bilim komıteti tóraǵasynyń orynbasary Janna Esınbaevanyń aıtýynsha, saralanǵan grant ıegerlerine de memlekettik grant alǵan stýdentter sııaqty talap qoıylady.
- Oqý bitirgen soń olar mamandyǵy boıynsha jumyspen óteýi tıis. Bul talap oqý merzimine qaraı esepteledi, – dedi ol.
Mınıstrliktiń aqparatyna sáıkes, memlekettik bilim berý tapsyrysy úsh jylǵa bekitilgen jáne resmı aqparattyq resýrstarda jarııalanǵan.
Sarapshylar jastardyń kásibı tańdaýy men eńbek naryǵy arasyndaǵy alshaqtyqty tek grant sanyn arttyrý arqyly sheshý múmkin emestigin aıtady. Bul baǵytta tehnıkalyq jáne pedagogıkalyq mamandyqtardyń bedelin kóterý, mektepten bastap kásibı baǵdarlaýdy kúsheıtý jáne qaıta daıarlaý júıesin jetildirý mańyzdy bolyp otyr.
Jańa mamandyqtar Atlasynda kórsetilgendeı, tehnologııalyq ózgerister dástúrli salalardyń bir bóligin ózgeriske ushyratyp, jańa baǵyttarǵa suranysty arttyra túsedi. Sondyqtan eńbek naryǵynyń naqty suranysyna beıimdelgen kadr daıarlaý men qaıta oqytý tetikterin jetildirý – aldaǵy jyldary nazar aýdarýdy qajet etetin basty baǵyttardyń biri.