Klımattyń ózgerýi Qazaqstanda erekshe baıqaldy – Karbondy jobalar qarqyny qalaı
ASTANA. KAZINFORM – Qazaqstan álemdik kórsetkishpen salystyrǵanda klımattyń ózgerýine qatty ushyrap otyr. Keıingi jarty ǵasyrdaǵy baqylaýlarǵa sáıkes, Qazaqstanda jerge jaqyn aýa temperatýrasy 10 jyl saıyn orta eseppen 0,32 gradýsqa kóterilip keledi. Al álem boıynsha bul kórsetkish 0,18 gradýstan aspaǵan. Jahandyq jylyný saldaryn azaıtý úshin ǵalymdar karbondy jobalardy kóbeıtip, klımattyń ózgerýinen týyndaıtyn naqty shyǵyndardy esepteýdi usynyp otyr.
Qazaqstandaǵy temperatýra álemdik jylynýdan asyp túsken
Otandyq ǵalymdardyń aıtýynsha, Qazaqstandaǵy eń aptap 10 jyldyń toǵyzy HHІ ǵasyrda tirkelgen. Elimizdiń muhıtqa tikeleı shyǵatyn joly joq, ári aýmaǵynyń 3/2 bóligi qurǵaq aımaqtardan turady.
− Bul atmosfera ǵana emes, muhıttar, sý aıdyndary, jer beti de jylynady degendi bildiredi. Mysaly, muhıt pen teńiz jaǵalaýlarynda sý óte jyldam býlanyp, bulttar túziledi de, qurlyqqa jetip úlgermeı, sol jerde jańbyr bolyp jaýady. Qazaqstan sııaqty muhıttan alys elderge bul ylǵaldyq jetpeı qalady, jetse de óte qysqa merzimde keledi. Qatty jaýyn, aptap ystyq sııaqty ekstremaldy qubylystar jıileıdi. Sondyqtan klımattyń ózgerýine qarsy jahandyq kúresti úılestiretin Parıj kelisiminde temperatýranyń 2 gradýstan aspaýyn, múmkin bolsa 1,5 gradýstan asyrmaýdy maqsat etti. Biraq bul «soǵysta» biz áldeqashan utylyp qoıǵanbyz: sebebi 2040 jylǵa qaraı temperatýra +1,5°-qa jetedi, al 2050 jyly bul kórsetkish arta túsedi, - dedi Ekologııa salasyndaǵy sarapshy Gúlmıra Ismaǵulova elordada AFOLU salasyndaǵy karbondy jobalar» trenınginde.
Sonymen birge, Parıj kelisiminde klımattyń ózgerýine beıimdelýdiń mańyzdylyǵy erekshe atalady. Sebebi munda tek dekarbonızatsııamen shektelýge bolmaıdy, klımattyń ózgerýi azyq-túlik qaýipsizdigine de qater tóndiredi. Qazir álemde klımattyń ózgerýi №1 másele bolsa, №2 másele – azyq-túlik qaýipsizdigi bolyp otyr. Sondyqtan agroorman sharýashylyǵy azyq-túlik úshin ǵana emes, basqa salalardan (ónerkásip, kólik, úı sharýashylyqtary) shyǵatyn qaldyq shyǵaryndylardy óteý úshin de mańyzdy.
− Temperatýranyń joǵarylaýy jaıylymdardyń degradatsııasyna, qurǵaqshylyqqa, orman órtteriniń artýyna, eginshilik pen mal sharýashylyǵy ónimdiliginiń tómendeýine ákeledi. Uzaqmerzimdi perspektıvada klımattyń ózgerýi aýyl sharýashylyǵy janýarlarynyń ónimdiligin tómendetedi, bul óz kezeginde fermerlerdiń qarjylyq-ekonomıkalyq jaǵdaıyn álsiretedi. Sondyqtan, klımatqa tózimdi jer paıdalaný tájirıbesine kóshý (AFOLU) osy syn-qaterge beıimdelýge jáne ekojúıelerdiń kómirtekti sińirý qabiletin qalpyna keltirýge kómektesedi, - dedi Ekologııalyq uıymdar qaýymdastyǵynyń tóraǵasy A. Soloveva.
Mamandar boljamyna sáıkes, 2060 jylǵa qaraı mal sharýashylyǵy elimizdegi parnıktik gazdar shyǵaryndylarynyń eń úlken kózine aınalmaq, al orman sharýashylyǵy men jer paıdalaný negizgi kómirtegi sińirgishter bolýy múmkin.
Klımatqa beıimdelgen aýyl sharýashylyǵy, orman sharýashylyǵy jáne jer paıdalanýdyń basqa da ádisterine kóshý azyq-túlik qaýipsizdigindegi syn-qaterdi eńserýge, tabıǵı ekojúıelerdiń atmosferadan kómirqyshqyl gazyn sińirý men ony topyraq pen ósimdikterde saqtaý qabiletin qalpyna keltirýge múmkindik beredi.
Qazaqstanda 30 mln gektar jer tozǵan
QR AShM Jer resýrstaryn basqarý komıtetiniń tóraǵasy, BUU-nyń Qazaqstandaǵy Ulttyq úılestirýshisi Murat Temirjanov elimizde 116,5 mln gektar jer aýyl sharýashylyǵy taýaryn óndirýshilerge bekitilgen. Bul jerlerde jyl saıyn topyraq qunarlylyǵyn saqtaý men qalpyna keltirý sharalary (organıkalyq jáne mıneraldyq tyńaıtqyshtar engizý) jáne egistik jerlerin aýystyrý jumystary júrgiziledi.
− Qazirgi ýaqytta túrli deńgeıde sý jáne jel erozııasyna ushyraǵan jerlerdiń kólemi shamamen 29,9 mln gektardy quraıdy, bul aýyl sharýashylyǵy jerleriniń nebári 14 paıyzy. Onyń ishinde jeńil erozııaǵa ushyraǵan jerler – 5,4 mln ga, ortasha – 6,7 mln ga, al qatty erozııaǵa ushyraǵan jerler – 17,8 mln ga. Jer erozııasy kóbinese adam áreketinen tys tabıǵı faktorlardyń áserinen bolady. Alaıda jer jyrtý, orman aǵashtaryn kesý jáne jerdi tıimsiz paıdalaný sııaqty antropogendi faktorlar erozııany jedeldetýi múmkin, biraq olardyń áseri aýqymdy tabıǵı faktorlarmen salystyrǵanda shamaly, - dedi komıtet tóraǵasy.
Jerdiń tozýy men shóleıttenýiniń aldyn alý maqsatynda Qazaqstanda ártúrli bastamalar ázirlenip, iske asyrylyp jatyr. Eń aldymen, 2017 jyly jaıylymdardy utymdy paıdalaný jáne olardy basqarý josparlaryn ázirleý boıynsha «Jaıylymdar týraly» QR Zańy qabyldandy. Sondaı-aq 2024 jyly depýtattar bastamasymen «Topyraqty qorǵaý týraly» zań jobasy Májiliske engizildi. Qazir bul zań jobasy boıynsha topyraq sapasy men onyń qunarly qabatyn saqtaý, degradatsııa men ózge de teris qubylystardyń aldyn alý, qoǵamdyq qatynastardy retteý normalary jan-jaqty pysyqtalyp jatyr. Osylaısha, topyraqty qorǵaý salasynda qoldanystaǵy barlyq normalar (jer, ekologııalyq jáne sý zańnamasy) bir Zańǵa shoǵyrlanady.
Ekinshiden, 2023 jyly biryńǵaı topyraq qyzmeti – Jerdi zerttep-qaraý jónindegi jumystardy júrgizýdiń Memlekettik ınstıtýty quryldy. Bul mekeme jyl saıyn topyraqtyń agrohımııalyq jáne geobotanıkalyq zertteýlerin júrgizip, jerdi utymdy paıdalaný boıynsha usynystar ázirleıdi.
Oǵan qosa, Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligi 2024-2030 jyldarǵa arnalǵan topyraq qunarlylyǵyn qalpyna keltirý jáne arttyrý sharalarynyń jol kartasyn ázirledi. Jol kartasy topyraqty keshendi zertteýdi jáne sý men jel erozııasyna qarsy is-sharalardy qamtıdy.
Karbondy jobalar degen ne?
Karbondy jobalar – fermerlerdiń zııandy shyǵaryndylardy atmosferaǵa shyǵarýdyń ornyna azaıtý úshin qandaı da bir aýylsharýashylyq jáne orman sharýashylyǵy ádisterin qoldaný tájirıbesi. Ol úshin agrokásipker «karbondy nesıe» ala alady, osylaısha óziniń tabıǵatty qorǵaý jumysynyń nátıjesin satady.
Mundaı ekonomıkalyq perspektıvany aýyl sharýashylyǵy, orman sharýashylyǵy jáne basqa da jer paıdalaný (AFOLU) jobalary qamtamasyz ete alady, halyqaralyq kómirtegi birlikteri saýdasyna qatysýǵa jáne «jasyl» ınvestıtsııalardy tartýǵa múmkindikter ashady. Qoryta aıtqanda, karbondy jobalar atmosferaǵa shyǵarylatyn zııandy gazdy azaıtyp, onyń ornyna kómirtek ótemaqysy (offset) alýǵa múmkindik beretin ekologııalyq jobalar.
Dál osy Parıj kelisimi memleketterge ózderiniń dekarbonızatsııa boıynsha ulttyq maqsattaryn derbes anyqtaýǵa múmkindik bergen. Árbir el klımattyń ózgerýi ekojúıege, adam densaýlyǵyna jáne táýeldi sektorlarǵa qalaı áser etetinin, qandaı saldary bolatynyn eseptep shyǵýy kerek.
Bul beıimdelý josparlary aldyn alý sharalaryn, aldyn alý múmkin bolmasa, zalaldy azaıtý, oǵan qansha qarajat kerek, qandaı ınfraqurylym qajet, densaýlyq saqtaý júıesi qalaı ózgerýi tıis degen taqyryptardy qamtýy kerek. Ár elde beıimdelý jospary bolýy qajet. Óz kezeginde Qazaqstan 2030 jylǵa deıin parnıktik gaz shyǵaryndylaryn 1990 jylǵy deńgeımen salystyrǵanda 15%-ǵa azaıtýdy mindetine aldy. Sonymen qatar 2060 jylǵa deıin kómirtek beıtaraptyǵyna (net-zero) qol jetkizýdi maqsat etedi.
Sáýir aıynda Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev Ózbekstannyń Samarqand qalasynda ótken «Ortalyq Azııa jahandyq klımattyq qaterler aldynda» halyqaralyq konferentsııasynda Qazaqstannyń keń dalasy karbondy eginshilik pen ekojúıelerdi qalpyna keltirýge zor múmkindik beretinin atap ótti. Qazaqstan aýmaǵy 272,5 mln gektardy qurasa, onyń ishinde 186 mln gektary – jaıylymdar jáne bul kórsetkish boıynsha elimiz álemde 5-orynda tur.
BRIKS-tiń Halyqaralyq básekege qabiletti quqyq jáne saıasat ortalyǵynyń dereginshe, 2050 jylǵa deıin kómirtegi ótemaqylarymen saýda jasaý elimizge jyl saıyn 35 mıllıard AQSh dollaryna deıin tabys ákele alady. Munda aýyl sharýashylyǵy men orman ósimdikteri arqyly atmosferadan kómirtekti sińirip, ony topyraqta saqtaý ádisteri aıtylyp otyr.
Oksford ýnıversıtetiniń málimetine sáıkes, Qazaqstandaǵy kómirqyshqyl gazyn sekvestratsııalaýdyń tehnıkalyq áleýeti jylyna 535 mln tonnaǵa baǵalanady. «Karbondy eginshilikti» damytýdyń negizgi sharty jer paıdalanýshylar men jer ıelerin jasyl tehnologııalardy engizýge yntalandyrý bolmaq.
Bul rette «Karbondy eginshilikti» tabysty engizý men aýyl sharýashylyǵyndaǵy kómirtek jobalaryn iske asyrý memlekettik qoldaý sharalaryn, ǵylymı-tehnıkalyq bazany damytýdy, zamanaýı agrotehnologııalardy engizýdi jáne osy baǵyttaǵy halyqaralyq yntymaqtastyqty qajet etedi.
Kásiporyndardyń zalaldy óteýi, Parıj kelisiminiń mańyzdy baptary
Klımattyń ózgerýine qarsy halyqaralyq qujat – Parıj kelisiminiń 6-babynda memleketter men kompanııalardyń halyqaralyq yntymaqtastyǵyna quqyq berilgen. Olar bir-biriniń aýmaǵynda parnıktik gaz shyǵaryndylaryn azaıtýǵa nemese joıýǵa baǵyttalǵan jobalardy júzege asyra alady. Olardyń arasynda topyraqqa kómirtekti sińirý, bıomassa arqyly sińirý, tehnologııalyq jolmen ustaý jáne ony shıkizat retinde paıdalaný jobalary bar.
Sonymen birge, 6.2 bapta elderdiń úkimetteri arasyndaǵy kelisimder týraly jazylǵan. Ádette damyǵan el ınvestıtsııa, tehnologııa arqyly kómek usynady, al damý jolyndaǵy el óz betinshe shyǵaryndylardy azaıta almaıdy, ol úshin resýrsy, bilimi, tehnologııasy jetispeýi múmkin. Bul Qazaqstan úshin óte tıimdi, óıtkeni elimiz klımatqa qosatyn ulttyq úlesindegi ambıtsııaly maqsattaryn oryndaýy kerek.
− Al 6.4 bap – jeke sektor, ıaǵnı halyqaralyq kompanııalar úshin mańyzdy. Búginde jahandyq qarjy sektory jaýapty ınvestıtsııa qaǵıdalaryn ustanady. Sondyqtan kóptegen kompanııalar ózderiniń kómirtektik izin azaıtýǵa umtylady. Olar basqa jobalarǵa ınvestıtsııa salyp, keıin kómirtek sertıfıkattaryn alyp, óz shyǵaryndylaryn ótegenin dáleldeı alady. ıAǵnı «Men ózimniń shyǵaryndylarymdy ótedim, olardy meılinshe azaıttym jáne nóldik kómirtek izine qol jetkizdim. ıAǵnı, men klımatqa jaýapkershilikpen qaraıtyn uıymmyn» degen messedj kórsetedi. Bul olarǵa bedel, senim, ınvestıtsııalyq tartymdylyq beredi, ıaǵnı básekege qabiletti arttyrady, - deıdi Gúlmıra Ismaǵulova.
Al 6.8-bap naryqtyq emes mehanızmdi sıpattaıdy. Mysaly, Qazaqstanda keıbir qalalarda ekologııalyq ahýal óte nashar, onda onkologııalyq aýrýlar men ólim-jitim deńgeıi joǵary. Sebebi bul qalalarda energetıka, hımııa, metallýrgııa kásiporyndary ornalasqan, al negizgi sebep – otyn jaǵý. Mundaı kásiporyndardy birden jaýyp tastaý múmkin emes, óıtkeni olar halyq pen óndiris oryndaryna energııa óndirip otyr. Bári bir-birine táýeldi.
− Mundaı jaǵdaıda, jergilikti atqarýshy organdar óńirlik dekarbonızatsııa baǵdarlamalaryn jasap, aýanyń lastanýyn, ólim-jitimdi, aýrýshańdyqty azaıtý maqsatynda jumys isteýi kerek. Mysaly, Qaraǵandyda aýadaǵy PM2.5 bólshekteriniń deńgeıi keı túnderi Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymynyń normasynan 27 ese artyq bolǵan. Eger osyndaı baǵdarlamalar eseptelse, ınvestıtsııa kólemi naqtylansa, olardy Turaqty damý maqsattaryna, 6.8-bapqa saı usynyp, ınvestorlardy tartýǵa bolady. Bul jaǵdaıda ınvestorlar sertıfıkat alýǵa ǵana emes, eldiń turaqty damýyna kómektesý úshin de keledi. Memleket klımattyń ózgerýinen týyndaıtyn naqty shyǵyndardy esepteýi tıis. Eger memleket klımattyń ózgerýi saldarynan qanshalyqty osal ekenin dáleldeı alsa, onda eń aldymen Jasyl klımattyq qordyń qarajatyna úmitker bolar edik. Al eger naqty josparlar bolmasa, oryn alyp jatqan resmı shyǵyndardy kórsete almasaq, bul qarajatty ala almaımyz, - dedi G. Ismaǵulova.
Buǵan deıin sarapshy Gúlmıra Ismaǵulova Qazaqstandaǵy lastanǵan aýa qaterli isik pen týabitti aýrýlardy kóbeıtkenin aıtqan edi.
− Ásirese eń nashar jyl – 2018 jyl boldy. Odan keıin de Qaraǵandy, Temirtaý, Astana, Almaty, Jezqazǵan jáne Aqtaý qalalarynda jaǵdaı ýshyǵa tústi. Qaterli isik, týabitti aqaýlar, deni saý bala kótere almaý sekildi aýrýlar birden emes, jınaqtalǵan áser saldarynan júre kele paıda boldy. 2018 jyl eń las jyl ǵana emes, qaterli isik pen týabitti anomalııalar boıynsha eń qolaısyz jyl boldy, - dedi G. Ismaǵulova Senatta ótken Ekologııalyq kodeks normalarynyń iske asyrylýy týraly Úkimet saǵatynda.