Qyzylordadaǵy Aıtbaı meshitinde jerasty joly bolǵany ras pa
QYZYLORDA. KAZINFORM — Qyzylorda qalasyndaǵy 150 jyldyq tarıhy bar Aıtbaı meshitine qatysty qyzyq derek kóp. Sonyń biri — qudyq pen jerasty jolyna qatysty ekiudaı aqparat. Bul jaıynda jýyrda jaryqqa shyqqan «Aıtbaı meshiti: ańyz ben aqıqat» atty kitapta qamtylǵan.
Onda jazylǵandaı, sáýletshi Birtaı Bıjanov 1980 jyldary qalpyna keltirý jumysyn júrgizgen kezde de, meshit keıin sheberhana bolǵan kezde de qudyqtyń bolmaǵanyn, ıaǵnı tabylmaǵanyn aıtady. Meshittiń eski qujattarynda da ol týraly bir aýyz sóz jazylmaǵan.
Sáýletshi Jandarbek Málibekov óz sózinde 2001 jyly qaıta jańǵyrtý jumysy barysynda bir buryshynan qudyq tabylǵanyn, onyń baıaǵydan bar ekenin, keıin sý shyǵatyn bolǵanyn keltiredi.
— Aıtbaı meshitindegi qudyqty tanymal etken — «onyń artynda jerasty joly bar eken» degen áńgime. Bul áńgimeniń qaıdan shyqqany, qalaı taraǵany belgisiz. Biraq qarapaıym jurtty bylaı qoıǵanda, jergilikti tarıhshy, ólketanýshy, jýrnalıster de osyǵan ılanady. Jergilikti basylym betterinde osy saryndaǵy aqparattardan kóz tunady. Biraq, bir qyzyǵy, eshkim osy ýaqytqa deıin qudyqqa qatysty áńgimeniń ras-ótirigin anyqtaýǵa tyryspaǵan. Biz qudyqtyń artynda jerasty jolynyń bar-joǵyn anyqtap, aqıqatyn taný jáne bul áńgimeniń núktesin qoıý úshin oblystyq tótenshe jaǵdaılar departamentine júgindik. Súńgýirlik qural-jabdyqtaryn asynǵan jedel qutqarý jasaǵynyń qyzmetkerleri tekserý-barlaý jumysyn júrgizdi. Desek te, qudyqtyń ishinen eshqandaı jerasty joly tabylmady. Oǵan ózimiz de kýá boldyq, — deıdi kitap avtorlarynyń biri, jýrnalıst Nursultan Myqtybaı.
Mamandar arnaıy zerteý nátıjesinde tereńdigi 4,5 metr qudyqty anyqtaǵan.
— Eni 1 metrge jetpeıdi. Túbinde 50 santımetr sý bar. Túsi móldir. Laılanbaǵan. Qudyqtyń ishinen nemese túbinen, jan-jaǵynan eshqandaı jerasty joly tabylmady. Qudyqtyń ózi kirpishinen dóńgelene, biteý órilgen. Іshine tek bir adam syıady, — dedi jasaq basshysynyń orynbasary Mırambek Dospenbetov.
Qudyqtyń túbinen arnaıy qutyǵa quıyp alynǵan sýdy Ulttyq saraptama ortalyǵy Qyzylorda oblysy boıynsha fılıalynyń ókilderi saraptamadan ótkizgen.
— Zertteý nátıjesinde birqatar kórsetkish boıynsha aýytqý anyqtaldy. Sýdyń dámi, túsi, kermektiligi, qurǵaq qaldyǵy jáne sýlfat mólsheri bekitilgen sanıtarlyq normadan asyp ketken. Bul sý sapasynyń tómendigin bildiredi. Tústiliktiń joǵary bolýy sýdyń quramynda organıkalyq nemese temir qosylystary baryn kórsetedi. Temir qosylysy qudyq ishine birneshe jyl qatarynan tastalǵan tıyn aqshalardyń áserinen túzilgen bolsa kerek. Kermektilik pen qurǵaq qaldyqtyń kóp bolýy sýda tuzdyń, ásirese, kaltsıı men magnııdiń artyq ekenin bildiredi. Sýlfattyń normadan asýy asqazan-ishek joldaryna keri áser etedi. Mundaı sýdy ishý jáne turmysta tutyný qaýipti bolýy múmkin. Ásirese, balalar men qart adamdar úshin zııandylyǵy joǵary. Sondyqtan ony paıdalanbas buryn qosymsha tazartý, súzgiden ótkizý qajet. Tipti basqa sý kózin paıdalaný usynylady, — dedi ortalyq fılıalynyń zerthana meńgerýshisi Aınur Shoıbekova.
Kitap avtorlaryn meshit ishindegi qudyqtyń qyzmeti ne bolǵany qyzyqtyrǵan.
Bul suraq boıynsha meshittiń naıb ımamy qyzmetin atqarǵan din qyzmetkeri Qaıyrbek Otyzbaevtyń jaýabyn alǵa tartady.
— Basqa qalalarmen salystyrǵanda Qyzylordanyń aýa raıy jazda óte ystyq ekeni belgili. Shırek ǵasyrdan beri kele jatqan meshitte salqyndatqysh qural bolmaǵan. Osy tusta qudyqtyń mańyzy zor. Ol qansha ystyq bolsa da ımandylyq úıiniń ishki aýasyn bir qalypta ustap turady. Oǵan qosa aýany tazartady, — dedi Qaıyrbek Otyzbaev.
Sáýletshiler de din ókiliniń sózin qýattaıdy.
— Meshit salynǵan jyldary qalanyń kez kelgen jerinde qudyq bolmaǵan. Kóbi darııadan tasyp ishken. Sondaı kezderi darııaǵa qaıta-qaıta barmas úshin arnaıy salynsa kerek. Ásirese, qystyń kúnderi ımamdarǵa jeńil bolýy úshin ádeıi oılastyrylǵan bolýy múmkin. Sebebi jerasty qudyǵynda sý qatpaıdy ári bir temperatýrada bolady, — dedi sáýletshi Birtaı Bıjanov.
Kitapta osyndaı dáleldi dáıekterdi keltirgen jýrnalıst Nursultan Myqtybaı ertede adamdar qudyqtaǵy sý mólsherine qarap darııa deńgeıin baǵdaǵanyn atap ótken.
— Meshitte eńbek etken keıbir din ókilderi qudyqta bir kezderi sý tolyp turǵanyn aıtady. Jerasty sýy móldir ári tuşy bolǵan kórinedi. Ony aýyzsý retinde paıdalanyp kelipti. Keıinnen qudyqqa keletin sý joldary bekitilip, oǵan keletin sý kózi toqtap qalǵan, — dedi ol.
Buǵan deıin biz Jarkenttegi XIX ǵasyrdaǵy biregeı sáýlet eskertkishi ári óńirdegi adam óte jıi keletin oryndardyń biri — ortalyq meshit týraly jazǵanbyz.
