Kilemge salynatyn oıý-órnekti kıimnen kóretin boldyq – qolónershi
QYZYLORDA. KAZINFORM – Qazaqtyń oıý-órnegin qoldanýda kóp olqylyq kezdesedi. Onyń túpki maǵynasy qandaı ekeni, qalaı durys paıdalanýǵa bolatyny týraly Qorqyt ata atyndaǵy Qyzylorda ýnıversıtetiniń aǵa oqytýshysy, pedagogıka ǵylymynyń magıstri, QR mádenıet salasynyń úzdigi, QR qolónershiler odaǵynyń múshesi Aıdana Álaıdarova Kazinform tilshisine bergen suhbatta aıtty.
— Qazaqtyń oıý-órnekteri qandaı erekshelikterine baılanysty neshe túrge bólinedi? Sonyń ishinde eń jıi qoldanylatyny qaısy?
— Zertteýshilerdiń pikirine súıensek, oıý — ulttyq dúnıetanymnyń negizgi tujyrymdaryn ón boıyna jınaqtaǵan biregeı beıneleý óneri. Ony paıdalaný barysynda saýattylyq qajet. Qazaq oıýlarynyń keıbir aspektileri, órnekte kórinis tapqan ata-babalarymyzdyń kosmogonıkalyq, astraldi, dinı jáne fılosofııalyq tanymy áli tereń zerttelmegen. Ulttyq oıý-órnek negizinen zoomorftyq, ósimdik sıpatty, geometrııalyq, kosmogonıkalyq bolyp bólinedi. Sonymen qatar árbir óńir men rýdyń oıý-órnegi bolǵan. Bul adamnyń kim jáne qaıdan ekenin bildiredi.
Endi eń jıi qoldanylatyn oıý túrlerine toqtalsam. «Múıiz» — qazaq oıýynyń eń kóne máneri. Túpki máni múıizdi meńzep tur. Keıde usaq, keıde iri bolyp keledi. Usaq túrleri aǵash, súıek, múıiz sııaqty názik qolóner salasynda, iri túrleri syrmaq, tekemet, alasha, kilem, sáýlet ónerinde san túrli mánerde qoldanylady. «Múıiz» elementteri «aımúıiz», «qosmúıiz», «syńarmúıiz», «synyqmúıiz», «qyryqmúıiz», «maralmúıiz», «erkeshmúıiz», «qoshqarmúıiz» bolyp bólinedi. Ol úı jıhazdarynda (kilem, syrmaq, tekemet, alasha, kórpe, túskıiz, shymshı), turmystyq zattarda (saba, shanash, kúbi, oqshantaı, torsyq, sandyq, taǵy basqa), sondaı-aq qarý-jaraqtarda (qynap, oqshantaı, torsyq, sadaq), kıim-keshek, at ábzelderinde (ertoqym, aıyl) qoldanylady. Jalpy bul elementtiń qoldanylmaıtyn jeri joq desek bolady.
— Oıý- órnektiń ornymen qoldanylýy týraly jıi aıtylyp júr. Sonda qandaı buıymǵa qandaı oıý tańdaý kerek? Ózińiz qandaı óreskel qatelikti baıqap júrsiz?
— Oıý-órnek — bizdiń salt-dástúrimizdiń, ádet-ǵuryptarymyzdyń, tól mádenıetimizdiń, tarıhymyzdyń, dinimiz ben dilimizdiń, oılaý júıemizdiń, parasat-paıymymyzdyń, dúnıetanymymyzdyń kórinisi, táńirshildiktiń tamǵasy. Onda adam jaryq dúnıe esigin ashqan kúnnen bastap odúnıelik bolǵanǵa deıin júrip ótetin joly, tynys-tirshiligi, aspan jáne jermen baılanysy, ómiriniń ózegi, kemeldenýi, qorshaǵan ortamen baılanysy, tabıǵatpen eteneligi, ómir men ólim, kún men tún, er men áıel, tepe-teńdik sýretteledi.
«Qoshqar múıiz» oıýynda saǵat tilimen jáne oǵan qarsy aınalyp turǵan qozǵalysty baıqaımyz. Kóbimiz odan basqasyn bile bermeımiz. Shyn máninde balalarǵa, erler men áıelderge arnalǵan oıýlar bar. Belden tómen, belden joǵary, bas kıimge, kamzolǵa, shapanǵa salynatyn, tirshiliktiń toqtaǵanyn bildiretin túrleri bar. Mysaly, tiri adamǵa tirshilik belgisin bildiretin órnekter ǵana salynady. Bulardyń barlyǵyn ajyrata bilýimiz, óz ornymen qoldanýymyz kerek. Sebebi qazirgi kúni kóptegen oıýdy qate qoldanyp júr. Bas kıimge arnalǵandy etikke nemese kerisinshe salatyn boldy. Kıiz, syrmaq, tekemet pen kilemde salynatyn oıýlardy kıimnen kezdestiremiz.
— Oıý kestelenip toqylýy shart, japsyrylmaýy kerek kórinedi. Biraq qazirgi kıim-buıymnyń basym bóligine japsyrylady. Bul durys emes pe sonda?
— Biz — oıýmenen oı aıtyp, súıgenine kóńilin kestemen jetkizgen ultpyz. Kesteni bizben jáne jaı ınemen áshekeılep tigý barlyq halyqqa ortaq óner bolǵanymen qazaqtyń ulttyq keste óneriniń túri de kóp, ádisi de ár alýan. Biz keste, shym keste, áredik keste, aıqas tigý, aıqush-uıqysh tigý, basyp tigý, qaıyp tigý sııaqty tásilder baıyrǵy zamannan beri bir jibi de qısaımastan sán-kelbetin saqtap keledi.
Qazirgi tańda oıý-órnek kıim-buıymnyń basym bóliginde japsyrylyp satylyp jatyr. Buǵan tiginshiler mán berýi qajet. Ol úshin arnaıy tegin kýrstar, sheberlik saǵattaryn ótkizip, memleketten qoldaý kórsetilýi kerek. Sol kezde ǵana júıeli jumys bolady. Tiginshilerdi de asa sógýge bolmaıtyn shyǵar. Olar bala-shaǵasyn asyraý úshin kásip jasap otyr. Bazarda ulttyq kıim dep satylyp jatqan shapandar kóbine Qyrǵyz elinen. Sondyqtan kásibı qolónershiler, kásipkerler qolóner men oıý-órnegimizdiń qyr-syryn mamandardan meńgerip, kásip kózin damytýy tıis. Qazirgi kúni kóp ýaqyt joǵaltpaý jáne qoljetimdi baǵada satý úshin kıim-buıymnyń basym bóligine japsyrma japsyratyn boldy. Desek te árbir oıýdyń tarıhy, salyný zańdylyǵyn, sıpattyq, tústik erekshelikterin bilýge tıispiz.
— Ózińiz oıý-órnektiń kóbine qandaı túrin paıdalanasyz?
— Men negizinen zertteýshi mamandardyń kitaptaryna súıenemin. Onyń ishinde arheolog, tarıhshy Álkeı Marǵulan, pedagog, etnograf Sadyq Qasymanov, sýretshi, dızaıner Erlan Qojabaev, etnograf, jazýshy Eraly Ospanulynyń eńbekterinen qazaq oıý-órnekteriniń tarıhy men klassıfıkatsııasy týraly kóptegen málimet tabýǵa bolady. Qazaqtyń yqylym zamanǵy tarıhy, júrip ótken joly osy oıý-órnekte jasyrynǵan. Onyń ár elementi, órnek-naqyshy erte zamandardaǵy táńirlik dinnen bastaý alyp, kıeli zattar men uǵymdardy, ulttyq erekshelikterdi bederlep, beınelep turady.
Aıta keteıik, buǵan deıin Túrkistan qalasy «World Craft Council» halyqaralyq uıymynyń sheshimimen jáne Dúnıejúzilik qolóner Keńesiniń kelisimimen «Qolónershiler qalasy» mártebesin ıelendi.